Vận dụng quy luật mâu thuẫn trong Triết học Mác Lênin vào việc xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay

Lời Cảm Ơn
Để hoàn thành tốt khóa luận tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng
cảm ơn sâu sắc đến quý thầy giáo trong Khoa Lý luận chính trị, bạn bè
và người thân đã đồng hành, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập tại
Trường Đại Học Khoa Học Huế. Đặc biệt, tôi xin trân trọng cảm ơn cô
giáo Th.S Nguyễn Thị Phương, người đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá
trình học tập và nghiên cứu khóa luận này.
Tôi cũng xin cám ơn thư viện Trường Đại học Khoa học, phòng tư
liệu Khoa Lý Luận chính trị đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành khóa
luận tốt nghiệp này.
Mặc dù đã cố gắng nhiều, nhưng do hạn chế về thời gian và điều
kiện nghiên cứu, nên không thể tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong sự
góp ý của quý thầy cô, bạn bè và những ai quan tâm để khóa luận của tôi
được hoàn thiện hơn.
Một lần nữa, xin chân thành cám ơn!
Huế, tháng 5/2014
Sinh viên thực hiện:
Trần Thị Mỹ Vân
MỤC LỤC
Lời Cảm Ơn 1
MỞ ĐẦU 1
- Công trình nghiên cứu của Nguyễn Thị Hiền (2008), “Lý luận mâu thuẫn và sự vận
dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945”. Tác giả đã khái quát một
cách logic về quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết học và đã vận dụng quy luật mâu
thuẫn vào việc xác định và giải quyết mâu thuẫn trong giai đoạn lịch sử của dân tộc từ
1930 – 1945 3
- “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam, lý luận và thực tiễn” (2002), Nhà xuất bản
Chính trị Quốc gia Hà Nội, của tác giả Nguyễn Trọng Chuẩn, Nguyễn Thế Nghĩa, Đặng
Hữu Toàn. Các tác giả đã đi sâu phân tích đánh giá tính tất yếu của quá trình công
nghiệp hóa, hiện đại hóa; tập trung phân tích các nguồn lực cho tiến trình công nghiệp
hóa, hiện đại hóa; nêu lên mối quan hệ của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa với

vấn đề xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa… Từ
đó tác giả định hình được mô hình của tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở nước ta
hiện nay. 3
- Đề tài “Quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết học và sự vận dụng vào công tác tuyên
truyền ở Thừa Thiên Huế” (2002) của tác giả Nguyễn Thái Sơn. Tác giả đã khái quát sơ
lược về quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết học và từ đó vận dụng vào công tác tuyên
truyền ở Thừa Thiên Huế… 4
- “Về mâu thuẫn cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu và cách giải quyết trên con đường phát triển
đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa” của GS.TS Phạm Ngọc Quang. Tác giả đã
khái quát được những mâu thuẫn cơ bản và những mâu thuẫn chủ yếu của nước ta. Trên
cơ sở đó tác giả đề xuất một số giải pháp giải quyết các mâu thuẫn đó phù hợp với thực
tế phát triển đất nước và xu thế của thời đại 4
- “Mâu thuẫn một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Nguyễn Tấn Hùng. Cuốn sách đã
làm rõ về quy luật mâu thuẫn theo quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin và vai trò của nó
đối với sự phát triển xã hội. 4
Đề tài “Vận dụng quy luật mâu thuẫn trong trong Triết học Mác –Lênin vào việc xây
dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay”
cũng là sự kế thừa trong đổi mới về nội dung, về những phương hướng và các cách thức
giải quyết đúng đắn, hợp lý đối với những mâu thuẫn trong việc xây dựng nền kinh tế thị
trường ở Việt Nam hiện nay 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 5
- Mục đích nghiên cứu: Làm rõ một số quan niệm khác nhau về mâu thuẫn để khẳng
định tính đúng đắn của quan niệm Mác- lênin về vấn đề này 5
- Nhiệm vụ nghiên cứu: 5
6. Đóng góp của khoá luận 5
7. Bố cục của khóa luận 5
NỘI DUNG 6
Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUY LUẬT MÂU THUẪN
TRONG TRIẾT HỌC MÁC- LÊNIN 6

1.1. Một số quan niệm về mâu thuẫn 6
1.1.1. Khái niệm “mâu thuẫn” 6
Mỗi sự vật, hiện tượng tồn tại đều là một thể thống nhất được tạo thành với các mặt, các
thuộc tính, các khuynh hướng, các thuộc tính phát triển ngược chiều nhau, đối lập nhau
chúng tạo thành các mâu thuẫn tồn tại trong sự vật, hiện tượng 6
Mâu thuẫn là hiện tượng có trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và tư duy con
người. Trong hoạt động kinh tế hoạt động đó cũng mang tính phổ biến, chẳng hạn như
mâu thuẫn giữa cung - cầu, tích lũy - tiêu dùng, tính kế hoạch hóa của từng xí nghiệp,
công ty với tính tự phát vô Chính phủ của nền sản xuất hàng hóa. Mâu thuẫn tồn tại từ
khi sự vật xuất hiện cho đến khi sự vật kết thúc tồn tại của mình, trong mỗi sự vật mâu
thuẫn tồn tại không chỉ có một mà có nhiều mâu thuẫn và sự vật trong cùng một lúc có
nhiều mặt đối lập mâu thuẫn này mất đi thì mâu thuẫn khác lại hình thành 6
Khái niệm mâu thuẫn là để nói về tính hai mặt của tất cả các sự vật, hiện tượng: trong
âm có dương, trong tốt có xấu, như vậy mọi sự vật đều vận động theo hướng hài hòa.
Triết học phương Tây kết luận rằng mâu thuẫn là động lực của sự phát triển, bởi vì trong
mỗi sự vật đều có ít nhất hai mặt, hai lập trường, hai thế lực đối kháng, và các thế lực đó
sẽ tìm cách triệt tiêu nhau để chiếm lĩnh chủ thể, quá trình đó đẩy mâu thuẫn phát triển
đến đỉnh điểm và khi mâu thuẫn phát triển đến đỉnh điểm thì chủ thể sẽ biến đổi cả về
lượng và chất sang một hình thái mới. Còn triết học phương Đông thì cho rằng, các nhân
tố âm dương trong một chủ thể luôn vận động và biến đổi luân hồi, âm thịnh thì dương
suy, bĩ cực thái lai, như vậy là khai thác khía cạnh thời gian của việc phát sinh và giải
quyết mâu thuẫn chứ không nhìn vào khía cạnh biến đổi của chủ thể khi giải quyết mâu
thuẫn 6
1.1.2. Quan niệm trước triết học Mác về mâu thuẫn 7
Có thể nói, sự vận động và phát triển của mọi sự vật hiện tượng bao giờ cũng là sự thống
nhất giữa tính ổn định và tính thay đổi. Thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập
quy định tính ổn định và thay đổi của sự vật. Do vậy, mâu thuẫn chính là nguồn gốc của
sự vận động và phát triển. Vấn đề này sớm được các nhà triết học trước Mác quan tâm
nghiên cứu, và có những phỏng đoán thiên tài về sự tương tác giữa các mặt đối lập, xem
nó là nguyên nhân của sự hình thành, vận động và biến đổi của vũ trụ, vạn vật 7

1.1.3. Quan niệm về mâu thuẫn trong triết học Mác - Lênin 15
1.2. Nội dung của quy luật mâu thuẫn 21
1.2.1. Mâu thuẫn là một hiện tượng khách quan và phổ biến 21
1.2.2. Các mặt đối lập của mâu thuẫn vừa thống nhất vừa đấu tranh với nhau 23
1.2.3. Sự đấu tranh và chuyển hóa của các mặt đối lập là nguồn gốc, động lực của sự
phát triển 27
1.3. Ý nghĩa phương pháp luận của quy luật mâu thuẫn 30
Chương 2: KINH TẾ THỊ TRƯỜNG Ở VIỆT NAM VÀ NHỮNG MÂU
THUẪN PHÁT SINH TRONG KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH
HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM TỪ GÓC ĐỘ LÝ LUẬN
CỦA QUY LUẬT MÂU THUẪN TRONG TRIẾT HỌC MÁC - LÊNIN
33
2.1. Tính tất yếu khách quan của quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam
33
2.1.1. Khái niệm nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa 33
2.2. Những mâu thuẫn phát sinh trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay 46
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 66

1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong thư gửi A.M.Goocki, Lênin viết: “Quả là nhà triết học
Hêghen đã nói đúng: “Cuộc sống tiến lên thông qua những mâu thuẫn, và
những mâu thuẫn sống thì lại phong phú hơn nhiều, nhiều vẻ hơn nhiều và
có một nội dung dồi dào hơn nhiều so với điều mà trí tuệ con người cảm
thấy lúc ban đầu” [13;297]. Phép biện chứng suy cho cùng là biện chứng về
những mâu thuẫn. Do tầm quan trọng của nó mà Lênin đã xem lý luận về sự
thống nhất của các mặt đối lập là hạt nhân của phép biện chứng.
Quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập (Quy luật mâu

thuẫn) là quy luật quan trọng nhất của phép biện chứng duy vật, là hạt nhân
của phép biện chứng duy vật. Vì nó vạch ra nguồn gốc động lực của sự vận
động, phát triển của thế giới khách quan và vì nó là chìa khóa, là cơ sở giúp
chúng ta nắm vững thực chất của tất cả các quy luật và phạm trù của phép
biện chứng duy vật. Mâu thuẫn là hiện tượng có trong tất cả các lĩnh vực: tự
nhiên, xã hội và tư duy của con người. Trong hoạt động kinh tế cũng mang
tính phổ biến, chẳng hạn như cung - cầu, tích lũy - tiêu dùng… Mâu thuẫn tồn
tại khi sự vật xuất hiện đến khi sự vật kết thúc. Trong mỗi sự vật, mâu thuẫn
hình thành không phải chỉ là một mà là nhiều mâu thuẫn, và sự vật trong cùng
một lúc có nhiều mặt đối lập thì mâu thuẫn này mất đi thì mâu thuẫn khác lại
hình thành… Cho nên nắm vững quan điểm macxit về mâu thuẫn sẽ giúp người
ta hình thành phương pháp, hình thành tư duy khoa học biết khám phá bản chất
của sự vật và giải quyết các mâu thuẫn nảy sinh, thúc đẩy sự vật phát triển.
Quy luật này có ý nghĩa rất quan trọng, nó cho ta chìa khóa để tìm hiểu
mọi sự vận động và phát triển, đi sâu vào bản chất của sự vật và hiện tượng.
Trong công tác thực tiễn, chúng ta cần tìm hiểu sự vật và hiện tượng bằng
2
phương pháp phân tích mâu thuẫn, đồng thời chuẩn bị điều kiện đầy đủ để
giải quyết mâu thuẫn. Mâu thuẫn mà không được giải quyết sẽ cản trở sự phát
triển của sự vật, hiện tượng.
Kinh tế thị trường là “của cải chung về sự phát triển của xã hội loài
người” nó luôn luôn là một vấn đề cần nghiên cứu về lý luận cũng như trong
thực tiễn trên phạm vi toàn thế giới. Quá trình vận động trong nền kinh tế thị
trường những năm gần đây đã khẳng định rằng việc lựa chọn mô hình kinh tế
thị trường có sự điều chỉnh của Nhà nước trong giai đoạn hiện nay là hoàn
toàn đúng đắn và hợp lý.
Ở nước ta hiện nay, sự ra đời của nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam gắn liền với công cuộc đổi mới do Đảng khởi
xướng và lãnh đạo. Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là vấn đề
lý luận và thực tiễn hết sức mới mẻ và phức tạp. Nó thể hiện mối quan hệ chặt

chẽ giữa việc nhận thức sâu sắc tính quy luật khách quan với phát huy vai trò
chủ động, sáng tạo của chủ thể là Đảng, Nhà nước xã hội chủ nghĩa và nhân
dân lao động trong thực tiễn cách mạng Việt Nam. Đây là sự lựa chọn con
đường và mô hình phát triển của Việt Nam trong điều kiện toàn cầu hóa kinh
tế đáp ứng yêu cầu “đi tắt, đón đầu” đang đặt ra như một yếu tố sống còn. Sự
hình thành tư duy của Đảng ta về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa là cả một quá trình tìm tòi thử nghiệm phát triển từ thấp đến cao, từ
chưa đầy đủ, hoàn thiện tới ngày càng đầy đủ, sâu sắc và hoàn thiện.
Trong sự nghiệp đổi mới ở nước ta do Đảng lãnh đạo đã giành được
nhiều thắng lợi bước đầu mang tính quyết định, quan trọng trong việc chuyển
nền kinh tế từ cơ chế quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lý
của Nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Trong những chuyển biến đó
đã đạt được nhiều thành công to lớn nhưng trong những thành công đó luôn
luôn tồn tại những mâu thuẫn kìm hãm sự phát triển của công cuộc đổi mới,
đòi hỏi phải được giải quyết sẽ thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế.
3
Với đề tài: “Vận dụng quy luật mâu thuẫn trong Triết học Mác -
Lênin vào việc xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay”, tác giả mong muốn góp phần làm rõ hơn
những xu hướng vận động và phát triển của nền kinh tế thị trường, những bản
chất và mâu thuẫn cơ bản của nền kinh tế, của việc hình thành và xây dựng
con người xã hội chủ nghĩa. Việc nhận thức được thực chất của giai đoạn quá
độ, chi phối được nó sẽ tránh khỏi những sai lầm, chủ quan nóng vội duy ý
chí hoặc khuynh hướng cực đoan, máy móc tránh sao chép những sai lầm có
thể xảy ra.
2. Tình hình nghiên cứu của đề tài
Với tầm quan trọng của mâu thuẫn, từ trước đến nay, việc nghiên cứu
xoay quanh vấn đề này đạt được những kết quả đa dạng và không kém phần
sâu sắc. Mỗi công trình đó đều tiếp cận và nghiên cứu về quy luật mâu thuẫn
ở nhiều phương diện, nhiều khía cạnh và mức độ khác nhau. Nhìn chung, các

công trình này ngoài việc làm rõ những nội dung cơ bản của quy luật còn gắn
với vấn đề thực tiễn nào đó, một địa phương nào đó, hoặc với một giai đoạn
lịch sử nhất định.
Với những mảng đề tài như:
- Công trình nghiên cứu của Nguyễn Thị Hiền (2008), “Lý luận mâu
thuẫn và sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam giai đoạn 1930 – 1945”.
Tác giả đã khái quát một cách logic về quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết
học và đã vận dụng quy luật mâu thuẫn vào việc xác định và giải quyết mâu
thuẫn trong giai đoạn lịch sử của dân tộc từ 1930 – 1945.
- “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam, lý luận và thực tiễn”
(2002), Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Hà Nội, của tác giả Nguyễn Trọng
Chuẩn, Nguyễn Thế Nghĩa, Đặng Hữu Toàn. Các tác giả đã đi sâu phân tích
đánh giá tính tất yếu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa; tập trung
phân tích các nguồn lực cho tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa; nêu lên
4
mối quan hệ của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa với vấn đề xây dựng
và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa… Từ đó tác
giả định hình được mô hình của tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở
nước ta hiện nay.
- Đề tài “Quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết học và sự vận dụng vào
công tác tuyên truyền ở Thừa Thiên Huế” (2002) của tác giả Nguyễn Thái
Sơn. Tác giả đã khái quát sơ lược về quy luật mâu thuẫn trong lịch sử triết
học và từ đó vận dụng vào công tác tuyên truyền ở Thừa Thiên Huế…
- “Về mâu thuẫn cơ bản, mâu thuẫn chủ yếu và cách giải quyết trên con
đường phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa” của GS.TS
Phạm Ngọc Quang. Tác giả đã khái quát được những mâu thuẫn cơ bản và
những mâu thuẫn chủ yếu của nước ta. Trên cơ sở đó tác giả đề xuất một số
giải pháp giải quyết các mâu thuẫn đó phù hợp với thực tế phát triển đất nước
và xu thế của thời đại.
- “Mâu thuẫn một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Nguyễn Tấn

Hùng. Cuốn sách đã làm rõ về quy luật mâu thuẫn theo quan điểm của chủ
nghĩa Mác-Lênin và vai trò của nó đối với sự phát triển xã hội.
Đề tài “Vận dụng quy luật mâu thuẫn trong trong Triết học Mác –Lênin
vào việc xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam hiện nay” cũng là sự kế thừa trong đổi mới về nội dung, về những
phương hướng và các cách thức giải quyết đúng đắn, hợp lý đối với những
mâu thuẫn trong việc xây dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là: Quan niệm về mâu thuẫn và quy
luật mâu thuẫn trong Triết học Mác – Lênin.
- Phạm vi nghiên cứu: Nghiên cứu những quan niệm khác nhau về mâu
thuẫn trong lịch sử triết học và đi sâu tìm hiểu quy luật mâu thuẫn trong triết
5
học Mác - Lênin, từ đó vận dụng vào trong việc xây dựng nền kinh tế thị
trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
- Mục đích nghiên cứu: Làm rõ một số quan niệm khác nhau về mâu
thuẫn để khẳng định tính đúng đắn của quan niệm Mác- lênin về vấn đề này.
- Nhiệm vụ nghiên cứu:
+ Một là, khảo sát một cách có hệ thống và làm rõ những tư tưởng về
mâu thuẫn trong lịch sử triết học, đồng thời làm rõ nội dung của quy luật mâu
thuẫn.
+ Hai là, từ sự phân tích, thấy rõ được tầm quan trọng của lý luận đó và
vận dụng trong việc xây dựng nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở lý luận: Khoá luận được nghiên cứu dựa trên cơ sở thế giới quan
và phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật
lịch sử.
- Phương pháp nghiên cứu: Khóa luận sử dụng phương pháp biện chứng

duy vật, kết hợp với các phương pháp cụ thể như phân tích, tổng hợp, logic-
lịch sử,… để làm sáng tỏ các vấn đề mà nhiệm vụ nghiên cứu đề tài đặt ra.
6. Đóng góp của khoá luận
Khoá luận góp phần làm rõ lý luận của Triết học Mác – Lênin về mâu
thuẫn, đồng thời chỉ ra một số mâu thuẫn trong việc xây dựng nền kinh tế thị
trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Đồng thời khóa luận còn đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
7. Bố cục của khóa luận
Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài gồm có 2 chương và 6 tiết.
6
NỘI DUNG
Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUY LUẬT MÂU THUẪN
TRONG TRIẾT HỌC MÁC- LÊNIN
1.1. Một số quan niệm về mâu thuẫn
1.1.1. Khái niệm “mâu thuẫn”
Mỗi sự vật, hiện tượng tồn tại đều là một thể thống nhất được tạo thành
với các mặt, các thuộc tính, các khuynh hướng, các thuộc tính phát triển
ngược chiều nhau, đối lập nhau chúng tạo thành các mâu thuẫn tồn tại trong
sự vật, hiện tượng.
Mâu thuẫn là hiện tượng có trong tất cả các lĩnh vực tự nhiên, xã hội và
tư duy con người. Trong hoạt động kinh tế hoạt động đó cũng mang tính phổ
biến, chẳng hạn như mâu thuẫn giữa cung - cầu, tích lũy - tiêu dùng, tính kế
hoạch hóa của từng xí nghiệp, công ty với tính tự phát vô Chính phủ của nền
sản xuất hàng hóa. Mâu thuẫn tồn tại từ khi sự vật xuất hiện cho đến khi sự
vật kết thúc tồn tại của mình, trong mỗi sự vật mâu thuẫn tồn tại không chỉ có
một mà có nhiều mâu thuẫn và sự vật trong cùng một lúc có nhiều mặt đối lập
mâu thuẫn này mất đi thì mâu thuẫn khác lại hình thành.
Khái niệm mâu thuẫn là để nói về tính hai mặt của tất cả các sự vật, hiện
tượng: trong âm có dương, trong tốt có xấu, như vậy mọi sự vật đều vận động

theo hướng hài hòa. Triết học phương Tây kết luận rằng mâu thuẫn là động
lực của sự phát triển, bởi vì trong mỗi sự vật đều có ít nhất hai mặt, hai lập
trường, hai thế lực đối kháng, và các thế lực đó sẽ tìm cách triệt tiêu nhau để
chiếm lĩnh chủ thể, quá trình đó đẩy mâu thuẫn phát triển đến đỉnh điểm và
khi mâu thuẫn phát triển đến đỉnh điểm thì chủ thể sẽ biến đổi cả về lượng và
chất sang một hình thái mới. Còn triết học phương Đông thì cho rằng, các
nhân tố âm dương trong một chủ thể luôn vận động và biến đổi luân hồi, âm
7
thịnh thì dương suy, bĩ cực thái lai, như vậy là khai thác khía cạnh thời gian
của việc phát sinh và giải quyết mâu thuẫn chứ không nhìn vào khía cạnh biến
đổi của chủ thể khi giải quyết mâu thuẫn.
Mâu thuẫn là phạm trù của phép biện chứng, biểu hiện nguồn gốc bên
trong của mọi sự vận động, gốc rễ của sự sống, nguyên lý của sự phát triển.
Mâu thuẫn biện chứng tồn tại trong cả tự nhiên lẫn trong xã hội và tư
duy. Mâu thuẫn biện chứng trong tư duy là sự phản ánh mâu thuẫn trong hiện
thực và là nguồn gốc phát triển của nhận thức, của tư duy trên con đường
vươn tới chân lý khách quan, chân lý tuyệt đối về hiện thực.
Cần phân biệt mâu thuẫn biện chứng được phản ánh vào trong tư duy,
trong các khái niệm, lý luận với cái gọi là những mâu thuẫn logic biểu hiện sự
mơ hồ tính chất không triệt để của tư tưởng.
Những mâu thuẫn logic hình thức chỉ tồn tại trong tư duy, nó xuất hiện
do sai lầm trong tư duy. Mâu thuẫn logic hình thức là mâu thuẫn được tạo
thành từ hai phán đoán phủ định nhau về cùng một quan hệ cùng một thời
điểm; trong hai phán đoán đối lập đó, chỉ có một là chân lý.
Quy luật mâu thuẫn là sự phản ánh vào tư duy tính xác định về vật chất
của các khách thể, là sự phản ánh cái sự thật giản đơn là nếu không nói đến sự
biến đổi của khách thể, thì nó không thể đồng thời có được những đặc tính bài
trừ lẫn nhau.
Mọi sự vật đều chứa đựng mâu thuẫn bên trong, bởi vì bản chất của mọi
sự vật là động chứ không tĩnh, khi sự vật vận động thì mâu thuẫn phát sinh.

Như vậy, chúng ta nên hiểu rằng mâu thuẫn là đương nhiên tồn tại và là
tốt chứ không phải xấu, vì nó giúp cho sự phát triển.
1.1.2. Quan niệm trước triết học Mác về mâu thuẫn
Có thể nói, sự vận động và phát triển của mọi sự vật hiện tượng bao giờ
cũng là sự thống nhất giữa tính ổn định và tính thay đổi. Thống nhất và đấu
tranh giữa các mặt đối lập quy định tính ổn định và thay đổi của sự vật. Do
8
vậy, mâu thuẫn chính là nguồn gốc của sự vận động và phát triển. Vấn đề này
sớm được các nhà triết học trước Mác quan tâm nghiên cứu, và có những
phỏng đoán thiên tài về sự tương tác giữa các mặt đối lập, xem nó là nguyên
nhân của sự hình thành, vận động và biến đổi của vũ trụ, vạn vật.
Những nhận định ban đầu của các nhà triết học Trung Quốc cổ đại, tuy
mới dừng lại ở phỏng đoán, cảm tính của các triết gia thuộc trường phái Âm
Dương – Ngũ Hành về bản chất của sự vật, hiện tượng nhưng phần nào đã
biểu lộ thế giới quan duy vật, không chỉ thừa nhận sự tồn tại khách quan của sự
vật, hiện tượng mà còn khẳng định các sự vật, hiện tượng vận động và phát triển
là do chính sự tác động của các yếu tố đối lập chứa đựng trong bản thân chúng.
Thuyết Âm Dương - Ngũ Hành là một trong chín trường phái triết học
của Trung Quốc thời cổ đại. Thuyết Âm Dương - Ngũ Hành là thuyết thể hiện
quan niệm duy vật chất phác về tự nhiên, và ở đó cũng thể hiện tư tưởng biện
chứng sơ khai về tự nhiên, con người và xã hội của người Trung Quốc thời cổ
đại. Nó giải thích nguồn gốc của quá trình biến hóa của vạn vật. Các triết gia
trong trường phái này cho rằng thế giới các hiện tượng và sự vật vẫn chứa
đựng hai yếu tố vừa đối lập nhau, vừa thống nhất với nhau, vừa bao hàm
tương tác lẫn nhau. Âm - Dương là hai thế lực đối chọi nhau nhưng lại thống
nhất với nhau trong vạn vật, là khởi nguyên của mọi sinh thành biến hóa. Âm
- Dương không phải là hủy thể của nhau mà là điều kiện tồn tại của nhau,
động lực của mọi vận động, phát triển.
Các triết gia thuộc trường phái này cho rằng, hai mặt đối lập vốn tồn tại
trong tất cả các sự vật, hiện tượng, từ cái nhỏ nhất đến cái lớn nhất, từ cái đơn

giản đến phức tạp, từ giới tự nhiên đến xã hội, từ thể chất đến tinh thần con
người. Nó vừa biến dịch mà bất dịch, mâu thuẫn và thống nhất, đối lập mà
vẫn hài hòa với nhau. Biểu hiện cụ thể của Âm - Dương là các mặt đối lập
như: mặt trời - mặt trăng; cao - thấp; nóng - lạnh; quân tử - tiểu nhân; cha -
mẹ; nhanh - chậm.
9
Âm - Dương tuy đối lập, mâu thuẫn, song không tách rời nhau mà xâm
nhập vào nhau, quấn quýt lấy nhau nói lên tính toàn vẹn, tính chỉnh thể, cân
bằng của cái đa và cái duy nhất. Chính nó bao hàm tư tưởng về sự thống nhất
giữa cái bất biến và biến đổi. Trong Âm có Dương, trong Dương có Âm -
nguyên lý này nói lên khả năng biến đổi Âm - Dương đã bao hàm trong mỗi
mặt đối lập của Thái cực.
Lão Tử - người sáng lập ra Đạo gia, một trong những trường phái triết
học lớn của Trung Quốc thời cổ đại, là nhà biện chứng số một của triết học
phương Đông. Ông đã đưa ra nhiều tư tưởng có giá trị về mâu thuẫn. Ông cho
rằng mọi sự sinh thành, biến hóa của vạn vật đều từ “Đạo” mà ra. Đạo không
chỉ là khởi nguyên mà còn là động lực cho sự vận động và biến đổi của muôn
loài, muôn vật trong vũ trụ. Quan niệm về biến động là sự tương tác giữa hai
cực đối lập, đã đưa Lão Tử đến sự khám phá tính đối lập và tính thống nhất
giữa hai cực của mâu thuẫn. Theo Lão Tử, mọi sự vận động, biến đổi đều có
nguồn gốc từ trong bản thân sự vật. Mỗi vật đều là thể thống nhất của hai mặt
đối lập vừa tương hòa, vừa xung khắc, vừa đối lập lại vừa liên hệ, ràng buộc
bao hàm nhau. Tuy nhiên, ông chưa nắm thực chất của sự chuyển hóa, hiểu
chuyển hóa một cách máy móc. Không nhấn mạnh đấu tranh với tư cách là
phương thức giải quyết mâu thuẫn, nhằm thực hiện sự phát triển, trái lại đề
cao tư tưởng điều hòa mâu thuẫn.
Nền triết học Trung Quốc là nền triết học có lịch sử lâu đời. Nhìn chung,
các nhà triết học Trung Quốc cổ đại khi luận giải những vấn đề về tự nhiên và
xã hội đã thừa nhận mâu thuẫn và sự chuyển hóa giữa các mặt đối lập trong
các sự vật, hiện tượng. Tuy vậy, do bị hạn chế về thế giới quan và nhân sinh

quan, do địa vị giai cấp của mình nên các triết gia đã không thoát khỏi lập
trường duy tâm trong việc giải thích về sự vận động và biến đổi của lịch sử xã
hội, đã làm mất đi tính duy vật, làm nghèo đi tính biện chứng ban đầu của nó.
Tuy có thừa nhận mâu thuẫn và tính phổ biến của nó song lại chủ trương điều
hòa mâu thuẫn.
10
Các hệ thống triết học Ấn Độ đã thừa nhận thế giới vũ trụ vạn vật luôn
luôn vận động, phát triển và biến đổi không ngừng. Trong triết học Phật giáo,
thế giới tự nhiên và nhân sinh đều được nhìn nhận qua sự phân tích nhân quả.
Nhân quả là một chuỗi liên tục không gián đoạn và không hỗn loạn, một kết
quả của một nguyên nhân nào đó sẽ là nguyên nhân của một kết quả khác.
Triết học Phật giáo đã tìm thấy sự đối lập của các mặt trong sự đồng nhất của
chúng, vạch ra được những mâu thuẫn nội tại của chúng như bản thể tuyệt đối
trong thế giới hiện tượng, ý thức và vô thức, niết bàn và vô minh. Họ cho rằng
thế giới vũ trụ không phải là cái gì đó thuần nhất, đơn giản mà là bao trùm
trong đó hai mặt đối lập vừa bất biến vừa biến đổi, vừa đứng im vừa vận
động, vừa trong trạng thái thăng bằng, ổn định, vừa trong trạng thái không
cân bằng, không ổn định. Các trường phái này đều xem xét các yếu tố khởi
nguyên của thế giới là bất biến, tồn tại vĩnh viễn còn các sự vật hiện tượng cụ
thể thì biến đổi, chuyển hóa không ngừng.
Triết học Hy Lạp cổ đại ra đời từ xã hội chiếm hữu nô lệ với những mâu
thuẫn gay gắt giữa tầng lớp chủ nô dân chủ và chủ nô quý tộc. Triết học Hy
Lạp cổ đại là triết học của giai cấp chủ nô, cho nên nó mang tính đảng, tính
giai cấp sâu sắc. Điều này thể hiện ở cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và
chủ nghĩa duy tâm; giữa phương pháp biện chứng và phương pháp siêu hình.
Một trong những đặc trưng quan trọng của triết học Hy Lạp cổ đại là
những mối liên hệ của nó với thần thoại và các hình thức sinh hoạt tôn giáo
nguyên thủy. Từ đó phép biện chứng mang tính nhân hình trong truyện thần
thoại, mọi hình thức và dạng cơ bản tư tưởng biện chứng được phác họa rõ
nét trong lịch sử phát triển của phép biện chứng cổ đại. “Theo nghĩa đen, phép

biện chứng là sự nghiên cứu mâu thuẫn trong ngay bản chất của các đối
tượng” [23;429].
Mâu thuẫn được coi là hạt nhân của phép biện chứng và ngay từ đầu đã
được Hêraclit bàn đến. Hêraclit là nhà biện chứng lỗi lạc nổi tiếng ở Hy Lạp
11
cổ đại - người được Lênin coi là nhà sáng lập ra phép biện chứng. Ông không
những nổi tiếng với học thuyết dòng chảy mà còn trở nên bất hủ trong quan
niệm độc đáo về sự hài hòa và đấu tranh của các mặt đối lập, về tính thống
nhất của vũ trụ. Ông cho rằng mọi sự vật đều là sự thống nhất của các mặt đối
lập, mọi cái đồng nhất luôn luôn tồn tại trong sự khác biệt đó, cái hài hòa của
những cái căng thẳng, đối lập: đối lập giữa thiện và ác, giữa trẻ và già, sống
và chết… Ông coi đó là sự “tương phản”, “tương hành” trong vũ trụ. Khi tồn
tại trong một sự vật thì các mặt đối lập luôn có sự ràng buộc với nhau. Hêraclit
khẳng định đấu tranh là nguồn gốc của mọi cái đang diễn ra trong vũ trụ và đó
là một mặt trong “sự sống” của mọi sự vật đang biến đổi. Ông cũng coi vận
động và đứng im là một sự thống nhất của của các mặt đối lập, giống như đấu
tranh và hài hòa chúng tồn tại thông qua nhau và là điều kiện tồn tại của nhau.
Ông thừa nhận sự thống nhất của vận động và đứng im có tính phổ biến.
Hêraclit thừa nhận sự tồn tại và thống nhất của các mặt đối lập nhưng
trong các mối quan hệ khác nhau. Bản thân logos là sự thống nhất của các mặt
đối lập. Vũ trụ là thể thống nhất, nhưng trong lòng nó luôn luôn diễn ra các
cuộc đấu tranh giữa các sự vật, lực lượng đối lập nhau. Nhờ các cuộc đấu
tranh đó mà mới có hiện tượng sự vật này chết đi, sự vật khác ra đời. Điều đó
làm cho vũ trụ thường xuyên phát triển và trẻ mãi không ngừng. Bản thân
cuộc đấu tranh giữa các mặt đối lập luôn diễn ra trong sự hài hòa nhất định,
dựa trên sự quy định của logos. Như vậy, Hêraclit đã thừa nhận tính phổ biến
của vận động, đồng thời ông đã tìm ra nguyên nhân của sự vận động ngay
trong bản thân sự vật.
Đóng góp của Hêraclit là cách trình bày đầu tiên về quy luật thống nhất
và đấu tranh của các mặt đối lập. Hêraclit cho rằng, logos vũ trụ là cái tạo ra

“dòng chảy” liên tục của vạn vật thông qua sự đấu tranh hài hòa của các mặt
đối lập, logos vũ trụ chính là chân lý, là tri thức khách quan về vạn vật trong
quá trình thường xuyên, liên tục “trôi đi, chảy đi theo dòng chảy của chúng”.
12
Tuy Hêraclit đã cố thể hiện bản chất mâu thuẫn của các sự vật trong logos chủ
quan, song đã gặp trở ngại về vấn đề khả năng phản ánh bản chất mâu thuẫn
của các sự vật, kể cả bản chất mâu thuẫn vận động vào logos của khái niệm.
Đóng góp cho nền triết học Hy Lạp còn phải kể đến Đêmôcrit với
khuynh hướng nguyên tử luận. Trong các công trình của mình tư tưởng của
ông phản ánh về mâu thuẫn, về sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối
lập, đó là sự thống nhất giữa linh hồn và thể xác, giữa tập hợp và phân tán
trong quá trình vận động của nguyên tử. Ông diễn tả sự vận động của thế giới
vật chất như là một quá trình vĩnh viễn, vô tận từ thấp đến cao, từ đơn giản
đến phức tạp, vận động là thuộc tính của các nguyên tử, “các nguyên tử bản
chất là bất động, đã vận động được là nhờ va chạm”.
Như vậy, trong quan niệm về mâu thuẫn, triết học Hy Lạp cổ đại chỉ
dừng lại ở giới hạn nêu vấn đề. Nhiều nhà triết học đã nhận thức được sự tồn
tại của các mặt đối lập trong sự vật, hiện tượng. Thừa nhận có mâu thuẫn, có
các mặt đối lập nhưng chỉ là những phỏng đoán thiên tài, chưa được chứng
minh một cách khoa học, cũng như chưa được nghiên cứu một cách tự giác.
Tuy nhiên những quan niệm về mâu thuẫn của các nhà triết học Hy Lạp cổ đại
là mầm mống cho sự phát triển của các quan niệm sau này, đặc biệt là quan
niệm của triết học Mác.
Đỉnh cao của triết học phương Tây là triết học cổ điển Đức, đây được
xem là giai đoạn phát triển mới về chất trong lịch sử tư tưởng phương Tây,
đồng thời có ảnh hưởng to lớn đến triết học hiện đại. Trong triết học cổ điển
Đức, phép biện chứng đã trở thành một lý luận được xây dựng một cách có hệ
thống. Hêghen là đại biểu xuất sắc nhất của nền triết học cổ điển Đức. Theo
nhận xét của Ănghen: “Hêghen không chỉ là một thiên tài sáng tạo, mà còn
là nhà triết học có tri thức bách khoa, nên những phát biểu của ông tạo

thành thời đại” [22;422]. Cống hiến lớn nhất của Hêghen là phép biện chứng,
mặc dù đó là phép biện chứng duy tâm.
13
Hêghen đã xây dựng lý luận mâu thuẫn và đưa ra cách thức giải quyết
mâu thuẫn. Trong “học thuyết về bản chất” của “khoa học logic”, Hêghen đã
triển khai mâu thuẫn: đồng nhất - khác nhau - đối lập - căn cứ và coi đó là quy
luật bên trong của bản chất. Theo Hêghen, lúc đầu bản chất là sự đồng nhất
giữa những sự quy định khác nhau, rồi sau, trong sự đồng nhất, phát hiện ra
sự khác biệt, khác biệt lại chuyển thành mặt đối lập, và cuối cùng là xuất hiện
mâu thuẫn. Mâu thuẫn bao hàm trong ngẫu nhiên, thể hiện ra ở chỗ cái ngẫu
nhiên có cơ sở lại vừa không có cơ sở, và do đó ngẫu nhiên biểu hiện tính
chất hai mặt của bản thân hiện thực trong sự thống nhất giữa hiện thực với
khả năng và trong sự đối lập của nó với khả năng.
Hêghen nhấn mạnh, bất kỳ sự đồng nhất nào cũng bao hàm sự khác biệt
và mâu thuẫn. Ông coi mâu thuẫn là nguồn gốc của vận động, là nguyên lý
của phát triển. Ông khẳng định: Mâu thuẫn là nguồn gốc của tất cả mọi sự vận
động và của tất cả mọi sự sống, chỉ trong chừng mực một vật chứa đựng trong
bản thân nó một mâu thuẫn thì nó mới vận động, mới có xung lực và hoạt
động, tất cả mọi vật đều có tính chất mâu thuẫn trong bản thân nó. Chính sự
không ngừng nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn giữa những quan hệ xã hội là
một trong những động lực thúc đẩy xã hội phát triển. Đây là một khám phá vĩ
đại của Hêghen về vai trò nền tảng của mâu thuẫn trong sự phát triển của thế
giới khách quan và trong sự nhận thức nó của con người.
Vì là nhà triết học duy tâm nên Hêghen không tránh khỏi những hạn chế
nhất định trong lý luận về mâu thuẫn. Hêghen đã có tư tưởng biện chứng về
mâu thuẫn, dự đoán được mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động, phát triển
của sự vật. Tuy nhiên, mâu thuẫn trong hệ thống triết học của ông không phải
là mâu thuẫn của hiện thực khách quan mà là của tinh thần thế giới, ý niệm
tuyệt đối. Hơn nữa, do bị chi phối bởi quan niệm dân tộc và lợi ích giai cấp
mà ông đại diện nên ông có quan điểm thỏa hiệp khi giải quyết mâu thuẫn. Vì

thế dẫn đến kết cục hệ thống triết học của ông mâu thuẫn với phép biện chứng
14
của ông. C.Mác và Ph.Ănghen đã phê phán một cách triệt để các hạn chế
trong triết học Hêghen, đồng thời hai ông đã tiếp nhận “hạt nhân hợp lý” của
phép biện chứng của Hêghen - học thuyết phát triển thông qua mâu thuẫn để
xây dựng và phát triển học thuyết về phép biện chứng duy vật của mình.
Cantơ là một trong những nhà triết học vĩ đại nhất của lịch sử tư tưởng
phương Tây trước Mác. Cantơ với học thuyết về mâu thuẫn cũng đã góp phần
quan trọng trong sự phát triển phép biện chứng với tư cách là logic và phương
pháp luận. Ông cho rằng lý tính con người có khát vọng xâm nhập vào lĩnh
vực “vật tự nó” để đạt tới tri thức tuyệt đối vượt ra ngoài giới hạn của kinh
nghiệm cảm tính. Điều đó nảy sinh những mâu thuẫn (antinômia). Cantơ nêu
lên bốn mâu thuẫn, mỗi mâu thuẫn được cấu tạo từ hai luận đề đối lập nhau.
Cantơ có đóng góp cho phép biện chứng là ông xem mâu thuẫn là thuộc về
bản chất, cái tính quy định của tư duy. Việc tìm ra các atinômia - mâu thuẫn
của Cantơ được xem là một thành tựu quan trọng của nhận thức triết học, bởi
vì bằng điều đó vận động biện chứng của tư duy được đề cao. Tuy vậy, Cantơ
cũng đã bộc lộ những hạn chế: ông mới chỉ thừa nhận mâu thuẫn trong tư
tưởng, trong lý tính con người, chưa nhìn thấy được mâu thuẫn có trong toàn
bộ đời sống hiện thực khách quan. Cantơ cũng mới dừng lại ở việc phân tích
các mặt đối lập để kết luận đúng sai, chứ chưa đề xuất các giải pháp để giải
quyết mâu thuẫn, và vì thế chưa thấy động lực của việc nảy sinh và giải quyết
mâu thuẫn. Trên thực tế tất cả các sự vật, hiện tượng đều chứa đựng mâu
thuẫn nhưng ở Cantơ - ông đã hạn chế số lượng các Antinômia - mâu thuẫn.
Triết học cổ điển Đức dù chỉ trải qua một giai đoạn lịch sử tương đối
ngắn nhưng nó đã tạo ra những thành quả kỳ diệu trong lịch sử triết học. Mác
đã kế thừa những tư tưởng biện chứng, nâng lên ở trình độ mới của chủ nghĩa
duy vật hiện đại.
15
1.1.3. Quan niệm về mâu thuẫn trong triết học Mác - Lênin

Triết học Mác - Lênin ra đời vào những năm 40 của thế kỷ XIX. Nó ra
đời do đòi hỏi thực tiễn chính trị - xã hội và là quá trình phát triển hợp quy
luật của triết học và của nhận thức khoa học. Triết học Mác là sự kế thừa tất
cả những tinh hoa trong lịch sử tư tưởng của nhân loại từ thời cổ đại đến thời
đại các ông, dựa trên những thành tựu mới nhất của khoa học hiện đại, khái
khát thực tiễn thời đại mình, C.Mác và Ph.Ănghen đã phát triển học thuyết
mâu thuẫn biện chứng lên một tầm cao mới.
Các nhà triết học trước Mác tuy đã đề xuất những tư tưởng biện chứng,
song nhìn chung còn mang tính chất siêu hình và duy tâm, đặc biệt là nhà triết
học duy tâm người Đức Hêghen. Hêghen có tư tưởng biện chứng về quy luật
lượng - chất. Tuy nhiên, sự thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất
và ngược lại trong hệ thống triết học của ông chỉ là sự thay đổi thuần túy của
các khái niệm: chất, lượng, độ. Ông cũng có tư tưởng biện chứng về quy luật
phủ định của phủ định. Tuy nhiên phủ định trong triết học của ông là hiện
thân của tinh thần thế giới chứ không phải của hiện thực khách quan. Hêghen
cũng có tư tưởng biện chứng về các phạm trù: riêng - chung; bản chất - hiện
tượng; nguyên nhân - kết quả…. Tuy nhiên, những cặp phạm trù này cũng chỉ
là kết quả tha hóa của tinh thần thế giới.
Mác và Ănghen đã cải tạo một cách duy vật phép biện chứng duy tâm
của Hêghen sau khi tách “hạt nhân hợp lý” vốn có của nó, vứt bỏ lối giải thích
duy tâm về các hiện tượng tự nhiên và xã hội. Các ông cũng đã phê phán và
kế thừa sáng tạo tri thức nhân loại để tạo nên sự thống nhất giữa chủ nghĩa
duy vật và phép biện chứng. Khắc phục sự tách rời giữa thế giới quan duy vật
và phương pháp biện chứng trong lịch sử triết học, C.Mác và Ănghen đã tạo
16
nên sự thống nhất hữu cơ không thể tách rời giữa chúng là chủ nghĩa duy vật
biện chứng.
Trong phép biện chứng duy vật, các quy luật cơ bản có quan hệ chặt chẽ
với nhau. Trong đó, quy luật thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập
được xem là hạt nhân của phép biện chứng. Triết học Mác đã quan niệm về

mâu thuẫn với tư cách là nguồn gốc động lực của vận động và phát triển trong
giới tự nhiên, xã hội và tư duy.
C.Mác và Ph.Ănghen trong khi xây dựng phép biện chứng duy vật khoa
học triết học về sự phát triển phổ biến và tính quy luật của việc cải tạo cách
mạng thế giới đã luôn dựa vào thước đo là thực tiễn, đã tiến hành trên lập
trường chính đảng vô sản, một cuộc đấu tranh không mệt mỏi và triệt để với
hệ tư tưởng tư sản và tiểu tư sản. Phép biện chứng đã gạt bỏ sự thỏa hiệp với
hệ tư tưởng của giai cấp thống trị. Thực ra chỉ đứng trên lập trường của giai
cấp vô sản, giai cấp mang sứ mệnh phá vỡ xã hội cũ bóc lột, xây dựng xã hội
mới cộng sản chủ nghĩa mới có khả năng xây dựng thế giới khoa học triết
học duy vật biện chứng.
Triết học Mác đã quan niệm về mâu thuẫn với tư cách là nguồn gốc động
lực của vận động và phát triển trong giới tự nhiên, xã hội và tư duy.
C.Mác và Ph.Ănghen trong khi xây dựng phép biện chứng duy vật khoa
học triết học về sự phát triển phổ biến và tính quy luật của việc cải tạo cách
mạng thế giới đã luôn dựa vào thước đo là thực tiễn, đã tiến hành trên lập
trường chính đảng vô sản, một cuộc đấu tranh không mệt mỏi và triệt để với
hệ tư tưởng tư sản và tiểu tư sản. Phép biện chứng đã gạt bỏ sự thỏa hiệp với
hệ tư tưởng của giai cấp thống trị. C.Mác đã phân tích trước hết cái đơn giản
nhất, quen thuộc nhất, thông thường nhất, cái thường gặp, mối quan hệ của xã
hội tư sản: sự trao đổi hàng hóa. Sự phân tích, phát hiện trong cái hiện tượng
đơn giản ấy mầm mống của tất cả những mâu thuẫn của xã hội hiện đại.
C.Mác đã nghiên cứu các hiện tượng kinh tế trong mối liên hệ lẫn nhau và
17
trong trạng thái vận động, tức là trong tình trạng mâu thuẫn luôn luôn phát
sinh và được giải quyết. Hàng hóa đã được xem xét như là tế bào kinh tế của
xã hội tư sản, tức không xem nó một cách biệt lập mà xem đó là điểm xuất
phát của một chỉnh thể. Đồng thời nghiên cứu mâu thuẫn của hàng hóa, mâu
thuẫn giữa giá trị và giá trị sử dụng, trong trao đổi giá trị chuyển từ mâu thuẫn
bên trong thành mâu thuẫn bên ngoài, thành mâu thuẫn giữa hình thái giá trị

tương đối và hình thái ngang giá, nhờ có tiền tệ mà mâu thuẫn này đã tìm
được lối giải quyết.
Mác đã phát hiện ra những mâu thuẫn bên trong của hệ thống tư bản chủ
nghĩa và coi đó là bản tính tồn tại của nó, là nguồn gốc của sự vận động, phát
triển và tiêu vong của nó. Những mâu thuẫn của hệ thống tư bản chủ nghĩa
trước hết là những antinomia (mâu thuẫn trong quy luật, sự xung đột của quy
luật với bản thân nó) trong bản chất, tương ứng với những điều đó ông phát
hiện ra những antinomi gay gắt khách quan trong khái niệm chân chính về
mỗi quá trình thực hiện của nó. Mác đã đề cập đến khía cạnh giải quyết mâu
thuẫn. Sự xung đột định đề và phản đề (antinomi) chẳng qua chỉ là hình thức
logic có nội dung mang tính phạm trù của việc đặt bất cứ vấn đề nào nói
chung, của việc đặt và diễn giải vấn đề bằng ngôn ngữ của bản thân đối
tượng. Ta thấy rằng thực chất của mâu thuẫn biện chứng chỉ được vạch ra với
điều kiện tất yếu là hiểu được toàn bộ chức năng đặc thù của nó trong quá
trình nhận thức, cụ thể là chức năng của nó với tư cách là cái hình thức logic
chứa đựng nội dung của chân lý.
Trong tác phẩm “Chống Đuyrinh”, Ănghen đã đề cập đến mâu thuẫn.
Khi xem xét các sự vật trong sự vận động sự biến đổi, sự sống sự tác động lẫn
nhau của chúng, lúc đó chúng ta sẽ lập tức rơi vào những mâu thuẫn, bản thân
sự vận động đã là một mâu thuẫn, đó là ở chỗ mâu thuẫn đó cứ luôn luôn sản
sinh ra và đồng thời cũng tự giải quyết lấy. Như vậy, đã có một mâu thuẫn tồn
tại một cách khách quan ở trong bản thân các sự vật và các quá trình.
18
Mâu thuẫn là thuộc tính khách quan tồn tại trong tất cả các sự vật, hiện
tượng. Mâu thuẫn tự đề ra và tự giải quyết không ngừng và khi mâu thuẫn đã
hết thì sự sống cũng không còn nữa. Mâu thuẫn tồn tại và được giải quyết
trong sự vận động đi lên vô tận.
Như vậy, Mác và Ănghen đã có một bước tiến trong việc khám phá quy
luật mâu thuẫn, từ đó nguồn gốc và động lực của sự phát triển được lý giải
một cách đúng đắn.

Lênin đã nghiên cứu học thuyết macxit về mâu thuẫn, tiếp tục phát triển
những quan điểm của Mác - Ănghen về mâu thuẫn phù hợp với hoàn cảnh
mới của thời đại.
Mác đã chỉ ra rằng, mâu thuẫn cơ bản của xã hội tư sản là mâu thuẫn đối
kháng giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản. Mác và Ănghen đã khẳng định
vai trò đấu tranh của các mặt đối lập, xem cuộc đấu tranh giai cấp giữa giai
cấp vô sản và giai cấp tư sản là một động lực quan trọng để xóa bỏ chế độ tư
bản chủ nghĩa, hình thành nên chế độ cộng sản chủ nghĩa. Như vậy đấu tranh
giai cấp mà đỉnh cao là thời kỳ cách mạng được xem như là đòn bẩy để thay
đổi hình thái kinh tế xã hội. Do đó, đấu tranh giai cấp là động lực trực tiếp của
lịch sử xã hội có giai cấp.
Lênin đã phát triển và cụ thể hóa những tư tưởng của Mác. Lênin chỉ ra
rằng sự xuất hiện của chủ nghĩa đế quốc đã dẫn đến chỗ làm xuất hiện hàng
loạt hiện tượng lịch sử và điều kiện về nguyên tắc của xã hội chế độ tư bản có
mâu thuẫn cơ bản của nó là sự đối kháng giữa giai cấp tư sản và vô sản. Lênin
khẳng định, biện chứng của sự phát triển xã hội trong thời đại đế quốc chủ
nghĩa đã làm nổi lên hai hình thức cơ bản của các mâu thuẫn xã hội. Các mâu
thuẫn đối kháng đã tồn tại trong các hình thái có giai cấp trước chủ nghĩa xã
hội. Chúng có đặc điểm đó là tính thống nhất của các mặt đối lập về kinh tế,
chính trị, tâm lý xã hội và tư tưởng. Trong dạng mâu thuẫn này, một bên là
bảo thủ, phản động, và cố kìm hãm việc giải quyết nó, với một bên là tiến bộ
19
cách mạng, đang làm cho mâu thuẫn này phát triển cao, đó là mâu thuẫn giữa
lao động và tư bản, ngoài ra còn có mâu thuẫn giữa chủ nghĩa đế quốc và
cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc bị áp bức. Phương thức giải quyết mâu
thuẫn đối kháng này là đấu tranh giai cấp mà hình thức cao nhất của nó là
cách mạng xã hội.
Lênin cho rằng trong thời đại đế quốc sẽ xuất hiện một số dạng mâu
thuẫn mới. Một trong những dạng ấy là mâu thuẫn trong nội bộ bản thân giai
cấp các nhà tư bản, giữa các tổ chức độc quyền riêng rẻ, các liên minh của các

tổ chức độc quyền, các nhóm cường quốc - đế quốc. Dạng đối kháng này có
đặc điểm là hai mặt của nó về bản chất đều bảo thủ và phản động. Tuy nhiên
chỉ bằng sức mạnh của mình thì giai cấp tư sản không thể giải quyết mâu
thuẫn, cũng như việc giải quyết mâu thuẫn sẽ không tránh khỏi việc dẫn đến
chỗ làm suy yếu hệ thống thế giới của chủ nghĩa đế quốc, thu hẹp ngày càng
nhiều lĩnh vực thống trị kinh tế và chính trị của nó. Khi phân tích hình thức đối
kháng của các mâu thuẫn xã hội trong chủ nghĩa đế quốc, Lênin đã đi đến kết
luận, nó có tính chất lịch sử nhất thời và tất yếu sẽ biến mất cùng với sự diệt
vong của chủ nghĩa tư bản và của tất cả các hình thức người bóc lột người
khác.
Tư tưởng của Lênin về tính chất của các mâu thuẫn đối kháng là cơ sở lý
luận quan trọng cho sự phân tích khoa học hiện đại biện chứng của sự phát
triển xã hội và của các mặt, các yếu tố của nó, là những mầm mống của tương
lai, của sự phát triển tiến bộ nhất.
Trong thời kỳ quá độ, thời kỳ chứa đựng đối lập giữa cái cũ và cái mới,
cuộc đấu tranh của các giai cấp khác nhau và dưới những hình thức khác
nhau, thì việc tiếp tục nghiên cứu lý luận về mâu thuẫn và về việc ứng dụng
nó trên thực tế là có ý nghĩa hàng đầu. Trong thời kỳ ấy, hình thành những
tính quy luật khác so với chế độ tư bản chủ nghĩa và những tính quy luật này
đã quy định phương hướng tư tưởng của Lênin.
20
Lênin khảo sát về quy luật thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập,
lý luận về những mâu thuẫn biện chứng liên quan đến thời kỳ quá độ. Khi
nghiên cứu vấn đề về những mâu thuẫn của thời kỳ quá độ, Lênin xem xét
chúng trong sự tác động qua lại và liên hệ qua lại, với tính cách là một hệ
thống những mâu thuẫn, và đã xác định những mâu thuẫn chủ yếu và thứ yếu,
phổ biến và đặc thù, bên trong và bên ngoài. Lênin đã đóng góp nhiều điều
mới mẻ vào mặt này của học thuyết Macxit về mâu thuẫn.
Lênin chỉ ra rằng, mâu thuẫn chủ yếu là mâu thuẫn có ý nghĩa hàng
đầu đối với một hiện tượng hay một quá trình ở một giai đoạn phát triển

nhất định của nó.
Lênin cũng đã đưa ra định nghĩa về mâu thuẫn cơ bản, đó là mâu thuẫn
thể hiện chính bản chất của một hiện tượng nào đó, của một quá trình nào đó
và có ảnh hưởng quyết định tới tất cả những mâu thuẫn khác.
Trong học thuyết mácxít về mâu thuẫn, Lênin cũng đã cụ thể hóa cả vấn
đề tác động qua lại giữa mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài. Lênin
nhấn mạnh sự cần thiết phải tính đến sự tác động qua lại của mâu thuẫn bên
trong và mâu thuẫn bên ngoài nhằm đánh giá đúng đắn vai trò của mâu thuẫn
này hay mâu thuẫn khác trong sự phát triển của các hiện tượng và quá trình.
Lênin đã phát hiện ra và luận chứng một cách toàn diện tính quy luật của
bước quá độ từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội với tính cách là một sự
phát triển lịch sử từ những mâu thuẫn đối kháng sang mâu thuẫn không đối
kháng. Lênin đã phân tích tất cả các hình thức và các dạng mâu thuẫn trong
thời kỳ quá độ.
Quy luật mâu thuẫn vạch ra nguồn gốc, động lực của sự vận động, phát
triển của bản thân sự vật, hiện tượng; phản ánh quá trình đấu tranh giải quyết
mâu thuẫn bên trong sự vật.
Với tư cách là người kế tục và bảo vệ sự nghiệp của C.Mác và
Ph.Ănghen, V.I.Lênin đã phát triển học thuyết về mâu thuẫn lên một tầm cao