hương pháp khai thác và sử dụng kênh hình trong dạy học sinh học và một số hình ảnh, sơ đồ trong chương di truyền biến dị

Sở Giáo dục và Đào tạo
Trường THPT số 3 Bảo Thắng

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Tên đề tài: Phương pháp khai thác và sử dụng kênh hình
trong dạy học sinh học và một số hình ảnh, sơ đồ trong chương
di truyền - biến dị

Tên tác giả: Trần Thế Sơn

Năm học 2011 - 2012
1


I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Để nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học, người giáo viên phải ln
tìm tòi, nghiên cứu và sưu tầm tài liệu tham khảo, các phương tiện dạy học
nhằm minh họa cho các khai niệm, các mạnh đề…, giúp học sinh có hứng thú
học hơn, tiết dạy không bị nhàm chán. Sinh học là một mơn học thực nghiệm
vì vậy việc sử dụng các phương tiện dạy học như các mơ hình, tranh ảnh, các
thí nghiệm chứng minh là hết sức cần thiết và được sử dụng phổ biến.
Trong những năm vừa qua các cơ quan chỉ đạo giáo dục đã triển khai
chỉ đạo tích cực việc sử dụng thiết bị dạy học trong các giờ lên lớp và đã đầu
tư lớn về cơ sở vật chất thiết bị cho các trường học nhằm nâng cao hiệu quả sử
dụng thiết bị dạy học trong các giờ lên lớp.
Tuy nhiên việc khai thác và sử dụng đúng, hợp lý các giáo cụ này thì
chưa hẳn các giáo viên đã có thời gian để đầu tư nghiên cứu kỹ và sử dụng
hiệu quả vào bài dạy . Trong rất nhiều các giáo cụ, hình ảnh được xem là
tương đối cổ điển nhưng lại là phương tiện phổ biến và tất yếu, đặc biệt là các
hình ảnh, sơ đồ mô tả trong sách giáo khoa.

Hiện nay việc sử dụng mạng internet đã giúp còn người làm được rất
nhiều việc trong đó mỗi giáo viên khi soạn giáo án có thể dễ ràng dowload
được những hình ảnh trực quan để minh họa cho bài giảng của mình. Nhưng
việc lựa chọn hình ảnh nào và sử dụng nó như thế nào cho phù hợp với đối
tượng học sinh thì lại rất khó địi hỏi người giáo viên phải suy nghĩ, lựa chọn
một cách hợp lý.
Trong chương trình sinh học được cấu trúc theo hình xoắn trơn ốc, kiến
thức lớp 12 là tổng hợp của kiến thức từ lớp 6 đến lớp 11 đông thời đây là
kiến thức trọng tâm trong các đề thi tốt nghiệp và thi Đại học, cao đẳng. Nội
duing kiến thức của một bài trong chương trình sinh học lớp 12 rất dài, nhiều
nội dung phải vận dụng kiến thức cũ đã học vì vậy đồi hỏi người giáo viên
2


phải làm thế nào trong thời gian quy định giúp học sinh lĩnh hội được đầy đủ
kiến thức theo yêu cầu đề ra.
Suy nghĩ từ những lý do trên, tôi đã cố gắng tìm hiểu để sử dụng và khai
thác hợp lý kênh hình sách giáo khoa mơn sinh học nói chung và đặc biệt là
phần di truyền học lớp 12 nói riêng. Do phạm vi đề tài nên tơi chỉ trình bày
minh họa một bài và cung cấp một số hình ảnh trực quan trong chương I di
truyền học – biến dị lớp 12 để các đồng nghiệp có thể tham khảo cụ thể như
sau:

3


II. NỘI DUNG
I. Khai thác và sử dụng hình ảnh trong bài Phiên mã – Dịch mã (bài 2lớp 12)
A. Hình 2.1: Sơ đồ quá trình phiên mã (2 ảnh):

Chiều di chuyển của enzim
tổng hợp kéo dài ARN

Điểm khởi đầu

Điểm kết thúc

4


Mạch bổ sung
Các nu tự do
ARN polimeraza

Hướng phiên mã

Mạch khuôn

Nu cấu tạo nên ARN

* Khai thác:
- Diễn biến phiên mã có mấy giai đoạn?
- Enzim nào tham gia vào phiên mã?
- Phiên mã bắt đầu ở vị trí nào trên đoạn ADN hay gen?
- Chiều của mạch khuôn tổng hợp mARN ? Có gì khác với nhân đơi ADN?
- Chiều tổng hợp và nguyên tắc nào được thực hiện trong phiên mã?
- Kết quả của phiên mã?
(* Phần trả lời:
- Có 3 giai đoạn: khởi đầu, kéo dài, kết thúc
- Enzim ARN polimeraza tham gia vào quá trình phiên mã.

- Phiên mã bắt đầu từ điểm khởi đầu đứng trước gen phía đầu 3’ của mạch mã
gốc)

5


- Chiều của mạch khuôn tổng hợp là 3’ 5’, Trong nhân đơi ADN thì cả 2
mạch đơn đều dùng làm mạch khuôn tổng hợp.
- Phân tử ARN được tổng hợp theo chiều 5’ 3’, nguyên tắc bổ sung được
thực hiện: A-U, G-X.
- Kết quả: sau 1 lần phiên mã tạo ra 1 phân tử ARN .)
B. Hình 2.2: Qúa trình dịch mã ở sinh vật nhân sơ:
Chuỗi
polipeptit đang
tổng hợp

t

ARN

F.Met

Mã mở đầu (AUG)

Mã kết thúc

* Khai thác:
- Codon mở đầu trên mARN là gì? Tương ứng với aa nào ở sv nhân sơ?
- Anticodon có ở phân tử nào?
- Mối liên quan giữa cođon và anticodon?

- Tiểu phần nào tiếp xúc trước với mARN?
- Liên kết peptit đầu tiên xảy ra giữa 2 aa nào?
-Riboxom dịch chuyển theo chiều nào trên mARN?, một lần dịch chuyển
tương ứng bao nhiêu codon?
- Các codon kết thúc?
6


- Khi nào thì 2 tiểu phần của riboxom tách nhau trong quá trình sinh tổng hợp
protein?
(* Phần trả lời:
- Codon mở đầu là AUG, tương ứng với aa foocmin metionin.
- Anticodon có ở tARN.
- Anticodon tương ứng sẽ bổ sung với codon trong quá trình dịch mã.
- Tiểu phần bé của Riboxom tiếp xúc trước với mARN.
- Liên kết peptit đầu tiên xảy ra giữa aa mở đầu foocmin metionin và aa thứ
nhất
- Riboxom dịch chuyển theo chiều 5’ 3’ trên m ARN. 1 lần dịch chuyển
tương ứng với 1 codon.
- UGA, UAG,UAA.
- Khi riboxom tiếp xúc với 1 trong 3 mã kết thúc thì 2 tiểu phần của chúng
tách nhau.)
II. Một số hình ảnh, sơ đồ tham khảo trong chương di truyền học – biến dị .
1/ Nhân đôi của ADN

7


chiều tháo
xoắn

Enzim tháo xoắn

Các phân tử protein hỗ
trợ nhận dạng liên kết

Enzim Helicaza

Enzim AND polimeraza
Enzim ARN
Polimeraza
Enzim ADN
polimeraza
Đoạn mồi

Enzim
Ligaza

Mạch gián đoạn

Mạch liên tục

2/ Sơ đồ cơ chế điều hoà hoạt động của operon Lac ở E. coli
I. ỨC CHẾ:
Vùng khởi động (P)

Vùng vận hành (O)
Gen điều hoà (R)

P

R

P

O

Z

Y

A

Các gen cấu trúc (Z,Y,A)
8


Phiên mã và dịch mã
Không phiên mã

Chất ức chế

II.HOẠT ĐỘNG:

Vùng khởi động (P)

Vùng vận hành (O)
Gen điều hoà (R)

P

R

P

O

Z

Y

A

Các gen cấu trúc (Z,Y,A)

Phiên mã và dịch mã

Phiên mã và dịch mã

Chất ức chế
Các pro tạo thành bởi Z,Y,A

Bất hoạt
Lactozơ

9


3/ Sơ đồ các dạng đột biến điểm
I.

ATGAAGTTT
TAXTTXAAA
AUGAAGUUU
- Met- Lys –Phe …
II.
ATGAAGTTT
TAXTTXAAA
AUGAAGUUU
- Met- Lys –Phe …
III.
ATGAAGTTT
TAXTTXAAA
AUGAAGUUU
- Met- Lys –Phe …
IV.
ATGAAGTTT
10


TAXTTXAAA
AUGAAGUUU
- Met- Lys –Phe …
4/ Cấu trúc hiển vi của NST

Tâm động

Các cromatit
* Các mức cấu trúc siêu hiển vi của NST

11

ADN xoắn kép

Sợi cơ bản

Sợi nhiễm sắc

Vùng xếp cuộn

Cromatit

NST ở kì giữa

5/ Một số dạng đột biến cấu trúc NST

12


NST bình thường

Mất đoạn

Chuyển đoạn

Đảo đoạn

6/ Sơ đồ hình thành giao tử khi chuyển đoạn tương hỗ của NST:

NST13

NST 18+13
NST 13+18
NST 18

7/ Các dạng đột biến lệch bội (Ruồi giấm 2n=8)
**
,,
..

//
,,
13

*
..

// **
,,,
..


TB thể 0 nhiễm

// **
,, ….

TB thể bốn nhiễm

TB thể 1 nhiễm

/
,,

*
..

TB thể 1 nhiễm kép

TB thể 3 nhiễm

// ***
,,,
..

TB thể 3 nhiễm kép

III. KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
1. Kết luận:
Do phạm vi của đề tài sáng kiến kinh nghiệm nên tơi chỉ xin đưa ra hình
ảnh và phương pháp khai thác chúng trong bài phiên mã – dịch mã và trao đổi
với đồng nghiệp một số hình ảnh trong phần di truyền – biến dị để trong quá
trình dạy học, thiết kế bài giảng các đồng nghiệp có thể tham khảo và khai
thác phù hợp với đối tượng học sinh trường mình.

14


2. Kiến nghị:
Sinh học là môn khoa học thực nghiệm vì vậy việc sử dụng các hình ảnh , các
mơ hình, thí nghiệm vào các giờ dạy là hết sức cần thiết. Tôi xin đề nghị các

đồng nghiệp tăng cường khai thác các hình ảnh, các mơ hình, thí nghiệm để
trong các đợt bồi dưỡng chuyên môn hè, các hội thảo chuyên đề có thể trao
đổi giữa các trường nhằm nâng cao chất lượng dạy học của bộ môn.

15