Mộc bản triều Nguyễn

Mộc bản triều Nguyễn, kho sử liệu vô giá
Một mộc bản dưới triều Vua Minh Mạng.
ND - Mộc bản triều Nguyễn là những văn bản chữ Hán - Nôm được người xưa khắc gỗ để
in ra các loại sách tại Việt Nam vào thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Ðây là những tài liệu vô cùng giá trị, phục vụ cho việc nghiên cứu lịch sử và văn hóa Việt
Nam thời cận đại. Kho tàng tài liệu mộc bản triều Nguyễn có hơn 34 nghìn tấm, phần lớn
được khắc hai mặt, hiện được bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia 4. Năm 2007, Cục
Văn thư và Lưu trữ Nhà nước đã làm hồ sơ trình UNESCO và ngày 30-7-2009, mộc bản
triều Nguyễn đã được UNESCO chính thức đưa vào "Chương trình Ký ức thế giới". Ðây là
di sản tư liệu đầu tiên của Việt Nam được UNESCO công nhận là "Di sản tư liệu thế
giới"
Ðầu năm 2007, Bộ Nội vụ đã quyết định đầu tư hơn 50 tỷ đồng để nâng cấp khu biệt điện
Trần Lệ Xuân cũ (số 5 Yết Kiêu, phường 5, Ðà Lạt) và sau một năm thi công trùng tu, dịp
cuối năm 2008, khu biệt điện tráng lệ này đã trở thành Trung tâm Lưu trữ quốc gia 4, thuộc
Trung tâm Lưu trữ quốc gia. Thạc sĩ Phạm Thị Huệ, Giám đốc Trung tâm, cho biết: "Trong
ba tòa biệt thự, hệ thống tài liệu đã được trưng bày theo hai chuyên đề lớn: Lưu trữ Việt
Nam từ 1962 đến nay (lịch sử của ngành lưu trữ Việt Nam) và Miền trung - Tây Nguyên
trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc, trong đó có mảng đặc sắc là mộc bản triều
Nguyễn. Nội dung tài liệu mộc bản rất phong phú và đa dạng, vừa có ý nghĩa lịch sử và
văn hóa Việt Nam, vừa có giá trị quốc tế; phương pháp chế tác và vật liệu chế tác cũng hết
sức đặc biệt ".
Trước năm 1960, tài liệu mộc bản triều Nguyễn được lưu trữ tại Huế. Từ năm 1960, được
chuyển từ Huế về Ðà Lạt. Quá trình di chuyển kho tàng tài liệu này hết sức công phu, phải
tổ chức di chuyển làm ba lần mới hoàn thành. Từ năm 1961 đến 1975, dưới chế độ Việt
Nam Cộng hòa, tài liệu mộc bản triều Nguyễn được cất giữ tại Chi nhánh Văn khố Ðà Lạt.
Do một thời gian dài điều kiện bảo quản không tốt nên bị hư hỏng và xuống cấp trầm
trọng. Sau năm 1975, toàn bộ mộc bản triều Nguyễn đã được giao về Cục Lưu trữ Nhà
nước, bảo quản tại nhà Dòng Chúa cứu thế và từ năm 1984 đến nay được chuyển về bảo
quản tại khu biệt điện Trần Lệ Xuân cũ, nay là Trung tâm Lưu trữ quốc gia 4
Mộc bản triều Nguyễn chính là những tấm gỗ quý được khắc chữ Hán và chữ Nôm (chữ
khắc ngược) dùng để nhân bản tài liệu nhằm phổ biến rộng rãi ra công chúng các chuẩn

mực xã hội, các điều luật bắt buộc thần dân y tuân. Ðó cũng là những bản khắc lưu truyền
công danh, sự nghiệp của các bậc vua chúa, các sự kiện lịch sử, các biến cố thời cuộc, các
cuộc tiễu trừ giặc dã Tất cả các bản thảo nói trên đều được đích danh Hoàng Ðế ngự lãm,
phê duyệt bằng bút tích trước khi giao cho những người thợ tài hoa nhất trong cung đình
khắc lên gỗ quý.
Kho tàng mộc bản triều Nguyễn có trên 34.000 tấm, nội dung rất phong phú, đa dạng, phản
ánh mọi mặt về xã hội Việt Nam dưới thời Nguyễn:
- Về lịch sử: có 30 bộ sách, gồm 836 quyển; ghi chép về lịch sử Việt Nam từ thời Hùng
Vương dựng nước cho đến triều Nguyễn.
- Về địa lý: có hai bộ sách, gồm 20 quyển; ghi chép về địa lý đã thống nhất ở Việt Nam và
ghi chép về Hoàng thành Huế.
- Về chính trị - xã hội: có năm bộ sách, gồm 16 quyển; ghi chép về sách lược của các triều
đại phong kiến Việt Nam.
- Về quân sự: có năm bộ sách, gồm 151 quyển; ghi chép về việc đánh dẹp các cuộc nổi dậy
ở Bắc Kỳ, Nam Kỳ, Bình Thuận và một số nơi khác.
- Về pháp chế: có 12 bộ sách gồm 500 quyển; ghi chép về các điển chế và pháp luật triều
Nguyễn.
- Về tư tưởng, triết học, tôn giáo: có 13 bộ sách, gồm 22 quyển; ghi chép về phương pháp
tiếp cận kinh điển Nho gia.
- Về văn thơ: có 39 bộ, gồm 265 quyển; ghi chép thơ văn của các bậc đế vương và Nho gia
nổi tiếng Việt Nam
- Về ngôn ngữ văn tự: có 14 bộ sách, gồm 50 quyển; giải nghĩa Luận ngữ bằng thơ Nôm.
- Về quan hệ quốc tế: tài liệu mộc bản còn có giá trị khi tìm hiểu về lịch sử, văn hóa các
nước khác trên thế giới như: Lào, Cam-pu-chia, Thái-lan, Trung Quốc, Pháp
Ngự chế văn sơ tập, từ một bản in trên giấy dó.
Các tấm mộc bản được sản sinh chủ yếu trong quá trình hoạt động của Quốc sử quán triều
Nguyễn tại Huế. Ngoài ra, còn bao gồm cả những ván khắc in thu ở Văn miếu Quốc tử
giám (Hà Nội) được đưa vào Huế và lưu trữ ở Quốc tử giám dưới thời các vị vua Minh
Mạng và Thiệu Trị.
Theo giảng viên Hán - Nôm Nguyễn Thanh Châu, loại gỗ phổ biến nhất dùng làm ván khắc

là gỗ thị. Loại gỗ này có ưu điểm là chất liệu gỗ rất dai, mềm và mịn, khó bị nứt nẻ nên
chữ khắc trên đó sẽ không bị lệch. Còn sách Ðại Nam nhất thống chí thì ghi, mộc bản còn
được chế tác từ "cây nha đồng, tục danh là sống mật, sớ gỗ trắng, sáng ngời như ngà
voi".
Một số nhà nghiên cứu Hán- Nôm và các chuyên gia lưu trữ tỏ ra hết sức tiếc nuối, vì sau
ngày miền nam mới giải phóng, do chưa hiểu tầm quan trọng và sự quý giá của hệ thống tài
liệu này nên việc bảo quản và phục chế còn bị xem nhẹ. Hậu quả của nó là hàng loạt các
mộc bản bị thất lạc, hư hỏng nặng, thậm chí trước đây, một số người không hiểu biết đã
chẻ làm củi đun! Châu bản, mộc bản, sách ngự lãm là kho tư liệu quý, nguồn sử liệu phong
phú và rất đáng tin cậy về đời sống chính trị, xã hội thời Nguyễn. Thế nhưng tỷ lệ mộc bản
và cả châu bản còn lưu giữ được đến nay chỉ khoảng 20%. Các sách sử in vào thời đó cũng
bị hư hỏng và mất mát nhiều, số còn giữ được vừa thiếu vừa không đồng bộ; quá trình tìm
kiếm và sao chép lại cũng không thể tránh được tình trạng "tam sao thất bản".
Với sự cộng tác của các nhà nghiên cứu Hán - Nôm như Ðinh Tấn Dung, Tăng Văn Hỷ,
Vũ Văn Kính cùng PGS Phạm Gia Phu và giảng viên Nguyễn Thanh Châu của Ðại học Ðà
Lạt, trong những năm qua, Trung tâm Lưu trữ quốc gia đã triển khai chương trình "cấp cứu
tài liệu châu bản - mộc bản". Nhiệm vụ của chương trình là nghiên cứu, phân loại, sắp xếp
lại toàn bộ hệ thống mộc bản, châu bản bị xáo trộn nhiều năm. Ðến nay, toàn bộ tài liệu
mộc bản đã được in ra giấy dó rồi hệ thống hóa, tổng hợp được 152 đầu sách thuộc ba
nhóm chính: chính sử triều Nguyễn, tác phẩm văn chương và sách kinh điển của các nhà
Nho dùng để dạy và học. Trung tâm lưu trữ cũng đã ghi hết các tài liệu vào CD-Rom, ghi
lại bản dập các tài liệu mộc bản triều Nguyễn. Chương trình quản lý tài liệu được xây dựng
và nạp vào máy tính để thuận lợi cho việc tra cứu một cách có hệ thống và in sao dễ dàng.
Trung tâm lưu trữ quốc gia cũng đã xuất bản cuốn sách "Mộc bản triều Nguyễn - đề mục
tổng quan" để công bố, giới thiệu toàn bộ kho tàng tài liệu quý hiếm này. Lãnh đạo trung
tâm cho biết, các bản gốc mộc bản được bảo quản trong một kho chuyên dụng được trang
bị hiện đại nhất nước nhằm tăng tuổi thọ của các tài liệu. Kho chuyên dụng này có công
suất chứa khoảng 5.000 mét giá tài liệu với hệ thống điều hòa trung tâm, phòng chống đột
nhập, phòng cháy, chữa cháy tự động
Kho tàng mộc bản triều Nguyễn hiện được bảo quản nghiêm ngặt và khoa học tại thành

phố Ðà Lạt là một dạng lưu trữ đặc biệt của Việt Nam và rất hiếm có trên thế giới.