Khởi nghĩa Yên Thế

Khởi nghĩa Yên Thế
Nhóm khởi nghĩa của Đề Thám (hình chụp của trung úy Romain-
Desfossés)
Yên Thế, Bắc Kỳ - Nhóm nghĩa quân người Mán dưới quyền thủ lĩnh
Phạm Quế Thắng ở Vũ Nhai
Ảnh chụp bên trong thành Yên Thế
Yên Thế, Bắc Kỳ - Quan Hầu?, nghĩa quân lớn tuổi nhất cùng con rể
của Đề Thám tên Quỳnh ra hàng
Khởi nghĩa Yên Thế là một cuộc đối đầu vũ trang giữa những người
nông dân ly tán tại vùng Yên Thế Thượng và sau đó là Thái Nguyên,
đứng đầu bởi Đề Thám, với quân Pháp, khi Pháp vừa kết thúc chiến
tranh với Trung Quốc và bắt đầu kiểm soát toàn bộ vùng Bắc kỳ
những năm cuối thế kỷ 19 trong lịch sử Việt Nam.
Nguyên nhân phát sinh
Cuộc khởi nghĩa Yên Thế khởi nguồn tại vùng Yên Thế Thượng.
Trước khi thực dân Pháp đặt chân đến vùng này, nơi đây đã là một
vùng đất có một cư dân phức tạp, chủ yếu là nông dân lưu tán các loại.
Họ chọn nơi đây làm nơi cư trú và đã công khai chống lại triều đình.
Khi thực dân Pháp đến bình định vùng này, các toán vũ trang ở đây có
thể cũng chống lại quân Pháp như đã từng chống lại triều đình nhà
Nguyễn trước đó để bảo vệ miền đất tự do của họ.
Yên Thế Thượng vào giữa thế kỷ 19 còn là một vùng đất hoang vu
chưa được khai phá. Đây là nơi tá túc của nhiều toán giặc Khách,
nhiều toán thổ phỉ thường xuyên cướp phá các vùng lân cận. Đây cũng
là nơi cho nông dân lưu tán hoặc đang bị truy đuổi đến ẩn náu và sinh
sống từ những năm 60 và 70 của thế kỷ 19. Ở đây, họ cùng nhau khai
phá đất hoang để trồng cấy, kiếm lâm sản, sống lẫn lộn với bọn giặc
Khách, bọn thổ phỉ. Để chống lại ách áp bức, sự truy bắt của chính
quyền cũng như chống lại sự cướp bóc, tàn phá của giặc cướp, những
người nông dân lưu tán đến cư ngụ ở đây đã phải lập những đội vũ

trang tự vệ, những làng chiến đấu. Đây được đánh giá là vùng đất
thiếu an ninh nhất của Bắc kỳ lúc bấy giờ.
Nhiều học giả nhận định hai nguyên nhân dẫn đến cuộc khởi nghĩa:
• Do nhu cầu tự vệ của nông dân lưu tán cư trú ở đây, nhằm giữ
vững vùng đất này như là một vùng đất ngoài pháp luật, không
chịu sự kiểm soát của bất kỳ chính quyền nào.
• Sự yêu nước và chống ngoại bang Pháp của nghĩa quân Yên
Thế.
Diễn biến cuộc khởi nghĩa
• Cuối năm 1890 và đầu năm 1891 Pháp mở cuộc hành quân càn
quét vào khu Yên Thế Thượng. Các toán quân khởi nghĩa hoạt
động không có sự phối hợp đồng bộ (không có một tổ chức điều
hành chung dù có quen biết nhau) và phòng ngự một cách bị
động (chỉ chiến đấu khi quân Pháp kéo đến đàn áp) nên, mặc dù
lực lượng đông, lại rất thiện chiến, họ đã lần lượt bị quân Pháp
đánh tan, trừ toán quân của Đề Thám.
• Các năm 1893 và 1894, Đề Thám bị những sức ép rất mạnh từ
quân Pháp. Lực lượng của ông bị sa sút nên ông phải nhờ người
báo tin xin giảng hòa với Pháp. Song Pháp từ chối và tiếp tục
bao vây nghĩa quân. Đề Thám cùng với số ít nghĩa quân phải bỏ
chạy sang Thái Nguyên.
• Lần đầu giảng hòa với Pháp của Đề Thám là vào ngày 26 tháng
10 năm 1894. Do Đề Thám đã tổ chức bắt cóc 2 người Pháp nên
Pháp phải trả tiền chuộc. Đề Thám dùng số tiền chuộc của Pháp
để mua nông cụ, trâu bò cho nghĩa quân phá hoang, cày cấy.
Nhiều nông dân lưu tán hoặc nghĩa quân ở các nơi khác bị thất
lạc tìm về nương nhờ Đề Thám. Đề Thám còn mua thêm súng
đạn để đề phòng bất trắc.
Một số quân Yên Thế
• Không lâu sau đó, Pháp lại tổ chức tấn công Đề Thám. Nghĩa

quân bị suy yếu nhanh chóng, nhiều tướng lĩnh ra hàng. Đề
Thám lại xin hòa với Pháp.
• Ngày 26 tháng 11 năm 1897 Paul Doumer, Toàn quyền Pháp lúc
đó, chấp thuận một giao kèo do Đề Thám đề đạt.
• Trong 11 năm hưu chiến lần 2 sau đó, Đề Thám gần như đã trở
thành một điền chủ trong vùng. Dưới sự điều hành của Đề Thám
và nghĩa quân, đồn điền Phồn Xương có xu thế rõ rệt là muốn
tách ra khỏi sự kiểm soát của chính phủ Thuộc địa Pháp. Một
bản điều tra của Pháp ghi: "Bản thân Đề Thám muốn được sống
yên ổn trong cái góc Chợ Gồ của ông song rất nhiều nghĩa quân
của ông ưa cầm súng hơn là cầm cày. Những người này giám sát
chặt chẽ Đề Thám nhằm nuôi dưỡng trong ông sự hằn thù với
Pháp". Một số lãnh tụ của các phong trào yêu nước như Phan
Bội Châu, Phan Chu Trinh đã có liên hệ với nghĩa quân Yên Thế
những mang lại rất ít kết quả. Trong khi các phong trào giải
phóng dân tộc ở dưới xuôi và ở Trung kỳ bùng nổ, nghĩa quân
Yên Thế vẫn án binh bất động và bình tâm khai phá ruộng đất ở
đồn điền Phồn Xương. Đề Thám cũng không rời bước đi đâu,
ngoài những buổi thăm viếng, tiệc tùng ở Nhã Nam.
• Cuộc khởi nghĩa cuối cùng đã bị thất bại.
Nguyên nhân thất bại
Sự thất bại của cuộc khởi nghĩa Yên Thế, theo nhiều học giả, có thể
do các nguyên nhân:
• Tư tưởng lãnh đạo của Đề Thám (chủ hòa) không hợp với nhiều
nghĩa quân (chủ chiến).
• Nhiều nghĩa quân đã bị trói buộc vào tình trạng tá điền không
công cũng gây nên sự rạn nứt trong nội bộ của nghĩa quân.
• Nghĩa quân Yên Thế chưa lấy được lòng dân do đôi khi nghĩa
quân vẫn cướp bóc, sách nhiễu dân chúng.
• Mục tiêu của cuộc khởi nghĩa chỉ là để giữ một vùng đất nhỏ độc

lập với chính quyền của Pháp, chỉ phù hợp với nông dân lưu tán
cư trú ở Yên Thế, mà không cuốn hút được các thành phần xã
hội khác ở Việt Nam lúc đó.
• Thiếu cộng tác với các phong trào chống Pháp khác tại Việt
Nam lúc đó.