Báo cáo chuyên đề: Cây bạc hà trình bày

Giáo viên giảng dạy: TS.Ninh Thị Phíp
Nhóm sinh viên thực hiện: Tô Thị Mai Dung
Cao Thị Châm
Cấn Thị Phương
Phạm Văn Hưởng
Hoàng Ngọc Sơn
Lớp: CT49C
Báo cáo chuyên đề
Môn học: Cây thuốc
CT49C Hanoi Agricultural University
Cây Bạc hà

Bạc hà
Tên khoa học: Mentha arvensis L.; Mentha piperita L.
Họ: Hoa môi (Lamiaceae)
Tên khác: Bạc hà nam, Kêtô, Kim tiền bạc hà, Liên
tiền thảo, Nạt nặm, Chapiacbom (tiếng Tày), Tẩu hà
(Bản Thảo Mông Thuyên), Thăng dương thái (Trấn
Nam Bản Thảo), Bạc hà diệp, Bạc hà não, Bạc hà
ngạnh, Bạc hà than, Nam bạc hà, Sao bạc hà, Tô bạc
hà (Đông Dược Học Thiết Yếu), Bạc thiệt (Lữ Thầm
Tự Lâm), Dịch tức hoa (Thực Vật Danh Nghĩa),

I. Nguồn gốc
Cây bạc hà được con
người biết đến và sử dụng từ
rất lâu đời. Người La mã,
Do Thái, Ai Cập, Trung
Quốc, Nhật Bản là những
dân tộc đầu tiên biết sử

dụng cây bạc hà. Theo các
tài liệu lịch sử thì cây bạc hà
đã được sử dụng cách đây
2000 năm.
Hình 1: Một số loài Bạc hà
CT49C Hanoi Agricultural University

Theo Khơtin (1963): Loài Mentha piperita huds có
nguồn gốc phía tây Châu âu và Xibia. Nước Anh được coi
như quê hương của loại bạc hà này vì cách đây hơn 100
năm(1840) các vùng Mitcham, Tutinh, Macđêing của Anh
đã trồng rộng rãi loài này và từ đó lan sang các vùng khác.
Ở nước ta, ngoài loài bạc hà mọc hoang dại thì gần
đây cũng đã nhập một số chủng cùng loài có năng suất tinh
dầu cao như: BH974 đưa vào nước ta từ tháng 9-1974;
BH975 đưa vào nước ta từ tháng 9-1975; BH976 xuất xứ từ
Triều Tiên, đưa vào nước ta từ tháng 9-1976.
CT49C Hanoi Agricultural University

II. Phân bố
Ở Châu Âu, bạc hà được trồng nhiều ở Liên Xô(cũ),
Italia, Ba Lan, Nam Tư, Bungari, Nam Tư…
Ở Châu Mỹ trồng nhiều ở Mỹ, Braxin.
Ở Châu Á được trồng nhiều ở Trung Quốc, Nhật
Bản, Việt Nam. Bạc hà của Nhật Bản nổi tiếng vì có hàm
lượng metol cao nhất, tới 80-90%.
Ở Việt Nam, cây bạc hà mọc hoang cả miền đồng
bằng và ở miền núi: Sapa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc),
Ba Vì (Hà Tây), Bắc Cạn, Sơn La. Năm 1972, nước ta lần
đầu tiên đã tự sản xuất được 60 tấn tinh dầu bạc hà và sản

xuất được 1 tấn metol tinh thể.
CT49C Hanoi Agricultural University

III. Giá trị
1. Giá trị trong công nghiệp
Là nguyên liệu trong công nghiệp thực phẩm sản xuất
bánh kẹo, rượu bia, nước giải khát, kem đánh răng, hương
liệu trong thuốc lá…
Sau chưng cất bạc hà còn 18-24% Prôtêin thô, đường
8-10%, Lipit thô 49,55% cũng như một số axit amin không
thay thế với hàm lượng tương đối, được dùng làm thức ăn gia
súc, sản xuất nấm hoặc làm phân bón.
CT49C Hanoi Agricultural University

2. Giá trị trong y học và một số bài thuốc dân gian
Giá trị chính của cây bạc hà là hàm lượng tinh dầu
bạc hà chứa trong cây, là một vị thuốc quan trọng tác dụng
làm cho thuốc thơm dễ uống, làm ra mồ hôi, hạ sốt, chữa
cảm sốt cảm mạo, mũi ngạt, đầu nhức, giúp cho sự tiêu hóa,
chữa kém ăn, ăn uống không tiêu, đau bụng đi ngoài. Tinh
dầu bạc hà dùng làm thuốc sát trùng, xoa bóp nơi đau như
khớp xương, thái dương khi đau nhức. Ngoài ra bạc hà còn
là một vị thuốc chữa loét dạ dày, làm giảm bài tiết dịch vị,
giảm đau…
CT49C Hanoi Agricultural University
* Giá trị trong y học

* Một số bài thuốc dân gian
+ Trị mắt toét: Bạc hà, ngâm với nước Gừng 1 đêm, sấy
khô, tán bột. Mỗi lần dùng 4g, hòa với nước đã đun sôi,

rửa mắt
((Minh Mục Kinh Nghiệm Phương).
+ Ong chích: Bạc hà gĩa, đắp lên chỗ tổn thương (Tất
Hiệu Phương).
+ Trị đầu đau, mắt đỏ, họng sưng đau do phong nhiệt:
Bạc hà 4g, Cát cánh 8g, Kinh giới 12g, Phòng phong
8g, Cương tằm 12g, Cam thảo 8g, sắc uống (Tổng
Phương Lục Vị Thang - Lâm Sàng Thường Dụng
Trung Dược Thủ Sách).
CT49C Hanoi Agricultural University

Một số sản phẩm được chế biến từ Bạ hà
Tinh dầu Bạc hà
Lá Bạc hà hãm uống
Kẹo Bạc hà
CT49C Hanoi Agricultural University

IV. Phân loại và đặc điểm thực vật học
A. Phân loại
Bạc hà
+ Tên khoa học: Mentha arvensis L., Mentha piperita L.
+ Họ hoa môi: Lamiaceae. Trong họ này gồm nhiều chi:
chi Perrila ( tía tô), chi Leonurus (ích mẫu), chi Ocimum
( húng chó, hương nhu tía), chi Orthosiphon( râu mèo), chi
Coleus( húng chanh), chi Salvia( xôn đỏ, kinh giới dại, đan
sâm), chi Mentha(húng láng, bạc hà)
+ Chi Mentha gồm các loài như bạc hà cay, bạc hà
nam, húng láng.

A. Phân loại

Hiện nay bạc hà được phân theo 2 nhóm lớn:
+ Nhóm bạc hà và tinh dầu bạc hà âu: có 2 dạng,
dạng thân tím và dạng thân xanh.
+ Nhóm bạc hà á( bạc hà nhật) gồm 2 dạng xanh
và trắng.
- Ngoài ra trong điều trị có hai loại:
(1) Bạc hà Việt Nam hay Bạc hà nam: thân màu
xanh lục hoặc tím tía, mép lá khía răng đều, hoa nhỏ
màu trắng hoặc hồng hoặc tím hồng, quả bế có 4 hạt.

A. Phân loại
2) Bạc hà Âu châu hay Bạc hà cay (Mentha piperita L):
thân vuông ít hoặc không có lông. Lá mọc đối, hình bầu dục
nhọn, mép khía răng, cụm hoa mọc thành bóng dầy đặc ở
ngọn cành.
Có hai thứ:
a. Metha piperita var. offcinalis forma pallescens:
Thân và lá, xanh nhạt, hoa trắng mùi nhẹ
b. Mentha piprita var. offcinalis forma rubescens:
Thân và lá tía, hoa nâu đỏ, mùi thơm kém hơn, cây mọc
khỏe hơn. Vò lá của cây Bạc hà nam có mùi thơm hắc, vị
cay và tê, còn vò lá Bạc hà Âu châu có mùi thơm mát, vị
cay tê mát.

1. Rễ
Cấu tạo từ thân ngầm dưới đất. Phân bố ở lớp đất
sâu 30-40cm phân nhánh như rễ phụ. Từ các đốt ngầm
mọc thân khí sinh. Thân ngầm không chứa tinh dầu, khi
bộ phận khí sinh tàn lụi, thân ngầm vẫn sống qua đông,
mùa xuân ấm áp tiếp tục phát triển thành bộ rễ và cho

cây bạc hà mới. Khi cây và rễ mới hình thành xong,
thân ngầm cũ héo và chết. Thân ngầm không có thời kỳ
ngủ nghỉ rõ rệt, thời gian tạm ngừng sinh trưởng vào
tháng 11. Thân ngầm là đối tượng nhân giống và vị trí
giữa cho tỉ lệ sống cao nhất.
CT49C Hanoi Agricultural University
B. Đặc điểm thực vật học

2. Thân
Thuộc loại thân thảo, thân
chính và tán tạo thành dạng chóp
nón, tán càng lớn sản lượng càng
cao. Thân chính cao 0,6-1,2m,
rỗng ruột khi già. Trên thân có đốt,
mỗi đốt mọc 2 mầm đối xứng nhau
và các rễ bất định. Giữa 2 đốt là
các lóng, độ dài lóng phụ thuộc
vào giống và điều kiện trồng trọt.
Thân chứa tinh dầu với hàm lượng
thấp.
Đặc điểm thân cây Bạc hà
CT49C Hanoi Agricultural University
B. Đặc điểm thực vật học

3. Lá
Là cơ quan quan trọng làm
nhiệm vụ quang hợp, hô hấp, thoát
hơi nước và mang tinh dầu. Chiếm
40-50% khối lượng khí sinh, hàm
lượng tinh dầu biến đổi từ 2-6%.

Lá đơn, mọc đối chéo chữ
thập, cuống lá ngắn, lá hình trứng
màu xanh thẫm có thể đỏ tím, xẻ
răng cưa không đều, dài 4-8cm,
rộng 2-4cm. Hai phía mặt lá là các
túi tinh dầu, mặt trên số lượng lớn
hơn mặt dưới.
CT49C Hanoi Agricultural University
Đặc điểm lá Bạc hà
B. Đặc điểm thực vật học

Hai mặt đều có lông, gồm có 2 loại
lông
- Lông che chở: thẳng nhọn
gồm 3-4 tế bào.
- Lông bài tiết: ngắn, hơi
tù, có tinh dầu, còn gọi là lông tiết
tinh dầu.
3. Lá
CT49C Hanoi Agricultural University
Các dạng lá Bạc hà
B. Đặc điểm thực vật học

Cấu tạo một túi dầu gồm 9 tế bào, một tế bào đáy,
còn 8 tế bào xếp tròn trên đáy tạo thành một khoang trống.
Khi túi chứa đầy tinh dầu thì có màng phủ căng và dễ dàng
bị vỡ dưới tác động cơ giới.
Tế bào tiết tinh dầu trên lá tăng từ đầu lá đến cuống
lá và từ mép lá vào giữa lá. Số lượng tùy giống và môi
trường trồng trọt. Trên thân có 13-15 đốt, lá ở đốt thứ 8( từ

dưới gốc lên) là to nhất và nhiều tinh dầu nhất.
CT49C Hanoi Agricultural University
B. Đặc điểm thực vật học
3. Lá

4. Hoa, quả và hạt
Vào mùa hè và mùa thu cây ra
hoa, hoa mọc vòng ở kẽ lá, hoa tự hình
bánh xe, cánh hoa hình môi màu tím
hay hồng nhạt có khi màu trắng, môi
trên hơi lõm, môi dưới tách làm 3. Ít
khi thấy quả và hạt. Quả bạc hà là quả
bế 4 ngăn, hạt hình bầu dục, màu nâu
vàng rất bé (P1000= 0,6-0,7g).
CT49C Hanoi Agricultural University
Hoa Bạc hà
B. Đặc điểm thực vật học

V. Đặc điểm sinh trưởng, phát triển
Cây bạc hà trải qua 4 giai đoạn sinh trưởng: mọc,
phân cành, làm nụ, nở hoa
1. Thời kỳ mọc mầm
Kéo dài khoảng 10-15 ngày. Sau trồng, các đốt thân
ngầm bắt đầu mọc rễ phụ và mầm. Thời kỳ này cần chú ý tới độ
ẩm của đất, thiếu ẩm (40-50%), rễ không phát triển và sau đó
không kích thích được mầm phát triển.
CT49C Hanoi Agricultural University

2. Thời kỳ phân cành
Sau mọc khoảng 45-55 ngày. Thời kỳ này khi bộ rễ đã

phát triển đầy đủ, cây con bắt đầu phát triển mạnh về chiều cao,
các mầm nách bắt đầu phát triển cành lá mới. Thời kỳ này quyết
định đến năng suất của cây bạc hà do vậy cần chú ý cung cấp
đầy đủ dinh dưỡng, ánh sáng, nước… để cây phát triển thân lá
tối đa tạo năng suất cao.
3. Thời kì làm nụ
Kéo dài 10-15 ngày. Tốc độ ra lá ở giai đoạn này
chậm lại và sau đó dừng hẳn, tuy nhiên cây tiếp tục tăng kích
thước thân lá cũng như hàm lượng tinh dầu. Thời kì này cây
yêu cầu về độ ẩm, ánh sáng cao nhất trong toàn bộ quá trình
sinh trưởng.
CT49C Hanoi Agricultural University

4. Thời kỳ hoa nở
Hoa bạc hà nở kiểu vô hạn,
hoa cành chính nở trước sau đó
theo thứ tự cành nào ra trước thì
nở trước và nở từ gốc lên ngọn.
Đây là thời kì cây đạt khối lượng
chất xanh và hàm lượng tinh dầu
cao nhất. Khi hoa nở đạt 50%
hàm lượng tinh dầu đạt cao nhất,
bạc hà ngừng sinh trưởng. Đây là
thời điểm thu hoạch thích hợp,
nếu thu muộn, lá rụng làm giảm
năng suất và hàm lượng tinh dầu.
Giai đoạn nở hoa của Bạc hà
CT49C Hanoi Agricultural University

VI. Điều kiện sinh thái

Bạc hà là cây phân bố và có phổ thích nghi rộng.
Mặc dù có nguồn gốc ôn đới, tuy nhiên có nhiều chủng đã
được chọn tạo thích nghi với nhiều vùng khí hậu khác nhau
từ ôn đới, á nhiệt đới đến nhiệt đới.
CT49C Hanoi Agricultural University

Tổng tích ôn hữu hiệu của thời kì sinh trưởng sinh
dưỡng (từ nảy mầm đến ra hoa) là 1500-16000C. Thời kỳ
sinh trưởng sinh dưỡng của bạc hà từ 80-100 ngày tùy thuộc
vào nhiệt độ: nhiệt độ trung bình ngày thấp kết hợp với điều
kiện ngày ngắn cây sẽ không ra hoa (mùa xuân). Ngược lại,
nhiệt độ trung bình ngày đêm cao cây sẽ nở hoa càng nhanh.
1. Nhiệt độ
Nhiệt độ thích hợp cho cây sinh trưởng, phát triển là
từ 18-250C, kết nụ 28-300C, trong giai đoạn cây ngừng
sinh trưởng có thể chịu được nhiệt độ 2-30C. Cây con nhạy
cảm với nhiệt độ thấp và chết ở nhiệt độ -7 đến -80C.
CT49C Hanoi Agricultural University

2. Ẩm độ
Bộ rễ bạc hà nông và kém phát triển, sức hút và giữ
nước kém, mẫn cảm với hạn hán, gặp hạn liên tục sẽ bị thất
thu. Tuy nhiên, nếu độ ẩm cao trong suốt thời kì sinh trưởng
thì cây sẽ đạt năng suất chất xanh cực đại nhưng hàm lượng
tinh dầu lại giảm. Do đó trước thu hoạch 7-10 ngày cần làm
giảm độ ẩm đất <50% sẽ làm giảm chất xanh tăng tỉ lệ tinh
dầu trong lá.
Nhìn chung bạc hà cần tổng lượng nước khoảng
5700m3/ha, một ngày đêm cần khoảng 28m3/ha trong suốt
quá trình sinh trưởng.

CT49C Hanoi Agricultural University

3. Ánh sáng
Bạc hà là cây ngày dài. Để phát triển bình thường cây yêu
cầu thời gian chiếu sáng bằng hoặc hơn 12giờ.
Càng lên phía bắc thời gian chiếu sáng trong ngày dài
hơn nên thời gian sinh trưởng ngắn lại.
Trong điều kiện ngày dài(14-16h), cây chuyển từ sinh
trưởng sinh dưỡng sang sinh trưởng sinh thực và nở hoa.
Điều kiện ngày ngắn(8-10h), cây không chuyển giai
đoạn được, cành gốc trở thành thân ngầm, năng suất chất
xanh giảm.
CT49C Hanoi Agricultural University