MÊ CUNG TRONG TÁC PHẨM CỦA F.KAFKA

Tính chất mê cung trong tác phẩm của Franz Kafka
Lê Từ Hiển; Lê Minh Kha
1. Với Franz Kafka (1883-1924), nhà văn người Séc gốc Do Thái viết tiếng
Đức, không hình ảnh nào giúp ông hình dung một cách chính xác về thời đại mà
ông đang sống cũng như chính bản thân ông hơn vòng xoáy của những mê cung.
“Trong tác phẩm của Kafka, cái quyền lực vô hình và phi lí tồn tại như một bóng
ma, nó lờ mờ ẩn hiện và được vây bọc bởi một mê cung không thể vượt qua. Chủ
đề mê cung là một chủ đề chủ chốt của Kafka, nó chính là vỏ bọc của cái không
thể diễn đạt… Chủ đề mê cung thật sự là một thủ pháp quan trọng của Kafka
trong việc diễn đạt cái phi lí”
(1)
. Vượt qua chủ đề - thủ pháp, mê cung là niềm ám
ảnh lớn, là nỗi âu lo bi kịch thường nhật hiện tồn của kiếp người, nó trở thành
nguyên tắc kết cấu tác phẩm, chi phối đến cả văn phong, lối viết của Kafka. Nó
góp phần tạo nên sự cách tân nghệ thuật, tạo nhiều lớp nghĩa và những hiệu ứng
thẩm mỹ cao.
2. Thời đại Kafka sống là thời đại “mất Chúa”. Đế chế Áo – Hung tan rã, hiểm
họa phát xít đang rình rập, nền kỹ trị tha hóa nhân phẩm và xóa dấu lương tri. Con
người sống trong thời đại ấy, cảm thấy mình đã đánh mất chiếc chìa khóa để mở
cánh cổng cuộc đời. Họ bơ vơ, lạc lõng, không phương hướng, không nơi bấu víu,
họ lạc vào một mê cung của nỗi lo âu và sự tha hóa, của trạng thái phi lí toát lên từ
lời kêu cứu của con người và sự lặng im của đời sống.
Kafka dự cảm về tình trạng bất ổn ấy ngay trên quê hương ông – thành
phố Prague, từ rất sớm. Sự nhạy cảm tâm hồn, cái nhìn thấu thị biến ông thành một
“nhà địa chấn kí”, “có thể ghi lại những động thái sâu thẳm khó có thể nhận biết
được ở nơi khác” (Claude Prévost)
(2)
.
Cả thế giới, trong tâm tưởng của ông là một mê cung. Nó mong manh, chằng
chịt và bấp bênh, vô định. Những câu hỏi và nỗi băn khoăn có từ tiền kiếp, trở

thành nghiệp dĩ mà loài người phải mang theo suốt cả một đời. Triết lý của
Kiekegaard – nhà triết học người Đan Mạch mà Kafka gọi là “bạn”, tác giả
cuốn Khái niệm sự bất an – về nỗi lo âu nhuốm màu hiện sinh ngập tràn trong
những dự cảm nghệ thuật của Kafka. Đến lượt mình, ông đã chuyển hóa chúng
thành những hình tượng trong các tác phẩm. Những mê lộ từ thời vua Minos sống
dậy, nhưng đã được Kafka đem lại những lớp nghĩa mới. Ông khoác cho chúng
tấm áo choàng tư tưởng, lấp lánh bao sắc màu riêng.
2.1 Trước hết, cần nhận thấy, hình ảnh mê lộ trong các tác phẩm của Kafka
không giống với những mê lộ trong thần thoại, tôn giáo hoặc trong các tiểu thuyết
Gothic. Nó không là những lối đi quanh co, “bảo vệ điểm trung tâm, dành cho
người nào vượt qua những thử thách thụ pháp”
(3)
. Nó không kết lại trong những
thành quả cho người đạt được sở nghiệm (như Thesee tiêu diệt được con
Minotaure hay tìm được những quả táo vàng trong khu vườn của các nàng
Hesperides) hoặc sự biến đổi của cái “tôi” diễn ra tại tâm điểm mê cung. Những
mê lộ của Kafka gắn liền với một vũ trụ - nơi điểm trung tâm nhạt nhòa, hư ảo,
dường như không có thật. Tính lập lờ của điểm trung tâm khiến không gian trong
tác phẩm có lúc trở thành một khối hỗn độn. Sống trong không gian như vậy, con
người hoang mang, lo sợ và hoàn toàn mất phương hướng. Trạng thái âu lo, bất
an ấy toát lên khi nhân vật đứng mãi trước cánh cổng cách ngăn giữa mình và thế
giới. Trong truyện ngắn Khởi hành, mục đích chuyến đi của nhân vật “tôi” chỉ là
“rời khỏi nơi đây”; truyện ngắn Làng gần nhất gắn liền với ý niệm về cuộc đời
ngắn ngủi đến lạ, về một cái đích không bao giờ với tới, nơi “một kiếp sống bình
thường và trôi chảy cũng còn khó mà đủ cho cuộc lãm du ấy”
(4)
. Người nông dân
tìm đến cửa pháp luật, nhưng đến chết cũng không được vào (Trước cửa pháp
luật). Rồi hình bóng lâu đài trong tiểu thuyết cùng tên xuất hiện như một ảo ảnh,
tàn tạ, hoang phế trong những ngày đẹp trời, dẫu cho K. tìm mọi cách tiếp cận

nhưng ngày càng tuyệt vọng, lâu đài vẫn mỗi lúc một xa.
Ngay cả những dạng truyện dựa trên nền tảng cái phi lí – vật hóa người của
truyện ngụ ngôn (Hang ổ, Chó sói và người A Rập, Nữ ca sĩ Giôđephin), F. Kafka
đã tạo ra những sắc thái phi lí mới trong mê lộ của ông: Nó không ở đâu xa mà
ngay trong cuộc sống tự nó chi phối vận mệnh con người, là đối tượng nhận thức –
không thể nhận thức. Nút mở là nhân vật suy nghĩ, tồn tại trong phi lí, và tính phi lí
này dẫn đường cho toàn truyện. Mở đầu Hang ổ, con vật ở hang mà sống thật bất
an. Nó tạo ra một mê cung tầng hầm mà không có một phút yên tâm. Trong mê
cung ấy, có một sự gắn kết vô hình giữa các con vật và tấn bi kịch kiếp người.
Có thể nói, yếu tố cơ bản làm nên sự khác biệt của hình ảnh mê lộ trong tác
phẩm Kafka so với thần thoại, cổ tích, tôn giáo nằm ở sự phi thần thánh hóa thế
giới. Đấy là một hiện tượng mang tính thời đại, gắn liền với sự nhìn lại, đánh giá
lại lịch sử và các huyền thoại nở rộ vào những năm đầu thế kỷ XX, đúng như lời
miêu tả của Heidegger “Và như vậy, cuối cùng Thượng đế đã ra đi. Khoảng trống
để lại được lấp đầy bằng sự thăm dò về mặt lịch sử và các tâm lý huyền thoại”.
2.2 Trong các sáng tác của Kafka, có hình bóng những mê lộ hữu hình lẫn vô
hình. Những mê lộ hữu hình có thể nhìn thấy như ngõ ngách, hệ thống đường hầm
của con thú trong Hang ổ, những căn phòng, hành lang hun hút tối nơi Vụ án, con
đường ngập tuyết, càng gần lại càng lảng xa ra trong Lâu đài, những cung điện,
thành quách nối tiếp trong Thông điệp của hoàng đế… Những mê lộ ấy, chỉ hiểu
theo nghĩa đen, vốn đã đầy ám ảnh. Nhưng chúng còn giàu sức gợi hơn khi được
xem xét dưới lớp nghĩa bóng của những biểu tượng, những ám dụ. Các nhà phê
bình văn học đều thống nhất ở điểm: phải tiếp xúc và thụ cảm những hình ảnh
trong tác phẩm của Kafka để tìm ra một thế giới “ẩn đâu đó phía sau kia” (M.
Kundera). Trong cái thế giới ấy, những mê cung trở nên vô hình, nó trở thành một
cung cách hành chính, một cơ chế quan liêu hay một thế lực độc tài đè nén và tha
hóa con người, biến họ trở thành một bóng ma dật dờ, những con rối phi cá tính.
Ở tác phẩm Vụ án, hệ thống cơ quan hành pháp với bộ máy của nó và các viên
chức giăng mắc khắp mọi nơi, ai ai cũng là người tòa án. Joseph K. rơi vào những
chuyến đi quái đản, vô định để tìm hiểu tội lỗi mà mình mắc phải. Từ chỗ là người

vô tội, anh dần dần thích nghi với trạng thái tội lỗi và cuối cùng đón nhận cái chết
“nhục nhã như một con chó”. Cái tòa án ấy tuân theo một cung cách xét xử phi lí
“chỉ tạm tha, hoãn xử chứ không bao giờ tha bổng”. Quyền tha bổng thuộc về tòa
án tối cao nhưng nó dường như không tồn tại trên mặt đất này. Ngay cả hình ảnh
luật pháp cũng trở nên méo mó, truyện Trước cửa pháp luậtnói đến trạng thái phi
nhân của thứ pháp luật quan liêu, bóp nghẹt đời sống. Một bác nông dân xin được
vào gặp pháp luật nhưng người bảo vệ không cho vào, thế là bác đành đứng đợi,
người bảo vệ còn nói với bác rằng mình chỉ là người bảo vệ vòng ngoài cùng,
những vòng trong còn biết bao người bảo vệ khác với mặt mũi hung tợn. Bác nông
dân đứng trước cửa đợi suốt bao nhiêu năm, khi sắp chết, bác hỏi vì sao một thời
gian dài, chẳng thấy ai ngoài mình đến xin gặp pháp luật. Người gác cửa gào to để
đôi tai nghễnh ngãng của bác có thể lắng nghe: “Ở đây không một ai khác được
phép vào, bởi vì cái cửa này chỉ để dành cho một mình bác thôi. Bây giờ tôi đóng
lại đây!”
(5)
. Có thể nói, câu kết của truyện đã khép lại những ảo mộng của một kiếp
người về thứ pháp luật “cho tất cả mọi người và phục vụ toàn dân bất cứ lúc nào”.
2.3 Những công sở cũng là một dạng mê cung vô hình, khiến đời sống công
chức bó buộc trong những luật lệ, áp lực văn phòng và công việc đơn điệu, nhàm
chán. Poseidon, vị thần quyền uy của biển cả, cũng chết ngộp trong đống giấy tờ
hành chính (Poseidon). Nhân viên chào hàng Gregor, một sớm tỉnh giấc băn khoăn,
thấy mình hóa thân thành bọ, nhưng vẫn sợ muộn giờ làm (Hóa thân). Những mê
cung vô hình mang nỗi ám ảnh cái chết, lấy đi niềm tự do và bao ý nghĩa nhân sinh,
khiến con người âu lo và lạc lối khi đối diện với đời. Nó là sự phóng chiếu hiện thực
và cả những dự cảm thiên tài của Kafka về thời đại mà ông đang sống lẫn bước
chuyển mình của lịch sử về sau.
Mang cái nhìn cách ngăn giữa mình và thế giới, những mê cung trong các tác
phẩm của Kafka thường trải dài từ bản thể đến tha nhân. Lê Huy Bắc cho rằng, bản
thân mỗi nhân vật của Kafka đã là một mê lộ. Nhưng đồng thời chúng lại là “thực
thể không ý thức trước thực trạng mê lộ của mình”

(6)
. Cả Gregor, Joseph K. lẫn K.
đều thiếu năng lực phản tư để tự nhận ra mình và hoàn cảnh xung quanh. Chút
bừng lóe trong nhận thức của Joseph K. Ở đoạn kết của Vụ án chỉ là ánh sao băng
ngang trời. Nhưng đấy là chớp sáng cho mỗi người thức tỉnh và trầm tư trước mê
cung của cõi lòng mình.
Nhằm mục đích làm nổi bật cái bản thể cô đơn, Kafka thường đặt nhân vật của
mình vào giữa đám đông, những mê lộ của “cõi người ta”. Hình ảnh đám đông
trong tác phẩm của ông gắn liền với nguy cơ tha hóa, gợi ý niệm về cái chết. Có
những đám đông cầm cờ, xuất hiện bên nghĩa trang (Giấc mơ), có những đám đông
hát những lời ca nhạt nhẽo như một nghi lễ cúng tế, cởi quần áo và đặt viên thầy
thuốc bất lực trên chiếc giường bệnh nhân (Một thầy thuốc nông thôn), có đám
đông chen chúc dọc theo các hành lang và phòng xử án nơi tầng áp mái (Vụ án)…
Trong cách nhìn của Kafka, “tha nhân là địa ngục” (Sartre). Mối quan hệ giữa bản
thể và tha nhân luôn trong tình trạng mất liên lạc, không thấu hiểu; con người đã
đánh mất sợi dây dẫn đường, khiến cái tôi không thể nào kết giao, hòa nhập cộng
đồng, và dần dần, họ tự thu mình vào những ốc đảo cô đơn. “Con người cô đơn đi
lang thang trong mê cung vắng ngắt của một thế giới nơi diễn ra những sự mô
phỏng lố bịch báng bổ của luật pháp”
(7)
.
Tất nhiên, dưới góc độ biện chứng của phê bình mácxít, R. Garaudy chỉ ra
được “Vấn đề của Kafka là ông đã phát hiện ra điểm nối giữa cái cá nhân và cái
toàn thể, giữa cái riêng trong cái chung…”
(8)
. Và E. Fischer nhận thấy “Thực chất
của cái cộng đồng này là không chắc chắn, nhưng nó cũng không phải là niềm hy
vọng hão huyền vào thế giới bên kia, nó là dự cảm về một thế giới, nơi con người
có thể sống khác hơn”
(9)

.
2.4 Xuyên suốt các truyện ngắn và tiểu thuyết, những mê cung dầu hữu hình
hay vô hình, thuộc về bản thể hay tha nhân, đều được Kafka nhuộm trong bầu khí
quyển của một mê cung khác: mê cung của những giấc mơ. Sáng tác của ông đã
hòa kết, trộn lẫn được thực và ảo, bắc cây cầu nối nhịp giữa ý thức và vô thức.
Chính vì thế, đúng như nhiều nhà nghiên cứu đã nhận xét: bầu không khí trong các
tác phẩm của Kafka là bầu không khí của những cơn ác mộng. Cái ẩn dụ “giấc
mộng kinh hoàng” đã được “người nằm mơ bừng tỉnh” vật thể hóa một cách cụ
thể
(10)
. Đặc trưng của thế giới mê cung ấy và sự độc đáo ở tác giả của nó, nói như
Trương Đăng Dung: “không đưa giấc mơ vào phục vụ nghệ thuật mà ngược lại,
theo cách riêng, Kafka đã đưa nghệ thuật của mình “phục vụ” giấc mơ”
(11)
.
Với Kafka, giấc mơ cũng là một dạng mê cung. Vì nó không chỉ đơn thuần là
sự đi – về, nhập mộng – tỉnh mộng, mà còn là sự đan cài mộng trong mộng, những
trùng lắp bất ngờ giữa cõi thực và cõi mơ, lắm khi cơn ác mộng chỉ thực sự bắt đầu
khi con người tỉnh giấc. Hãy đọc câu đầu tiên của Hóa thân “Một sớm tỉnh giấc
băn khoăn, Gregor Samsa nằm trên giường thấy mình biến thành một con côn
trùng khổng lồ”
(12)
, hay cái trạng huống kỳ quặc của Joseph K. trong Vụ án “Chắc
hẳn là người ta đã vu oan cho Joseph K., bởi vì chẳng làm gì nên tội, thế mà một
buổi sáng kia anh bị bắt”
(13)
. Dường như, cả nhân vật lẫn người đọc đều đánh mất
cảm giác đâu là thực, đâu là mơ khi lạc vào thế giới nghệ thuật của Kafka. R.
Garaudy gọi đó là “Người gác đêm và Người đánh thức… đã đối lập những giấc
mơ không ngủ của mình với giấc ngủ không mơ mộng của tình trạng tha hóa”

(14)
.
Còn A. Karelski gọi đó là “kĩ xảo thiên tài ở chính sự giản đơn đến liều lĩnh của
nó”, kĩ xảo nghệ thuật trái ngược “ở ông sự phi logic và sự phi lí bắt đầu khi con
người tỉnh giấc”
(15)
. Sự mơ mộng từ một tư tưởng tiến bộ, một tâm hồn thánh thiện
ở con người cô đơn lặng im tỏa sáng như Kafka khiến ta nhớ đến câu nói rất hay
của P. Valéry: Oisiveté, mais pleine de pouvoir (vô công rỗi việc nhưng lại đầy
quyền lực).
2.5 Mê cung trong tác phẩm của Kafka, ngoài tính lập lờ của điểm trung tâm,
còn là nơi không gian chồng chéo, thời gian vừa vô tận vừa tuần hoàn – hiệu quả
được đem lại từ việc sử dụng thủ pháp nghịch dị và bút pháp huyền thoại. Trong
các tác phẩm, Kafka hay lồng ghép những hệ không gian đối nghịch vào nhau để
tạo nên trạng thái phi lí cùng cực. Căn phòng xử án bỗng chốc trở thành nơi sinh
sống, giặt giũ của vợ chồng mõ tòa (Vụ án), chiếc giường bệnh lại là nơi diễn ra
nghi thức cúng tế thần bí cho viên thầy thuốc (Một thầy thuốc nông thôn)… Những
nhân vật đi lại và hít thở trong kiểu không gian ấy, chẳng biết đâu mà lần, họ trở
nên hài hước một cách thảm hại. Mở đầu, hai kẻ lạ mặt, hai kẻ thừa hành bất ngờ
đập cửa vào phòng bắt Joseph K. ngay trên giường ngủ khi anh không biết lý do và
cứ thế, không gian mê lộ bí hiểm của thiên truyện tiếp tục mở ra, trộn lẫn tính hài
hước và bi kịch ngay trong đời sống thường nhật. Đâu là mạch ngầm tương đồng
giữa tòa án tối cao và nhà thờ dường như anh tình cờ bước vào? Nhà văn Kundera
nhận thấy giọng điệu mỉa mai, cái hài không xa lạ với bản chất Kafka. Ông đã tạo
nên tiếng cười bằng những đối cực, kết hợp cả điều nghiêm túc lẫn điều khủng
khiếp, khác thường.
Về thời gian, Kafka hay sử dụng hiệu ứng của một kiểu thời gian huyền thoại,
phi lịch sử. Nó vừa ngưng đọng vừa tuần hoàn vô tận. Thời gian một năm trong Vụ
án chẳng gì khác biệt so với sáu ngày trong Lâu đài. Joseph K. mở cửa mừng sinh
nhật lần thứ ba mươi, nhưng đồng thời, cũng đón chào cái chết sẽ đến với anh sau

một năm lang thang trong mê cung của những thiết chế quyền lực vô hình. Khởi –
kết như một bài toán không lời giải, “bất khả tri” trong từng bước chân đầy cảm
giác phi lí mơ hồ dò dẫm mê lộ. K. tìm vào lâu đài để nhận việc đạc điền và kết
truyện rồi mà K. còn lang thang vô định nơi khu vực lâu đài (Lâu đài). Kết
truyện Một thầy thuốc nông thôn là hình ảnh thầy thuốc lạc lối trên cỗ xe trần thế
và con ngựa siêu phàm. Mở đầu Vụ án là vào buổi sáng – bừng tỉnh và “kết cục mịt
mù và buồn thảm… K. giơ tay lên và xòe các ngón tay… Như một con chó… Con
người ra đi với ý thức về nỗi nhục”
(16)
. Lẽ hóa sinh là một vòng xoay bất tận, con
người đâu thể vượt thoát. Quan niệm về thời gian, âm điệu về “sự quy hồi vĩnh
hằng” của Nietzche như vọng về trong những sáng tác của Kafka.
Những biến thái kinh khủng của hiện thực xã hội đầy những bất ổn, mâu thuẫn,
phi lí, tha hóa qua tâm thức của một con người cô độc đầy mặc cảm mà rất đỗi tế nhị,
dễ xúc động – một kiểu rung cảm đầy ưu tư trước vũ trụ và vạn vật như Kafka đã
được du nhập vào cái gọi là cấu trúc đồng nhất continuum Không - thời gian. Nhưng
nó “được bao quanh bằng một “vòng hào quang mờ ảo”, khiến cho nó như tồn tại
ngoài thời gian, không gian, khiến nó như trở thành tiền định của loài người”
(17)
. Âu
đó cũng là một cách loay hoay tìm, trong mê lộ kiếp người, liệu có khắc chế được sự
nghiệt ngã của thời gian để trường tồn cùng không gian. Thế nhưng, ở Kafka, ngay
trong không gian ấy “con người nỗ lực tìm kiếm và tạo lập các mối quan hệ mà quên
mất rằng các mối quan hệ đó không giúp được nó thoát khỏi nỗi cô đơn thời gian”
(18)
.
Đã là mê lộ như tiền định – hiện tồn đã được Kafka vật thể hóa – thì không có câu
trả lời, nên thời gian vô thỉ vô chung, không gian – mở đầu và không bao giờ khép
những đau đáu nghệ thuật về cái “cõi người ta”.
2.6 Không chỉ dừng lại ở việc xây dựng thế giới nghệ thuật, niềm ám ảnh mê

lộ tác động cả vào lối viết của Kafka. Những câu văn của ông là mê cung của
chữ, chuyên chở bao sức nặng của biểu tượng và chiều sâu tư tưởng, nói như
Camus “Nghệ thuật của Kafka tập trung ở chỗ buộc người đọc phải đọc lại”.
Trong lúc viết, “hơi thở” của Kafka “dài và say đắm”, ông hay sử dụng câu văn
có nhiều mệnh đề “thường suốt nhiều trang chỉ gồm có một tiết “vô tận” trong đó
nhốt cả những đoạn đối thoại dài” (Kundera). Với các mệnh đề trong câu, ông có
nhiều cách xử lý. Có lúc, ông cho những mệnh đề mang nghĩa trái ngược nằm
gần nhau, tạo nên lối tư duy đa chiều, tư duy dựa trên những phản đề “Bởi vì
chúng ta giống những thân cây trong tuyết. Vẻ ngoài, chúng nằm bóng mượt và
một cú đẩy nhẹ cũng đủ làm chúng lăn. Không, điều đó không thể nào thực hiện
được vì chúng gắn chặt với mặt đất. Nhưng nhìn kìa, ngay cả khi đấy chỉ là vẻ bề
ngoài”
(19)
. Cũng có lúc, giữa những mệnh đề có quan hệ tưởng chừng rối rắm về
nghĩa, ông đặt vào đấy một khái quát đầy sức nặng để làm bật chủ đề. Ngoài ra, ở
những đoạn đối thoại trong tác phẩm, các nhân vật của Kafka thường xuyên nói
chuyện với nhau một cách rời rạc, không ăn nhập. Điều đó tạo cảm giác mỗi
người luôn nghĩ về điều gì khác so với điều họ đang nói, hệ quả là họ chẳng thể
nào gặp gỡ nhau để tìm được niềm cảm thông. Đấy là kiểu đối thoại mang tính
mê lộ trong văn Kafka, sẽ phủ bóng xuống kịch phi lí và văn chương của nhiều
thế hệ sau này… Cách viết ấy buộc người đọc phải thật tinh ý mới có thể cùng
tham gia trò chơi mê lộ với nhà văn, vì tác phẩm của ông luôn mở ra nhiều cách
cắt nghĩa, cảm nhận tùy theo khả năng, góc nhìn, hướng tiếp cận. Với độc giả,
“việc đọc Kafka luôn là một thách thức lớn… Và chẳng có lời giải thích nào là
thỏa đáng (Ritchie Robertson)
(20)
.
3. Louis Borges, trong một bài thơ, có nói đến sức ám ảnh của những mê lộ
thời gian: Những hành lang thẳng băng ngoặt vào những đường vòng lắt léo cuối
mỗi năm/ Sự hao mòn của năm tháng làm nứt nẻ các bức tường thành/ Trong thứ

bụi tái nhợt ta tìm ra những dấu vết ta sợ…
(21)
.
Thời gian, với đôi mắt nhìn của nhà nghệ sĩ, như dòng sông băng lạnh lùng
chảy ngang cuộc đời, lấy đi bao mùa xuân, tuổi trẻ, tình yêu. Nhưng mặt khác, nó
chắt lọc và nâng niu những giá trị thuộc về vĩnh cửu, những tia nắng thắp lửa nơi
trái tim người.
Nhà văn Áo Stefan Zweig từng nhận định: Những tác phẩm vượt qua trăm
năm sẽ vượt qua mãi mãi.
Tác phẩm của Kafka nằm trong số đó. Bước sang thế kỷ XXI, người ta vẫn
đọc và nghiên cứu Kafka. Tác phẩm của ông vẫn có tầm ảnh hưởng to lớn trong
giới sáng tác, trong đời sống văn hóa nghệ thuật ở nhiều nơi trên thế giới.
Thế giới mê cung của Kafka vừa là cái Hiện tướng (Appearance) của một lãnh
địa bị cô lập với những tạo tác chung quanh vừa là cái Triển diễn (Becoming) của
một tinh cầu không định hướng bởi bao ma lực ngoại cảnh và tự thân. Đó là một
tinh cầu được Kafka lạ hóa thành một thực thể - tự chứa (self – contained) ngay
trong thế giới thường ngày nhằm phát lộ và biểu hiện bản chất cuộc sống và thân
phận con người thời đại. Nói theo Lukacs, dưới góc độ “đặc trưng mỹ học” mácxít,
“tác phẩm nghệ thuật như là vật tồn tại vì nó”.
Khi Lukacs nhấn mạnh đến thế giới riêng của sáng tạo nghệ thuật, phản ánh
hiện thực “bằng các hình thức của đối tượng”
(22)
thì ta có thể hiểu Kafka không phải
là triết gia tư tưởng, mà là nhà văn lớn của thế kỷ XX, của nhân loại. “Đó là một
nhân chứng… Đó là người đang thức”. Và mê cung là thế giới hình ảnh Kafka
sáng tạo “không phải là một bản sao chép của thế giới, cũng không phải là cái gì đó
không tưởng. Nó không có ý định giải thích hoặc biến đổi thế giới. Nó gợi ra sự
chưa toàn vẹn của thế giới và kêu gọi sự vượt qua”
(23)
.

Trong cuộc đời thực, tâm hồn và tư tưởng của Kafka cũng là một mê cung đầy
bí ẩn. Ông thường xuyên có những băn khoăn về bản thể, cảm thấy “chẳng gì xa lạ
với tôi ngoài chính bản thân tôi”. Điều đó để lại dấu ấn trong những tác phẩm,
trong những nhân vật mà ông từng sáng tạo. Giống như Borges sau này, ông tìm
được bản ngã của mình bằng sự quy chiếu văn học “Một người tự định cho mình
nhiệm vụ phải vẽ được thế giới. Suốt nhiều năm dài, ông ta chất đầy chặt không
gian những hình ảnh phố phường, xứ sở, nhà cửa, vật dụng, tinh tú và người. Ít lâu
trước khi chết, ông khám phá ra rằng cái mê cung kiên nhẫn của các đường nét đó
vạch nên gương mặt của chính mình”
(24)
.
Niềm ám ảnh mê lộ đã trở thành chủ đề, thành lối viết trong văn Kafka, và
những giấc mơ của ông, sẽ tiếp tục được thăng hoa trong các sáng tác của nhiều
nhà văn khác. Mê cung trong thế giới nghệ thuật của Kafka gợi lên những thể
nghiệm, những ám ảnh của con người hiện đại trước thế giới vốn phi lí và ngày
càng… phi lí hơn.
A. Karelski đã tự ngẫm Về sáng tác của Franz Kafka: “Người ta cứ kiếm tìm
các con đường đã được kiểm nghiệm, mà sợ những con đường chưa được kiểm tra,
nhưng chính nó lại dẫn thẳng tới mục tiêu!… Nếu anh không tự thử hết các khả
năng của mình – thì nếu có buộc tội ai đó trong số phận thảm hại của anh, nếu định
tính sổ với cuộc đời, thì hãy bắt đầu trước hết từ chính bản thân!”
(25)
. Hiện tại và
tương lai mãi còn biết ơn Kafka – với tư cách nhà văn – “Người đi tìm hạnh phúc”
trong mê cung ấy