Hướng dẫn sủ dụng hệ thống phần mềm Subversion pptx

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 1

MC LC
Ai lâ ngûúâi àậ phất minh ra dông àiïån? 3
Ai lâ ngûúâi àậ sấng chïë ra que diïm? 4
Ai lâ tấc giẫ ca chiïëc mấy chûä àêìu tiïn? 5
Ai àậ lâm ra bú àêìu tiïn? 6
Ai àậ lâm ra giêëy? 7
Ai àậ lâm ra hân thûã biïíu? 8
Ai àậ lâm ra nhûäng chiïëc kđnh àêìu tiïn? 8
Ai àậ lâm ra nûúác hoa? 9
Ai àậ lâm ra quín tûâ àiïín tiïëng anh àêìu tiïn? 11
Ai àậ lâm ra àưi giây àêìu tiïn? 12
Ai àậ nghơ ra bẫng chûä cấi àêìu tiïn? 13
Ai àậ nghơ ra bt viïët? 14
Ai àậ nghơ ra chiïëc bt chò àêìu tiïn? 15
Ai àậ nghơ ra kđnh hiïín vi? 16
Ai àậ nghơ ra la bân? 17
Ai àậ nghơ ra mưn nhêíy d ? 18
Ai àậ nghơ ra mấy ẫnh ? 19
Ai àậ nghơ ra nhûäng con tem? 20
Ai àậ nghơ ra trô àấnh bâi? 21
Ai àậ nghơ ra têëm bẫn àưì àêìu tiïn? 22
Ai àậ phất hiïån ra câ phï? 23
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 2

Ai àậ phất minh ra ngun tûã? 24
Ai àậ sấng tẩo ra mấy bay? 26
Ai àậ sấng tẩo ra têìu ngêìm? 27
Ai àậ sấng tẩo ra ưtư? 28
Ai àậ sấng tẩo ra àân dûúng cêìm? 29

Ai àậ tòm ra chêët dinamit( thëc nưí)? 30
Ai àậ viïët bấch khoa toân thû àêìu tiïn? 31
Ai àậ xêy dûång chiïëc cêìu àêìu tiïn? 32
Ai àậ xêy ngổn hẫi àùng àêìu tiïn? 33

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 3

AI LÂ NGÛÚÂI ÀẬ PHẤT MINH RA DÔNG ÀIÏÅN?

Con ngûúâi àậ nghiïn cûáu vïì àiïån tûâ hâng ngân nùm nay, nhûng
cho àïën bêy giúâ chng ta vêỵn chûa biïët chđnh xấc thïë nâo lâ àiïån.
Ngûúâi ta cho rùçng àiïån àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng phêìn nhỗ tđch àiïån.
Theo l thuët nây thò àiïån lâ dông chuín àưång ca cấc electron hay
cấc phên tđch àiïån khấc. Tûâ àiïån trong tiïëng Anh (electricity) bùỉt
ngìn tûâ tiïëng Hy Lẩp "electron". Bẩn cố biïët tûâ nây cố nghơa lâ gò
khưng? Nố cố nghơa lâ hưí phấch.
Tûâ nùm 600 trûúác cưng ngun nhûäng ngûúâi Hy Lẩp cưí àậ biïët
rùçng nïëu cổ xất hưí phấch thò nố cố thïí ht àûúåc nhûäng mêíu giêëy.
Cho àïën trûúác nùm 1672 cng chûa cố mưåt tiïën bưå nâo trong viïåc
nghiïn cûáu vïì àiïån. Vâo nùm 1672 ưng Otto Fon Gerryk khi àïí tay
bïn cẩnh quẫ cêìu bùçng lûu hunh àang quay àậ nhêån àûúåc sûå tđch
àiïån lúán hún.
Vâo nùm 1729 ưng Stefan Grey àậ tòm ra rùçng cố 1 sưë chêët,
trong àố cố kim loẩi, cố thïí dêỵn àiïån. Nhûng chêët nhû vêåy gổi lâ
nhûäng chêët dêỵn àiïån. Ưng ta cng phất hiïån ra rùçng nhûäng chêët
khấc nhû thu tinh, lûu hunh, hưí phấch vâ sấp khưng dêỵn àiïån.
Nhûäng chêët àố àûúåc gổi lâ nhûäng chêët cấch àiïån.
Bûúác tiïën tiïëp theo trong viïåc nghiïn cûáu vïì dông àiïån lâ vâo
nùm 1733 khi mưåt ngûúâi Phấp cố tïn lâ Duy Phey tòm ra vêåt tđch
àiïån dûúng vâ vêåt tđch àiïån êm, mùåc d ưng cho rùçng àố lâ 2 loẩi àiïån

khấc nhau. Bedzamin Franklin lâ ngûúâi àêìu tiïn thûã giẫi thđch thïë
nâo lâ dông àiïån. Theo ưng têët cẫ cấc chêët trong tûå nhiïn àïìu cố chûáa
"chêët lỗng àiïån". Khi 2 chêët va chẩm vâo nhau thò mưåt sưë "chêët lỗng"
ca chêët nây sệ bõ lêëy sang chêët khấc. Ngây nay chng ta nối "chêët
lỗng" àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng àiïån tûã mang àiïån tđch êm. Bưå mưn khoa
hổc nghiïn cûáu vïì àiïån phất triïín rêìm rưå tûâ nùm 1880 khi mâ
Alexandro Volta àậ sấng chïë ra pin. Phất minh nây àậ mang àïën cho
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 4

loâi ngûúâi ngìn nùng lûúång thûúâng xun vâ kếo theo nố têët cẫ
nhûäng phất minh quan trổng nhêët trong lơnh vûåc nây.

AI LÂ NGÛÚÂI ÀẬ SẤNG CHÏË RA QUE DIÏM?
Ûúác mú hổc cấch tẩo ra lûãa àïí sûúãi êëm vâ nêëu chđn thûác ùn àậ
dêỵn àïën viïåc con ngûúâi lâm ra nhiïìu loẩi "diïm" khấc nhau. Ngûúâi
ngun thu àấnh ra lûãa tûâ chêët Silic vâ hy vổng rùçng nố cố thïí àưët
chấy dûúåc lấ khư. Hâng nghòn nùm sau nhûäng ngûúâi La Mậ cưí cng
chùèng tiïën thïm dûúåc mêëy trong viïåc tẩo ra lûãa. Hổ àấnh hai hôn àấ
vâo nhau vâ nhûäng tia lûãa thu àûúåc thò cưë gùỉng àưët chấy nhûäng que
àốm têím lûu hunh.
Vâo thúâi trung cưí ngûúâi ta cưë gùỉng àưët chấy nhûäng miïëng giễ
khư bùçng nhûäng tia lûãa thu àûúåc bùçng cấch àấnh Silic vâ sùỉt. Nhûäng
chêët liïåu dïỵ chấy nây àûúåc gổi lâ cấc "dêy chấy". Nhûäng que diïm
hiïån àẩi àûúåc lâm tûâ nhûäng que gưỵ nhỗ bổc phưtxpho úã àêìu.
Phưtxpho lâ chêët rêët dïỵ chấy ngay cẫ úã nhiïåt àưå rêët thêëp.
Vâo nùm 1681 mưåt ngûúâi Anh tïn lâ Robert Boie àậ nhng que
àốm têím lûu hunh vâo dung dõch lûu hunh vâ phưëtxpho vâ thïë lâ
nhûäng que diïm àậ ra àúâi. Tuy nhiïn nhûäng que diïm nây chấy quấ
nhanh nïn hiïåu quẫ sûã dng khưng cao.
Nhûäng que diïm thûåc sûå àûúåc lâm úã Anh do bân tay ca ngûúâi

dûúåc sơ cố tïn lâ John Walker. Àïí àưët nhûäng que diïm nây cêìn phẫi
quểt chng vâo giûäa nïëp gêëp ca túâ giêëy mâ trïn àố àậ àûúåc rùỉc mưåt
lúáp bưåt thu tinh .
Nùm 1833 nhûäng que diïm bổc phưtxpho àậ ra àúâi úã Aố vâ Àûác
nhûng cố mưåt vêën àïì àậ nẫy sinh vò phưtxpho trùỉng vâ vâng rêët àưåc
hẩi àưëi vúái nhûäng cưng nhên sẫn xët diïm cho nïn nùm 1906 àậ bõ
cêëm sẫn xët trïn toân thïë giúái.
Cëi cng ngûúâi ta àậ tòm ra mưåt loẩi phưtxpho àỗ khưng àưåc
àïí sẫn xët ra nhûäng que diïm an toân hún. Nhûäng que diïm an
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 5

toân àêìu tiïn àậ àûúåc sẫn xët úã Thu S vâo nùm 1844. Giúâ àêy
thay vò bổc lïn àêìu que diïm têët cẫ nhûäng chêët hoấ hổc cêìn thiïët thò
ngây nay ngûúâi ta bưi phưëtxpho àỗ lïn bïì mùåt ca hưåp vâ ta chó cêìn
quểt que diïm vâo àố.
Vâo thúâi kò thïë chiïën lêìn thûá hai cố rêët nhiïìu àoân qn chinh
chiïën úã vng Thấi Bònh Dûúng núi rêët hay cố mûa nïn nhûäng que
diïm bònh thûúâng tỗ ra kếm hiïåu quẫ. Lc bêëy giúâ ưng Raimưn Kầi
àậ lâm ra mưåt chêët bổc lïn nhûäng que diïm àïí cố thïí àưët àûúåc ngay
cẫ trong trúâi mûa.
AI LÂ TẤC GIẪ CA CHIÏËC MẤY CHÛÄ ÀÊÌU TIÏN?
Mấy chûä lâ mưåt phất kiïën rêët múái vâ cho àïën bêy giúâ ngûúâi ta
vêỵn khưng ngûâng hoân thiïån nố. Tuy nhiïn bùçng phất minh sấng chïë
ra mấy chûä lẩi thåc vïì ngûúâi Anh cố tïn lâ Henri Mill tûâ nùm 1714
mùåc d chiïëc mấy chûä àố chûa àûúåc lâm mưåt cấch hoân thiïån.
Nhûäng chiïëc mấy chûä àêìu tiïn àûúåc sẫn xët cho nhûäng ngûúâi
m úã M, ưng William Bert vâo nùm 1829 àậ àûúåc cêëp bùçng phất
minh sấng chïë cho chiïëc mấy chûä àêìu tiïn, chiïëc mấy cố tïn lâ "Mấy
chûä cho ngûúâi m". Ngây nay, nhûäng chiïëc mấy nhû vêåy khưng côn
tưìn tẩi nûäa. Bẩn cố thïí tin chùỉc rùçng àậ cố rêët nhiïìu nhâ phất minh

sấng chïë àống gốp sûác ca mònh vâo sûå phất triïín ca chiïëc mấy chûä.
Vâo nùm 1833, mưåt ngûúâi Phấp cố tïn lâ Cksave Progen àậ lâm
ra mưåt chiïëc mấy chûä vúái bân phđm vâ cấc àôn bêíy cho tûâng k hiïåu.
Vâo nùm 1843 ưng Tracterobe, ngûúâi M àậ lâm ra mưåt chiïëc mấy
chûä vúái cấc phđm k hiïåu àûúåc sùỉp xïëp xung quanh mưåt chiïëc vông
bùçng àưìng cố trc úã giûäa. Ưng ta dng tay quay àïën chûä cêìn thiïët vâ
ph mûåc lïn k hiïåu àïí àấnh ra giêëy, tuy nhiïn nïëu sûã dng chiïëc
mấy chûä kiïíu nây thò rêët chêåm.
Nùm 1856 mưåt chiïëc mấy chûä kiïíu múái àậ ra àúâi vúái cấc phđm
àûúåc bưë trđ theo hònh trôn vâ mưỵi mưåt lêìn gộ mưåt k hiïåu thò chûä sệ
àûúåc àấnh vâo mưåt àiïím úã giûäa. Ngun tùỉc hoẩt àưång nây àậ àûúåc
sûã dng trong cấc mấy chûä hiïån àẩi. Chiïëc mấy chûä àêìu tiïn àûúåc
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 6

àûa vâo sẫn xët hâng loẩt. Àûúåc sấng tẩo búãi ba ngûúâi M ưng
Criptophe Shoilz, Semuen Soil, Carlot Glidden vâo nùm 1873 úã chiïëc
mấy chûä nây cố rêët nhiïìu àùåc àiïím àùåc biïåt, giêëy àûúåc àùåt vâo mưåt
trc trôn bùçng cao su cố dêy mûåc, cố lội qën dêy àẫo chiïìu dng cho
bùng mûåc vâ tay kếo cố thïí chuín àưång àûúåc. Ngây hưm nay chng
ta àậ cố cẫ nhûäng chiïëc mấy chûä sấch tay, nhûäng chiïëc mấy chûä chẩy
bùçng àiïån, tuy nhiïn vâo nhûäng nùm gêìn àêy mấy chûä àậ phẫi
nhûúâng chưỵ cho mấy tđnh.
AI ÀẬ LÂM RA BÚ ÀÊÌU TIÏN?
Bú lâ mưåt trong nhûäng loẩi thûåc phêím lêu àúâi nhêët mâ con
ngûúâi biïët àïën vâ sûã dng rưång rậi. Cố mưåt àiïìu khấ ngẩc nhiïn lâ
thúâi xa xûa úã mưåt sưë núi trïn trấi àêët ngûúâi ta khưng dng bú lâm
thûác ùn! Nhûäng ngûúâi Do thấi dng bú àïí lâm vêåt tïë thêìn trong
nhûäng th tc tưn giấo. Nhûäng ngûúâi Hy lẩp vâ La mậ cưí àẩi dng
bú àïí chûäa cấc bïånh vïì da. Hổ côn tin rùçng bưì hống ca bú àun chấy
rêët cố lúåi cho mùỉt. Ngoâi ra ngûúâi La mậ côn dng bú àïí bưi trún tốc

vâ da. Tẩi Têy Ban Nha hún 300 nùm trûúác àêy bú chó àûúåc bấn
trong cấc hiïåu thëc. Thúâi bêëy giúâ cng cố mưåt sưë ngûúâi dng bú àïí
nêëu ùn nhûng tuåt nhiïn khưng cố ai ùn bú sưëng. Bú àûúåc bẫo quẫn
úã dẩng nhuỵn vâ cố cẫ loẩi bú trùm tíi. Cố ngûúâi cho rùçng cưng
nghïå sẫn xët bú ùn àûúåc chuín tûâ cấc nûúác Xcùn ài navú sang
Chêu Êu.
Ngây nay bú lâ mưåt thûåc phêím vư cng quan trổng. Bú lâ thûåc
phêím cố chûáa hâm lûúång àẩm cao vâ cú thïí dïỵ hêëp th. Trong thânh
phêìn ca bú cố nhiïìu chêët cêìn thiïët gip nố úã lẩi lêu trong dẩ dây vâ
tûâ tûâ cung cêëp nùng lûúång cho cú thïí. Cưng nghiïåp sẫn xët bú cố tûâ
khi ngûúâi ta bùỉt àêìu vùỉt sûäa bô. Àêìu tiïn ngûúâi ta húát lêëy lúáp vấng
sûäa rưìi àïí úã nhiïåt àưå phông cho lïn men. Àiïìu nây gip cho bú giûä
àûúåc hûúng võ vâ àún giẫn hoấ quấ trònh àấnh bú. Tiïëp theo àố lâ
cưng àoẩn thanh lổc àïí diïåt khín gip bú cố hẩn sûã dng lêu hún.

Bú àûúåc àấnh trong mấy àấnh bú àïí tấch lêëy phêìn nûúác trong.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 7

Trong nûúác sûäa nây khưng chûáa mưåt cht chêët bếo nâo. Sau àố ngûúâi
ta lẩi cho tiïëp nûúác vâo vâ tiïëp tc àấnh trong mấy àấnh bú cho àïën
khi loẩi hïët cấc chêët khưng cêìn thiïët ra àïí thu àûúåc bú tinh khiïët.
Sau cng ngûúâi ta cho bú ài qua nhûäng trc quay lúán cho bú mïìm ra
vâ àưìng àïìu nhau vïì mâu vâ võ rưìi àem àống gối.

AI ÀẬ LÂM RA GIÊËY?
Bẩn hậy lêëy mưåt túâ giêëy vâ thûã xế nố theo hai chiïìu ngang vâ
dổc. Bẩn sệ thêëy rùçng cố mưåt chiïìu dïỵ xế hún, vâ úã chưỵ túâ giêëy rấch ra
bẩn sệ nhòn thêëy nhûäng súåi mỗng nhû tốc. Àiïìu àố nối lïn àiïìu gò?
Thûá nhêët giêëy àûúåc sẫn xët bùçng mấy vò nïëu khưng bẩn àậ cố thïí
xế dïỵ dâng úã cẫ hai chiïìu. Thûá hai lâ giêëy àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng hẩt

xenlulo nhỗ trong lội ca cêy. Trûúác khi giêëy xët hiïån thò con ngûúâi
àậ lâm ra rêët nhiïìu chêët liïåu àïí viïët. 4000 nùm trûúác àêy nhûäng
ngûúâi Ai Cêåp cưí àậ lêëy nhûäng thên cêy tûúác lêëy phêìn vỗ vâ nến cho
phùèng àïí lâm giêëy viïët. Sau nây ngûúâi ta àậ àùåt chưìng nhûäng vỗ cêy
lïn nhau, nến rưìi dấn chng lẩi, sau khi sêëy khư cố thïí dng àïí viïët.
Nhûng àố vêỵn chûa àûúåc coi lâ giêëy.
Ngûúâi àêìu tiïn lâm ra giêëy lâ ưng Sai Lun, ngûúâi Trung Qëc,
vâo nùm 105 ưng àậ nghơ ra phûúng thûác lâm giêëy tûâ nhûäng súåi bïn
trong ca vỗ cêy dêu. Ngûúâi Trung Qëc àậ hổc cấch nghiïìn nất vỗ
cêy vâ nûúác àïí tấch lêëy súåi, sau àố hổ àưí hưỵn húåp nây ra nhûäng khay
to trïn àố cố dùåt nhûäng ưëng tre nhỗ, khi nûúác chẫy hïët ài ngûúâi ta
mang cấc têëm giêëy mỗng ài phúi khư trïn bïì mùåt bùçng phùèng. Sau
nây àïí nêng cao chêët lûúång ca giêëy cố ngûúâi àậ nghơ ra cấch cho
thïm tinh bưåt vâo. Nhûäng nhâ bn ca Trung Qëc àậ ài khùỉp mổi
núi, lïn phûúng Bùỉc xëng phûúng Nam rưìi àïën thânh phưë
Samarcan. úã àêy ngûúâi ẫ Rêåp àậ àấnh cùỉp bđ quët ca hổ vâ mang
àïën Têy Ban Nha, tûâ àố nghïå thåt lâm giêëy lan truìn khùỉp thïë
giúái. Câng ngây con ngûúâi câng tòm ra nhiïìu phûúng phấp àïí sẫn
xët giêëy, ngûúâi ta lâm ra chiïëc mấy cố thïí lâm ra nhûäng túâ giêëy rêët
dâi vâ rêët mỗng úã nûúác Phấp nùm 1798.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 8




AI ÀẬ LÂM RA HÂN THÛÃ BIÏÍU?
Hân thûã biïíu àûúåc lâm ra àïí xấc àõnh nhiïåt àưå. Nhâ khoa hổc
ngûúâi Galilï àậ lâm nhûäng thđ nghiïåm vïì cấch ào nhiïåt àưå vâo nùm
1592 (100 nùm sau khi Critop Colongbo phất minh ra Chêu M)
Galilï àậ lâm ra vâi loẩi hân thûã biïíu khấc nhau, nố àûúåc cêëu tẩo búãi

mưåt ưëng thu tinh vâ mưåt quẫ cêìu rưỵng chûáa àêìy khưng khđ. Chng
àûúåc àun nống lïn àïí khưng khđ bïn trong núã ra sau àố nhng àêìu
múã kia ca ưëng vâo mưåt chêët lỗng vđ d nhû nûúác chùèng hẩn. Khưng
khđ trong ưëng co lẩi vò nûúác lẩnh vâ chêët lỗng trân vâo ưëng chiïëm chưỵ
ca khưng khđ, sûå thay àưíi nhiïåt àưå sệ dêỵn àïën sûå tùng giẫm ca mûåc
chêët lỗng trong ưëng vêåy lâ chiïëc nhiïåt kïë àêìu tiïn àậ ra àúâi.
Bẩn hậy lûu rùçng nố àậ cố thïí àõnh võ àûúåc sûå dận núã ca
khưng khđ trong ưëng tuy nhiïn chiïëc nhiïåt kïë nây cng khưng àûúåc
chđnh xấc tuåt àưëi vò nố côn chõu sûå ẫnh hûúãng ca sûå thay àưíi ấp
sët khđ quín. Chiïëc nhiïåt kïë hiïån àẩi sûã dng sûå giận núã ca chêët
lỗng àïí ào nhiïåt àưå, chêët lỗng nây àûúåc hân kđn trong mưåt quẫ cêìu
thu tinh àûúåc gùỉn vâo mưåt ưëng nhỗ khi nhiïåt àưå tùng lïn sệ lâm
chêët lỗng dận ra vâ dêng lïn trong ưëng, ngûúåc lẩi khi nhiïåt àưå hẩn
xëng thò chêët lỗng co lẩi vâ tt xëng trïn chiïëc nhiïåt kïë nây cố gùỉn
bẫng chia àưå gip chng ta xấc àõnh àûúåc nhiïåt àưå. Chiïëc nhiïåt kïë
nây lêìn àêìu tiïn àûúåc cưng tûúác Tưtxcan Phedinan II sûã dng vâo
nùm 1654.
AI ÀẬ LÂM RA NHÛÄNG CHIÏËC KĐNH ÀÊÌU TIÏN?
Ngây nay hêìu hïët cấc chđnh khấch vâ nhûäng ngûúâi nưíi tiïëng
àïìu àeo kđnh thò phẫi. Thêåt th võ nïëu biïët àûúåc rùçng lõch sûã sệ ài
theo hûúáng nâo nïëu ngây xûa cấc bêåc vua cha àïìu àeo kđnh (têët
nhiïn nïëu nhû thêåt sûå hổ cêìn àïën kđnh). Vò nhû vêåy hổ àậ cố thïí
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 9

nhòn mổi vêåt, mổi viïåc tưët hún vâ chùỉc hùèn àậ trõ vò cấc qëc gia tưët
hún!
Khưng ai biïët tïn ca ngûúâi lâm ra cùåp kđnh àêìu tiïn. Chó biïët
rùçng vâo nùm 1266 ưng Rodger Becon àậ dng chiïëc kđnh lp àïí cố
thïí nhòn rộ hún cấc chûä cấi trïn trang sấch. Côn vâo nùm 1352 trïn
mưåt bûác chên dung ngûúâi ta nhòn thêëy hưìng y giấo ch Jugon cố àeo

mưåt àưi kđnh cố hai mùỉt kđnh àûúåc båc vâo mưåt cấi gổng. Nhû vêåy
chng ta chó cố thïí biïët àûúåc rùçng àưi kđnh àûúåc lâm ra àêu àố giûäa
nùm 1266 vâ 1352.
Khi nhûäng cën sấnh in ra àúâi thò nhûäng àưi kđnh cng trúã nïn
rêët cêìn thiïët. Vâo thïë k XV nhûäng cùp kđnh ch ëu àûúåc sẫn xët
tẩi miïìn bùỉc nûúác vâ miïìn nam nûúác Àûác, lâ nhûäng núi têåp trung
nhiïìu ngûúâi thúå giỗi.
Nùm 1629 vua Charles I ca nûúác Anh àậ k sùỉc lïånh thânh
lêåp hiïåp hưåi ca cấc thúå lâm kđnh mùỉt. Côn vâo nùm 1784 Bedzamin
Franklin àậ sấng tẩo ra nhûäng àưi kđnh cố hai tiïu àiïím. Ngây nay
ngoâi viïåc gip con ngûúâi àổc vâ nhòn tưët hún , nhûäng chiïëc kđnh côn
àûúåc sûã dng vâo nhûäng mc àđch khấc nhau. Nhûäng chiïëc kđnh dêm
gip chng ta àúä chối mùỉt vâ cẫn nhûäng tia nùỉng mùåt trúâi cố thïí lâm
hẩi mùỉt. Ngûúâi ta côn sẫn xët nhûäng chiïëc kđnh àùåc biïåt cho nhûäng
ngûúâi thúå thưíi thu tinh, nhûäng ngûúâi trûúåt tuët, cấc phi cưng, cấc
nhâ thấm hiïím vng cûåc àïí bẫo vïå mùỉt khỗi nhûäng tia cûåc tđm vâ
tia hưìng ngoẩi. Chng ta côn cố thïí kïí ra àêy rêët nhiïìu ngânh nghïì
cêìn cố nhûäng àưi kđnh àùåc biïåt àïí àẫm bẫo sûác khoễ vâ an toân lao
àưång.

AI ÀẬ LÂM RA NÛÚÁC HOA?
Cố lệ cng vúái sûå xët hiïån ca sûå sưëng trïn trấi àêët nûúác hoa
àậ ra àúâi. Tûâ "nûúác hoa" cố ngìn gưëc tûâ tiïëng La tinh "fumus" cố
nghơa lâ khối. Àiïìu nây lâm chng ta cố nghơ phẫi chùng ngây xûa
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 10

nhûäng ngûúâi ngun thu àậ àưët gưỵ, nhûåa cêy vâ lấ cêy cố mi thúm
àïí tẩo ra nûúác hoa?
Chng ta biïët rùçng ngûúâi Ai cêåp cưí àẩi àậ dng nûúác hoa tûâ
hún 5000 nùm trûúác àêy. Nhûng phất minh ra cấch chiïët xët tinh

dêìu tûâ nhûäng cấnh hoa hưìng lẩi thåc vïì ngûúâi ẫ rêåp. Àậ tûâ hún
1300 nùm nay tẩi àêët nûúác ca cêu chuån "Nghòn lễ mưåt àïm", tinh
dêìu hoa hưìng khưng nhûäng àûúåc dng lâm m phêím mâ côn àïí lâm
thëc nûäa. Cûá nûãa hếcta hoa hưìng sệ cho ta 1 têën cấnh hoa, tûâ mưåt
têën cấnh hoa nây lẩi chó cho ta vễn vển cố 0,5 kg tinh dêìu. Thïë múái
biïët vò sao loẩi tinh dêìu nây lẩi qu hiïëm àïën vêåy.
Ngây xûa àïí thu àûúåc tinh dêìu ngûúâi ta xïëp nhûäng têëm kđnh
vâo nhûäng chiïëc khung gưỵ. Trïn àố àùåt mưåt lúáp múä lúån rưìi xïëp tûâng
lúáp cấnh hoa lïn nhau. Ngûúâi ta thay dêìn nhûäng lúáp cấnh hoa cho túái
khi miïëng múä ht à sưë tinh dêìu cêìn thiïët.
Ngây nay àïí chiïët xët ra tinh dêìu thay vò múä lúån chng ta
dng mưåt loẩi dung dõch àûúåc lêëy tûâ dêìu lûãa. Àưí dung dõch nây lïn
cấc cấnh hoa tûúi cho túái khi thêëm hïët tinh dêìu ca cấnh hoa. Hưỵn
húåp thu àûúåc àem tấch bỗ dung dõch àêìu rưìi dng cưìn lổc lêëy tinh
dêìu.

Ngây nay àïí sẫn xët nûúác hoa ngûúâi ta côn dng rêët nhiïìu
loẩi hoa nhû: hoa nhâi, hoa violet, hoa hoa thu tiïn, hoa cam . . .Bẩn
cố biïët khưng thêåm chđ gưỵ ca cêy tng, cêy bẩch àân, lấ cêy bẩc hâ
,lấ cêy thiïn trc qu vâ rïỵ c gûâng cng àûúåc dng lâm nûúác hoa
àêëy.

Hiïån nay khoa hổc àang khưng ngûâng chẩy àua vúái thiïn nhiïn
trong viïåc sấng tẩo ra nhûng mi nûúác hoa múái. Cấc chun gia m
phêím cố thïí sấng tẩo ra nhûäng mi nûúác hoa múái lẩ vâ thúm ngất
àïën nưỵi nhûäng bưng hoa tûúi cng phẫi ghen tõ vò hûúng quën r
ca chng.

TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 11



AI ÀẬ LÂM RA QUÍN
TÛÂ ÀIÏÍN TIÏËNG ANH ÀÊÌU TIÏN?
Bẩn cố biïët tûâ àiïín ra àúâi khi nâo khưng? Trong tiïëng La Tinh
cố tûâ "diccionarius" cố nghơa lâ "sûu têåp cấc tûâ". Mưåt thây giấo ngûúâi
Anh tïn lêì Jonh Garland àậ tuín têåp mưåt sưë tûâ tiïëng La Tinh vâo
"diccionarius" àïí bùỉt båc cấc hổc sinh ca mònh phẫi hổc thåc. Àố
lâ vâo khoẫng nùm 1225. Tïn gổi ca cën tûâ àiïín giẫi nghơa tiïëng
Anh cng bùỉt ngìn tûâ "diccionarius" ca tiïëng La Tinh.
Hún 300 nùm trûúác trïn trấi àêët chûa hïì cố bêët k mưåt cën tûâ
àiïín tiïëng Anh nâo. Phêìn lúán cấc tûâ àiïín úã nûúác Anh àûúåc viïët ra
nhùçm gip àúä mổi ngûúâi hổc tiïëng La Tinh. Nhûäng quín tûâ àiïín
nhû vêåy thưng thûúâng cố nhûäng cấi tïn rêët giâu hònh ẫnh nhû "khu
vûúân tûâ ngûä".
Phẫi àïën nùm 1552 thò cën tûâ àiïín tiïëng Anh àêìu tiïn múái
thûåc sûå ra àúâi. Tấc giẫ ca nố lâ ưng Richard Haloet. Cën tûâ àiïín
nây cố cấc tïn La tinh rêët dâi "Absedarium Anglico - Latinium pro
Tirunculus". Sûå khấc biïåt ca nố so vúái nhûäng cën tûâ àiïín khấc lâ úã
àêy ngûúâi ta giẫi nghơa cấc tûâ bùçng tiïëng Anh rưìi sau àố múái dõch san
g tiïëng La Tinh. "Absedarium" àûúåc coi lâ quín tûâ àiïín giẫi nghơa
àêìu tiïn ca tiïëng Anh. Nố gưìm 26.000 tûâ.
Lc bêëy giúâ ai ai cng biïët àïën cën tûâ àiïín nây tuy giấ ca nố
rêët àùỉt. Àïí àưng àẫo nhên dên cố thïí sûã dng àûúåc ngûúâi ta àậ soẩn
mưåt cën tûâ àiïín múái đt tûâ hún, dïỵ hiïíu hún vâ in vúái sưë lûúång lúán,
giấ thânh hẩ. Vâo thúâi bêëy giúâ cấc tấc giẫ khưng ch trûúng àûa hïët
têët cẫ cấc tûâ cố trong tiïëng Anh vâo tûâ àiïín mâ hổ chó giẫi thđch
nghơa ca nhûäng tûâ khố nhêët . Quín tûâ àiïín giẫi nghơa tiïëng Anh

àêìu tiïn(cố tïn tiïëng Anh chûá khưng phẫi tïn La Tinh) àûúåc ra àúâi
vâo nùm 1623 ca tấc giẫ Henry Cokerem.
Bùỉt àêìu tûâ nùm 1807 úã M ưng N.Webster àậ bùỉt àêìu biïn soẩn
mưåt bưå tûâ àiïín àưì sưå gưìm 12.000 nghòn tûâ vâ 40.000 ch thđch vâ cho
túái nùm 1828 múái hoân thânh vâ xët bẫn.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 12

Trûúác Webster chûa cố ai lâm nưíi cưng viïåc vơ àẩi êëy. Ngoâi viïåc
biïn soẩn ưng côn lâm thïm mưåt viïåc nûäa lâ àún giẫn hoấ chđnh tẫ
ca mưåt sưë tûâ khố. Chđnh vò vêåy mâ sau nây ta thêëy tiïëng Anh vâ
tiïëng M (English vâ American English) cố nhûäng àiïím khấc nhau.
AI ÀẬ LÂM RA ÀƯI GIÂY ÀÊÌU TIÏN?
Khi nhûäng ngûúâi ngun thu phẫi vûúåt qua nhûäng con àûúâng
àêìy gai nhổn vâ àấ cûáng thò hổ hiïíu rùçng cêìn phẫi kiïëm mưåt thûá gò
àố àïí bổc lêëy àưi chên ca mònh. Cố lệ nhûäng àưi giây àêìu tiïn mâ
ngûúâi ngun thu lâm ra trưng giưëng nhûäng àưi dếp quai hêåu. Chêët
liïåu mâ hổ dng àïí tẩo ra nhûäng àưi giây nhû thïë vư cng àa dẩng,
tûâ cỗ, da, hóåc thêåm chđ cẫ nhûäng miïëng gưỵ. Hổ båc chng vâo cấc
ngốn chên bùçng nhûäng súåi dêy vâ vông qua gốt chên. úã cấc vng giấ
lẩnh, cấc àưi dếp quai hêåu mỗng mẫnh kia khưng thïí chõu àûúåc rết
mûúát nïn con ngûúâi àậ thïm vâo àố nhûäng chêët liïåu khấc dêìy dùån vâ
êëm ấp hún àïí tẩo thânh nhûäng àưi giây.
Ngûúâi Ai cêåp cưí àẩi lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn sûã dng rưång rậi
nhûäng àưi giây àûúåc lâm tûâ nhûäng miïëng da hóåc gưỵ cố dêy chùçng
quanh chên. Àïí bẫo vïå ngốn chên cấi nhûäng chiïëc giây àûúåc ën cong
úã phđa trûúác. Nhûäng ngûúâi La mậ côn tiïën xa hún. hổ àậ lâm ra
nhûäng àưi giây cố àc lưỵ úã hai bïn àïí lìn dêy qua vâ båc lẩi úã giûäa.
Nhûäng ngûúâi úã cấc giai têìng khấc nhau trong xậ hưåi ài nhûäng àưi
giây khấc nhau. úã nhûäng nûúác cố khđ hêåu lẩnh hún, ngûúâi ta àậ dng
cỗ nhưìi vâo nhûäng chiïëc bao nhỗ cố dêy thùỉt lẩi àïí lâm giây àưng.

Dêìn dêìn nhûäng ngûúâi eskimo vâ nhûäng thưí dên da àỗ tûâ nhûäng àưi
giây thư sú nây àậ tẩo ra nhûäng àưi giây mưca.
Nhûäng àưi giây cố hònh th hiïån àẩi nhû ngây nay àûúåc tẩo búãi
bân tay ca nhûäng ngûúâi lđnh thêåp tûå. Àïí bẫo vïå àưi chên ca mònh
trong cấc cåc trinh phẩt kếo dâi àùçng àùéng hổ àậ phẫi lâm ra nhûäng
àưi giây vûâa bïìn vûâa êëm. Nhûäng àưi giây "mưàen" lêìn àêìu tiïn xët
hiïån úã Phấp, rưìi úã Anh, úã . Theo thúâi gian giây cng ln thay àưíi
mưët. Vđ d nhû úã Anh vâo thúâi k trõ vò ca vua James I nhûäng ngûúâi
thåc têìng lúáp qu tưåc ài nhûäng àưi giây gốt nhổn, lâm tûâ mưåt loẩi da
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 13

mỗng. Ài nhûäng àưi giây nây thêåt lâ bêët tiïån nhûng ngûúâi ta vêỵn tiïëp
tc sûã dng nố trong mưåt thúâi gian dâi. Trûúác khi cố mưët ài giây cao
ngûúâi Anh àậ ài nhûäng àưi giây hểp vâ cố mi dâi rêët dâi khoẫng 12-
15cm, vâ húi cong lïn trïn. Côn úã M nghïå thåt àống giây bùỉt àêìu
xët hiïån tûâ nùm 1629.
AI ÀẬ NGHƠ RA BẪNG CHÛÄ CẤI ÀÊÌU TIÏN?
Cấc chûä trong bẫng chûä cấi thûåc ra lâ kđ hiïåu ca cấc êm. Cấc
chûä cấi trong bẫng chûä cấi Tiïëng Anh dûåa trïn bẫng chûä cấi La Mậ
àậ cố tûâ 2500 nùm trûúác. Cấc chûä in hoa rêët giưëng vúái nhûäng chûä La
Mậ àûúåc sûã dng vâo thïë kó 3 trûúác cưng ngun.
Trûúác khi cố bẫng chûä cấi con ngûúâi thûúâng dng cấch vệ àïí ghi
lẩi nhûäng sûå vêåt hóåc truìn thưng tin cho nhau, vđ d hònh mưåt vâi
con àún dûúng cố thïí hiïíu lâ úã àêy cố thïí ài sùn tưët. Loẩi chûä viïët
bùçng tranh nây àậ rêët phưí biïën úã Bablon cưí àẩi, úã Ai Cêåp vâ Trung
Qëc. Dêìn dêìn theo thúâi gian thò loẩi chûä viïët nây cng cố nhiïìu
thay àưíi. Trûúác àêy nïëu trïn bûác tranh ngûúâi ta chó vệ mưåt vêåt thò
bêy giúâ bûác tranh chuín tẫi cẫ tûúãng gùỉn vúái khấch thïí àố, vđ d
khi ngûúâi ta vệ àưi chên thò cố nghơa lâ "ài".
Loẩi chûä viïët nây àûúåc gổi lâ loẩi chûä viïët ghi . Tuy nhiïn cố

mưåt sưë vêën àïì nẫy sinh àưëi vúái loẩi chûä viïët nây búãi vò mưỵi ngûúâi hiïíu
theo nhiïìu cấch khấc nhau d lâ cng mưåt lấ thû. Dêìn dêìn phûúng
phấp nây àûúåc chuín thânh chûä viïët theo êm tiïët, vđ d chûä X cố
nghơa lâ cấi tay thò bûác tranh vệ bân tay sệ thïí hiïån cấi êm X àố. Cho
nïn mưỵi mưåt lêìn khi ngûúâi ta nố àïën êm X thò ngûúâi ta lẩi sûã dng
bûác tranh cố vệ hònh cấi tay. úã Babylon vâ Trung Qëc sûå phất triïín
ca chûä viïët cng khưng vûúåt qua giúái hẩn nây.
Ngûúâi Ai Cêåp tûå sấng tẩo ra bẫng chûä cấi ca mònh gưìm 24 kđ
hiïåu biïíu hiïån nhûäng êm hóåc nhûäng tûâ riïng biïåt gưìm mưåt ph êm.
Tuy nhiïn lc bêëy giúâ hổ àậ khưng hiïíu àûúåc nghơa ca phất minh
êëy. Gêìn 3500 nùm trûúác àêy cấc dên tưåc sưëng úã búâ Àưng Àõa Trung
Hẫi àậ gêìn nhû phất minh ra bẫng chûä cấi. Hổ hiïíu rùçng mưåt kđ hiïåu
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 14

cố thïí sûã dng àïí biïíu thõ mưåt êm trong têët cẫ cấc tûâ khấc nhau, vò
vêåy hổ àậ sûã dng mưåt sưë lûúång kđ hiïåu nhêët àõnh vâ nhûäng kđ hiïåu
êëy àậ trúã thânh bẫng chûä cấi.
Nhûäng ngûúâi Do Thấi cưí vâ nhûäng ngûúâi Phiniki àậ sûã dng
bẫng chûä cấi àêìu tiïn, sau nây nhûäng ngûúâi Phiniki truìn bẫng chûä
cấi nây cho ngûúâi Hy Lẩp. Nhûäng ngûôi La Mậ cưí àậ tiïëp nhêån bẫng
chûä cấi Hy Lẩp vâ àûa vâo mưåt sưë sûãa àưíi, bưí xung. Tûâ àố bẫng chûä
cấi La Tinh àậ ra àúâi vâ àûúåc ngûúâi dên cấc nûúác Têy Êu sûã dng
rưång rậi.
AI ÀẬ NGHƠ RA BT VIÏËT?
Chûä viïët lâ mưåt àống gốp ca loâi ngûúâi vâo sûå phất triïín ca
nïìn vùn minh. Chûä viïët gip chng ta ghi lẩi nhûäng nghơ vâ cưng
viïåc. Trûúác khi cêy bt ra àúâi thò con ngûúâi àậ sûã dng rêët nhiïìu thûá
khấc nhau àïí viïët chûä. Vđ d nhû ngûúâi ngun thu àậ dng nhûäng
hôn àấ nhổn àêìu àïí khùỉc nhûäng hònh vệ lïn tûúâng hóåc trong hang
àưång, hóåc nhng nhûäng àêìu ngốn tay vâo nhûåa cêy, hay thêåm chđ

vâo mấu ca àưång vêåt rưìi vệ lïn nhûäng bûác tûúâng. Sau nây con ngûúâi
àậ biïët dng phêën hóåc àêët sết àïí viïët. úã Trung Qëc ngûúâi ta dng
nhûäng chiïëc bt lưng lâm tûâ lưng lẩc àâ àïí ghi chếp.
Cố lệ nhûäng cêy bt àêìu tiïn àûúåc lâm úã Ai Cêåp. Nhûäng ngûúâi
Ai Cêåp àậ lâm ra cêy bt tûâ nhûäng cêy sêåy rưỵng råt vâ bổc mưåt
miïëng àưìng úã phêìn àêìu. Chûä viïët xët hiïån úã Hy Lẩp gêìn 4000 nùm
trûúác àêy vâ ngûúâi ta àậ dng nhûäng miïëng kim loẩi hóåc xûúng voi
àïí viïët lïn nhûäng têëm bẫng ph sấp. Sau nây ngûúâi ta côn vốt nhổn
nhûäng thên cêy cânh cêy àïí lâm bt, nhûäng chiïëc bt nây àûúåc chêëm
vâo dung dõch cố mâu vâ viïët lïn vỗ cêy.
Cng vúái viïåc giêëy viïët ra àúâi vâo thúâi kò trung cưí con ngûúâi àậ
dng lưng ngưỵng, lưng quẩ, lưng thiïn nga àïí viïët. Ngôi bt àûúåc mâi
nhổn vâ mûåc chẫy dổc theo råt bt tûâ trïn xëng dûúái. Nhûäng chiïëc
bt lưng chim àậ àûúåc con ngûúâi sûã dng trong vông hâng ngân
nùm Nhûäng chiïëc bt bùçng thếp xët hiïån úã Anh vâo nùm 1780,
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 15

nhûng trong sët 40 nùm cng khưng àûúåc chång cho lùỉm. Bt mấy
lêìn àêìu tiïn xët hiïån úã nûúác M vâo khoẫng nùm 1880. Ngôi bt
dûúåc lâm bùçng vâng mẩ húåp kim osimi -iriài hóåc iriài àïí khưng bõ
xûúác. Bïn trong råt bt cố mưåt ưëng nhỗ bùçng nhûåa hóåc cao su àûång
mûåc. Bt bi lâ phất kiïën ca thïë kó XX. Quẫ bi àûúåc mẩ crưm cố
àûúâng kđnh gêìn bùçng 1 mm. Khi ta viïët quẫ bi xoay trôn vâ kếo mûåc
xëng.

AI ÀẬ NGHƠ RA CHIÏËC BT CHỊ ÀÊÌU TIÏN?

Cêy bt chò àậ cố cấch àêy khưng dûúái 200 nùm. Khoẫng 500
nùm trûúác àêy trong cấc hêìm mỗ ca thânh phưë Cambland nûúác Anh
ngûúâi ta àậ tòm ra than chò. Ngûúâi ta cho rùçng cng bùỉt àêìu tûâ àố

con ngûúâi bùỉt àêìu sẫn xët ra nhûäng chiïëc bt than chò.
Tûâ nùm 1760 úã thânh phưë Nuyn-bếc cố gia àònh Pharber àậ bùỉt
àêìu sẫn xët bt chò sûã dng bưåt than chò, nhûng khưng àûúåc thânh
cưng cho lùỉm. Cëi cng vâo nùm 1795 cố mưåt ngûúâi àân ưng tïn lâ
Cont àậ lâm ra chiïëc bt chò bùçng cấch trưån than chò vúái mưåt sưë loẩi
àêët sết rưìi àem nung vâo trong lô. Cưng nghïå ca ưng àûúåc sûã dng
cho túái ngây hưm nay. Nhûäng chiïëc bt chò àûúåc lâm bùçng than chò
viïët ra mâu xấm thêỵm trïn giêëy. Àïí sẫn xët bt chò ngûúâi ta trưån
bưåt than chò khư vúái àêët sết vâ nûúác, câng nhiïìu àêët sết thò bt sệ
câng cûáng, câng nhiïìu than chò thò bt sệ câng mïìm. Sau khi trưån
than chò vúái àêët vâ nûúác ngûúâi ta àưí hưỵn húåp nây vâo khn vâ sệ
thu àûúåc nhûngx súåi dâi mẫnh, dđnh nhúáp nhấp. Sau àố ngûúâi ta nùỉn
thùèng chng rưìi cùỉt theo tûâng àoẩn khấc nhau, sêëy khư rưìi àem nung
úã trong lô. Ngûúâi ta tiïån nhûäng thanh gưỵ trôn sau àố xễ àưi àïí nhết
than chò vâo rưìi dấn hai phêìn lẩi. Cưng àoẩn cëi cng lâ ngûúâi ta
sún vỗ ca bt chò.
Ngây nay chng ta sẫn xët àûúåc hún 300 loẩi bt chò khấc
nhau àïí dng cho nhûäng mc àđch khấc nhau. Cố thïí tòm thêëy
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 16

nhûäng chiïëc bt chò cố àưå cûáng khấc nhau, vúái mâu sùỉc vư cng
phong ph. Cố cẫ nhûäng hưåp bt gưìm 72 mâu. Cố nhûäng loẩi bt chò
dng àïí viïët lïn thu tinh, viïët lïn vẫi, nhûåa phim, cố cẫ nhûäng loẩi
bt chò dng trong xêy dûång.

AI ÀẬ NGHƠ RA KĐNH HIÏÍN VI?
Tûâ kđnh hiïín vi - microscop trong tiïëng Hy Lẩp cố nghơa lâ
?ngûúâi nhòn thêëy nhûäng vêåt nhỗ?. Thiïët bõ nây dng àïí nhòn nhûäng
vêåt bế tđ xđu mâ mùỉt thûúâng khưng nhòn thêëy àûúåc.
Thûúâng thò nïëu bẩn câng àïí gêìn mùỉt mưåt vêåt thò bẩn câng thêëy

nố rộ hún nhûng nïëu bẩn àïí nố cấch mùỉt 25cm thò lẩi nhòn khưng rộ
khi àố ngûúâi ta nối rùçng nố khưng thåc tiïu cûå. Àiïìu gò sệ xẫy ra
nïëu nhû chng ta àïí vâo giûäa mùỉt vâ vêåt àố mưåt miïëng kđnh lưìi khi
àố vêåt àố sệ úã gêìn mùỉt hún 25cm vâ sệ úã trong tiïu cûå. Ngây nay
chng ta mư tẫ hiïån tûúång nây thêåt lâ àún giẫn nhû lâ viïåc sûã dng
kđnh lp. Nhûäng chiïëc kđnh lp thûåc ra lâ nhûäng chiïëc "kđnh hiïín vi
àún giẫn".
Nhûäng "chiïëc kđnh hiïín vi àún giẫn" êëy àậ cố tûâ thúâi xa xûa
nhûng úã àêy cng ta mën àïì cêåp àïën nhûäng chiïëc kđnh hiïín vi phûác
tẩp. Vêåy nhûäng chiïëc kđnh hiïín vi phûác tẩp lâ gò? Nhúâ hai thêëu kđnh,
vêåt quan sất àûúåc nhên to lïn hai lêìn, mưåt trong hai thêëu kđnh àố
àûúåc gổi tïn lâ vêåt kđnh, nố phống àẩi hònh ẫnh lïn lêìn thûá nhêët,
thêëu kđnh thûá hai àûúåc gổi lâ thõ kđnh phống àẩi hònh ẫnh lïn lêìn
thûá hai. Thûåc ra trûúác àêy kđnh hiïín vi cố vâi thêëu kđnh vûâa àûúåc sûã
dng nhû thõ kđnh, vûâa àïí dng nhû vêåt kđnh nhûng àiïìu quan trổng
lâ têët cẫ cấc loẩi kđnh hiïín vi nây àûúåc dûåa trïn ngun tùỉc phống
àẩi kếp.
Chiïëc kđnh hiïín vi phûác tẩp àêìu tiïn àûúåc lâm ra vâo khoẫng
giûäa nhûäng nùm 1510 vâ 1610. Ngûúâi ta khưng biïët àđch xấc ai lâ tấc
giẫ ca nố nhûng rêët nhiïìu ngûúâi cho rùçng bẫn quìn sấng chïë kđnh
hiïín vi thåc vïì Galilï.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 17

Àưi khi ngûúâi ta gổi nhâ khoa hổc ngûúâi Àan Mẩch Lïvenguc lâ
ưng tưí ca kđnh hiïín vi nhûng khưng phẫi vò ưng lâ ngûúâi sấng chïë ra
nố mâ vò ưng àậ phất minh ra rêët nhiïìu thûá vò cố sûå gip àúä ca kđnh
hiïín vi. Lïvenguc àậ chó ra rùçng nhûäng con mổt, nhûäng con bổ chố vâ
nhûäng sinh vêåt nhỗ bế khấc núã ra tûâ trûáng khưng phẫi lâ cấc loâi cố
khẫ nùng tûå sinh sẫn, ưng lâ ngûúâi àêìu tiïn àậ nhòn thêëy qua kđnh
hiïín vi cấc dẩng ca sûå sưëng nhû: nhûäng cú thïí àún bâo vâ vi khín.

Bùçng chđnh àưi bân tay mònh ưng àậ chïë tẩo ra mưåt chiïëc kđnh hiïín
vi vâ qua chiïëc kđnh hiïín vi àố ưng àậ nhòn thêëy toân bưå quấ trònh
tìn hoân ca sûå sưëng.
Ngây nay con ngûúâi trong mổi lơnh vûåc khoa hổc vâ cưng nghiïåp
àïìu khưng thïí lâm viïåc àûúåc nïëu thiïëu kđnh hiïín vi.
AI ÀẬ NGHƠ RA LA BÂN?
Dẩng àún giẫn nhêët ca la bân lâ mưåt chiïëc kim nam chêm
àûúåc gùỉn lïn mưåt cấi cưåt sao cho nố cố thïí quay theo mổi hûúáng.
Chiïëc kim nam chêm nây sệ chó vïì phûúng bùỉc chđnh xấc hún lâ tûâ
cûåc bùỉc ca trấi àêët. Tûâ àố bẩn cố thïí xấc àõnh àûúåc cấc phûúng
hûúáng vâ cấc àõa àiïím mâ bẩn mong mën. La bân lâ mưåt vêåt khưng
thïí thiïëu àûúåc àưëi vúái nhûäng ngûúâi du lõch trïn khùỉp thïë giúái, khưng
ai biïët rùçng ngûúâi ta àậ tòm thêëy kim nam chêm quay vâ chó vïì
phûúng bùỉc tûâ khi nâo vâ úã àêu sët mưåt thúâi gian dâi ngûúâi ta cho
rùçng àố lâ phất minh ca ngûúâi trung qëc tûâ 4500 nùm trûúác àêy.
Tuy nhiïn gêìn àêy giẫ thiïët nây bõ nhiïìu ngûúâi bấc bỗ song d
thïë nâo ài chùng nûäa nhûäng ngûúâi Trung Qëc vêỵn àûúåc coi lâ nhûäng
ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën ngun l hoẩt àưång ca la bân. Sau ngûúâi
Trung Qëc lâ àïën nhûäng thûúng gia ẫ Rêåp biïët àïën la bân vâ du
nhêåp chng vâo Chêu Êu.
Ngûúâi ta cng biïët chđnh xấc rùçng vâo khoẫng thïë k thûá 12 la
bân àậ rêët phưí biïën úã Chêu Êu, cố lệ dẩng súám nhêët ca la bân lâ
àûúåc cêëu tẩo tûâ mưåt cấi kim nhiïỵm tûâ àûúåc gùỉn vâo mưåt miïëng gưỵ thẫ
búi trong mưåt cưëc nûúác. Sau àố ngûúâi ta àậ nghơ cấch gùỉn nhûäng
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 18

chiïëc kim lïn trc vâ cố thïí xoay trôn àûúåc trong àấy cưëc. Lc àêìu
ngûúâi ta chó dng la bân àïí xấc àõnh hûúáng Bùỉc, hûúáng Nam vâ
ngûúâi ta thûúâng quay cấi cưëc sao cho àiïím cëi ca cấi kim chó
phûúng bùỉc nùçm àng vúái vẩch chó phûúng bùỉc trïn cấi cưëc. Vïì sau

nûäa thò trïn nhûäng cấi la bân ngûúâi ta àùåt mưåt miïëng giêëy cố àấnh
dêëu Bùỉc, Nam, Àưng, Têy. Chùỉc hùèn cấc bẩn cng biïët tûâ cûåc bùỉc
khưng trng vúái bùỉc cûåc, tûâ cûåc bùỉc nùçm úã àiïím cao nhêët ca búâ bùỉc
ca bùỉc M trïn bấn àẫo Butia. Cấc kim nam chêm ca têët cẫ cấc la
bân úã bùỉc bấn cêìu àïìu chó vâo àiïím nây.
Nhûäng ngûúâi cưí xûa khưng biïët àûúåc sûå khấc nhau giûäa tûâ cûåc
bùỉc vâ bùỉc cûåc, hổ chó nghơ rùçng kim ca la bân ln ln chó vïì
hûúáng bùỉc. Vïì sau nây nhûäng ngûúâi thu th lïn tâu ra khúi xa vâ
hổ àậ nhêån thêëy sûå khấc nhau nây chùỉc hùèn bẩn cng cố thïí hònh
dung àûúåc nưỵi bùn khón thùỉc mùỉc ca nhûäng ngûúâi Scanàinavú cưí
khi hổ chu du úã cấc biïín bùỉc xung quanh Greenland vâ nhêån thêëy
rùçng úã mưåt vâi núi kim la bân lẩi chó vïì phûúng têy.
AI ÀẬ NGHƠ RA MƯN NHÊÍY D ?
Bẩn hậy thûã tûúãng tûúång mònh àang lú lûãng úã àưå cao 5m sau àố
tûâ tûâ hẩ cấnh xëng mùåt àêët. Àiïìu àố giưëng nhû bẩn nhẫy tûâ búâ
tûúâng cao 3m xëng vêåy. Àïí lâm àûúåc viïåc àố mâ khưng hïì bõ xêy xất
bẩn phẫi nhúâ àïën sûå gip àúä ca chiïëc d. Chiïëc d chùèng qua chó lâ
mưåt chiïëc ư to cố khẫ nùng tẩo ra lûåc cẫn àưëi vúái khưng khđ. Nhúâ cố
chiïëc d chng ta cố thïí rúi trong khưng gian mâ khưng súå bõ thûúng
khi hẩ xëng mùåt àêët.
Chiïëc d thûåc ra lâ thiïët bõ bay àêìu tiïn. Nùm 1514 Leonard
De Vinchi àậ phấc hoẩ chiïëc d trong quín vúã vệ ca mònh. Vâo
nùm 1595 Faustú Verasio àậ cố mưåt bâi miïu tẫ vïì chiïëc d cố khẫ
nùng hoẩt àưång àêìu tiïn. Ưng Z. Blanzar, ngûúâi Phấp lâ ngûúâi àêìu
tiïn sûã dng chiïëc d. Nùm 1785 ưng nây àậ cho mưåt con chố vâo mưåt
chiïëc giỗ, båc vâo mưåt cấi d rưìi thẫ tûâ khđ cêìu xëng. Ưng Blanzar
côn khùèng àõnh rùçng vâo nùm 1793 tûâ trïn kinh khđ cêìu ưng àậ nhẫy
d xëng mùåt àêët vâ kïët quẫ lâ bõ gậy mêët mưåt chên.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 19

Mưåt ngûúâi Phấp khấc, ưng Z. Garneri àậ àûúåc cưng nhêån lâ
ngûúâi àêìu tiïn sûã dng d thûúâng xun nhêët. Cåc biïíu diïỵn nhẫy
d àêìu tiïn ca ưng àậ diïỵn ra úã Pari vâo ngây 22/10/1797, khi mâ
ưng àậ nhẫy thânh cưng tûâ àưå cao hún 600m. Chiïëc d ca ưng
Garneri trưng giưëng nhû mưåt cấi ư àûúåc lâm tûâ vẫi bẩt trùỉng cố
àûúâng kđnh khoẫng 7m. úã giûäa nốc d cố mưåt miïëng gưỵ hònh cấi àơa cố
tiïët diïån khoẫng 25cm cố àc lưỵ úã giûäa cho khưng khđ lổt qua. Chiïëc
àơa àûúåc gùỉn vúái miïëng vẫi bẩt bùçng nhiïìu dẫi ruy bùng nhỗ.

C nhẫy d tûâ mấy bay thânh cưng àêìu tiïn àûúåc thûåc hiïån búãi
àẩi u Berry vâo nùm 1912 tẩi Saint-Luiz thåc bang Missuri. Trong
nhûäng nùm 1913-14 àậ xẫy ra rêët nhiïìu cåc tranh lån xung quanh
viïåc nïn hay khưng nïn sûã dng d vâo mc àđch cûáu hưå. Cho àïën
àêìu thïë chiïën thûá nhêët vêën àïì nây vêỵn chûa ngậ ng. Nhûäng vêën àïì
bân cậi chđnh liïn quan àïën kđch thûúác ca d vâ viïåc liïåu cấc phi
cưng cố thïí nhẫy d an toân mâ khưng va chẩm vúái mấy bay hay
khưng.

AI ÀẬ NGHƠ RA MẤY ẪNH ?
Ngây hưm nay chng ta cố thïí in trấng ẫnh trong giêy lất
nhûng àïí lâm àûúåc nhû vêåy thò ngûúâi ta àậ phẫi mêët hâng trùm nùm
nghiïn cûáu tòm tôi. Chng ta hậy cng nhau lâm quen vúái lõch sûã ca
mấy ẫnh, vâo giûäa thïë k XI vâ XVI, con ngûúâi àậ bùỉt àêìu sûã dng
mưåt loẩi mấy ẫnh thư sú àûúåc gổi lâ "Hưåp tưëi", nố cho phếp chng ta
in ra giêëy nhûäng hònh ẫnh rưìi sau àố qua mưåt vâi khêu xûã l ta sệ
nhêån àûúåc hònh ẫnh chđnh xấc ca vêåt chp.
Vâo nùm 1568 ưng Danielo Barbaro àậ sấng chïë ra mưåt chiïëc
mấy ẫnh cố mưåt thêëu kđnh vâ mưåt lưỵ cố thïí thay àưíi àûúâng kđnh àïí
tùng àưå nết ca ẫnh. Nùm 1802 ưng Tomas Erdward vâ ưng Gamphri
Devid bùçng cấch in tiïëp xc àậ thu àûúåc hònh ẫnh trïn mưåt loẩi giêëy

àùåc biïåt tuy nhiïn nhûäng bûác ẫnh nây khưng bïìn.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 20

Vâo nùm 1816 ưng Zozep Nips àậ lâm ra mưåt chiïëc mấy ẫnh
kiïíu hưåp vâ vêåt kđnh àûúåc lêëy ra tûâ kđnh hiïín vi vâ àậ thu àûúåc ẫnh
êm bẫn. Nùm 1835 ưng William Tabot lâ ngûúâi àêìu tiïn àậ lâm ra
dûúng bẫn tûâ ẫnh êm vâ cng thu àûúåc nhûäng bûác ẫnh rêët nết. Nùm
1839 ưng Luis Àage àậ cưng bưë phất minh ca mònh vïì mưåt quấ trònh
àõnh võ ẫnh trïn cấc miïëng bẩc thúâi gian qua ài vâ àậ cố rêët nhiïìu
ngûúâi àống gốp tûúãng vâ cưng sûác vâo viïåc hoân thiïån chiïëc mấy
ẫnh.
Cëi cng vâo nùm 1888 ngûúâi ta àậ thêëy trïn thõ trûúâng
nhûäng chiïëc mấy ẫnh hiïån àẩi ca hậng Eastman Dry Play and Film
sûã dng hïå thưëng Kodak. Chiïëc mấy ẫnh àậ nẩp sùén phim rưång 6cm
à cho 100 kiïíu. Sau khi sûã dng hïët phim mấy ẫnh àûúåc trẫ vïì cho
cưng ty úã Rotchetú, cën phim nây àûúåc lêëy ra vâ in trấng. Chiïëc mấy
ẫnh nây lẩi àûúåc nẩp lẩi phim vâ trẫ lẩi cho khấch hâng. Tûâ àố àïën
nay chiïëc mấy ẫnh khưng ngûâng àûúåc cẫi tiïën cho àểp hún, nhỗ hún,
thån tiïån hún vâ nố àûúåc sûã dng rưång rậi trïn toân thïë giúái
AI ÀẬ NGHƠ RA NHÛÄNG CON TEM?
Ngây xa xûa con ngûúâi àậ truìn thû bùçng mưåt cấch hïët sûác thư
sú. Cấc bẩn hậy hònh dung nố giưëng nhû nhûäng cåc chẩy tiïëp sûác
vêåy, ngûúâi nổ chuìn cho ngûúò kia. Cấc trẩm, núi ngûúâi trûúác àûa
thû cho ngûúâi sau àûúåc gổi lâ trẩm bûu àiïån (english : post).
Tûâ con tem trong tiïëng Anh lâ "stamp" cố nghơa lâ àống dêëu,
bùỉt àêìu tûâ viïåc àống dêëu niïm thû. Ngûúâi ta bưi sấp lïn bò thû vâ
trong khi sấp chûa khư àống dêëu lïn àố àïí àấnh dêëu phên biïåt ngûúâi
gûãi.

tûúãng dng con tem àïí chuín thû thåc vïì ưng Rưlùng Hill,

ngûúâi Anh. Àố lâ vâo khoẫng nhûäng nùm 30 ca thïë k trûúác. Theo
ưng Rưlùng Hill nïëu dng con tem thay cho viïåc àống cûúác phđ bûu
àiïån sệ cố nhiïìu thån lúåi hún vâ sưë ngûúâi gûãi thû sệ tùng lïn, tûác lâ
tùng thïm thu nhêåp cho qëc gia. Ưng cng chđnh lâ ngûúâi àûa ra
nhiïìu cẫi cấch vïì cûúác phđ bûu àiïån. Trûúác àêy cûúác phđ bûu àiïån ph
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 21

thåc vâo sưë trang vâ khoẫng cấch giûäa hai àõa àiïím. Khoẫng cấch
câng xa thò cûúác phđ cho mưỵi trang thû câng cao. Theo sấng kiïën ca
ưng Rưlùng Hill tûâ lc bêëy giúâ cûúác phđ gûãi mưåt bûác thû chó ph thåc
vâo trổng lûúång ca nố, côn ëu tưë khoẫng cấch khưng cêìn àïí túái.

Qëc gia àêìu tiïn sûã dng con tem lâ Vûúng qëc Anh. Sau àố
àûúåc ấp dng rưång rậi vâ nhanh chống tẩi hêìu hïët cấc qëc gia,
thânh phưë úã chêu êu. Nûúác àêìu tiïn sûã dng con tem úã têy bấn cêìu
khưng phẫi lâ M mâ lâ Braxin vâo nùm 1843. Nûúác M chêåm hún
mưåt cht, àïën nùm 1847 nhâ nûúác múái chđnh thûác phất hânh cấc con
tem, mùåc d tûâ nùm 1842 tẩi mưåt sưë cú súã bûu àiïån tû nhên ca nûúác
nây àậ cố nhûäng con tem riïng ca mònh.
AI ÀẬ NGHƠ RA TRÔ ÀẤNH BÂI?
Chùỉc hùèn trong mưỵi gia àònh trïn thïë giúái bẩn àïìu cố thïí tòm
thêëy mưåt bưå bâi. Àêy cố lệ lâ mưåt trô chúi gia àònh àûúåc nhiïìu ngûúâi
ûa chång nhêët. Vâ cố lệ cng chđnh vò thïë mâ chng ta ln tin rùçng
bưå bâi àậ cố tûâ lêu lùỉm rưìi. Ngûúâi ta khưng côn nhúá cấc cưỵ bâi ra àúâi
lc nâo vâ úã àêu, Trung Qëc, Ai cêåp, Hy lẩp hay êën àưå, chó biïët rùçng
chng xët hiïån ngay sau khi nghïå thåt tẩo hònh ra àúâi. Mưåt thúâi
gian dâi ngûúâi ta cho rùçng cấc cưỵ bâi lâ phất minh ca ngûúâi Trung
Qëc, tuy nhiïn ngûúâi dên nûúác nây múái chó chúi bâi tûâ khoẫng 1000
nùm trûúác àêy.
Lc àêìu khi múái xët hiïån bưå bâi khưng phẫi dng àïí chúi mâ

àïí cấc thây bối dûå àoấn tûúng lai. Mậi sau nây bưå bâi múái àûúåc dng
àïí chúi. Cố ngûúâi cho rùçng nhûäng ngûúâi lđnh thêåp tûå chinhlâ nhûäng
ngûúâi àậ àûa trô àấnh bâi àïën Chêu êu. Mưåt sưë ngûúâi khấc lẩi cho
rùçng cấc nhâ bn àậ mang trô chúi nây vâo Têy Ban Nha. Nhûäng
ngûúâi thûá ba lẩi khùèng àõnh bưå bâi àậ àûúåc nhûäng ngûúâi Di gan àem
vâo cấc nûúác Àưng êu. Tuy nhiïn chng ta chó cố thïí khùèng àõnh mưåt
àiïìu chùỉc chùỉn lâ nhûäng ngûúâi dên Chêu êu biïët àïën bưå bâi tûâ thïë k
thûá XIII.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 22

Lc àêìu úã Chêu Êu cố tưìn tẩi rêët nhiïìu loẩi bâi khấc nhau. Cố
loẩi bâi gưìm 21 qn chó cố hònh khưng cố sưë, lẩi cố nhûäng bưå bâi cố
56 qn cố sưë mâ lẩi khưng cố hònh. Ngûúâi Phấp àậ nghơ ra bưå bâi
gưìm 52 qn. Hổ àậ sûã dng nhûäng lấ bâi cố sưë vâ giûä lẩi cẫ nhûäng
qn cốá hònh nhû qn ất (A), qn vua (K), qn àêìm (Q), qn bưìi
(J). Anh lâ qëc gia thûá hai úã Chêu êu tiïëp nhêån bưå bâi nây.

Nhûäng lấ bâi àêìu tiïn àûúåc vệ bùçng tay rêët thư sú. Vïì sau cng
vúái sûå phất triïín rêìm rưå ca nghïì khùỉc gưỵ ngûúâi ta àậ sẫn xët hâng
loẩt nhûäng bưå b bùçng gưỵ vûâa rễ vûâa àểp. Nhûäng bưå bâi gưỵ nây
nhanh chống àûúåc nhûäng ngûúâi dên thûúâng úã khùỉp núi hoan nghïnh.
AI ÀẬ NGHƠ RA TÊËM BẪN ÀƯÌ ÀÊÌU TIÏN?
Hậy tûúãng tûúång mâ xem, thêåt khố mâ dng lúâi àïí tẫ àûúåc hïët
cấc toâ nhâ, cấc àûúâng phưë trong thânh phưë ca bẩn. Sệ àún giẫn hún
nïëu chng ta dng bt vâ giêëy àïí vệ ra võ trđ ca chng, cng chđnh
vò thïë mâ têëm bẫn àưì àậ ra àúâi.
Têëm bẫn àưì àêìu tiïn mâ loâi ngûúâi côn nhúá àûúåc vệ trïn mưåt
miïëng àêët sết úã Ai Cêåp hún 4000 nùm trûúác àêy vâ sau nây àậ bõ
thiïu hu trong mưåt àấm chấy. Thúâi cưí nhûäng ngûúâi ch àêët vệ bẫn
àưì danh giúái nhûäng phêìn àêët ca mònh. Cấc võ hoâng àïë thò dng bẫn

àưì àïí phên chia àûúâng biïn giúái ca qëc gia mònh. Nhûng khi con
ngûúâi thûã mư tẫ trïn bẫn àưì võ trđ ca nhûäng vêåt úã xa hún thò hổ gùåp
phẫi mưåt sưë rùỉc rưëi nhêët àõnh, àiïìu àố gùỉn liïìn vúái viïåc trấi àêët hònh
trôn nïn viïåc ào chđnh xấc nhûäng khoẫng cấch lúán lâ rêët khố.
Bíi ban àêìu cấc nhâ thiïn vùn hổc àậ gip àúä cấc nhâ àưì hoẩ
rêët nhiïìu vò nhûäng nghiïn cûáu ca hổ liïn quan túái kđch thûúác vâ
hònh dẩng ca trấi àêët. Ưng eratosphen sinh nùm 276 trûúác cưng
ngun úã Hy Lẩp àậ ào àûúåc kđch thûúác ca trấi àêëát, nhûäng con sưë
mâ ưng àûa ra gêìn giưëng vúái thûåc tïë. Phûúng phấp ca ưng lêìn àêìu
tiïn àậ cho phếp con ngûúâi tđnh àûúåc khoẫng cấch tûâ nam àïën bùỉc.
Gêìn nhû cng cng vúái thúâi gian àố Ginnarch àậ àûa ra cấch chia
bẫn àưì thïë giúái ra nhûäng phêìn bùçng nhau dổc theo kinh tuën vâ vơ
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 23

tuën, võ trđ chđnh xấc ca nhûäng àûúâng nây sệ dûåa trïn viïåc nghiïn
cûáu bêìu trúâi.
Vâo thïë k thûá 2 sau cưng ngun Plưtemei àậ vêån dng
tûúãng trïn àïí chia bẫn àưì ra thânh nhûäng phêìn bùçng nhau bùçng cấc
àûúâng kinh tuën vâ vơ tuën. Cën sấch giấo khoa àõa l ca ưng àậ
trúã thânh quín sấch tiïn phong ca bưå mưn nây sau khi ngûúâi ta
tòm thêëy nûúác M. Sûå khấm phấ ra Chêu M ca Colưmbư vâ cấc
nhâ thấm hiïím khấc câng lâm tùng sûå quan têm ca mổi ngûúâi túái
bẫn àưì.
Nùm 1570 Avram ortelius àậ xët bẫn úã Antverpene têåp bẫn àưì
àêìu tiïn. Ngûúâi sấng lêåp ra ngânh hoẩ àưì hiïån àẩi cố thïí coi lâ
Geradus Mercator . Trïn nhûäng têëm bẫn àưì ca ưng ta nhûäng àûúâng
thùèng sệ tûúng ûáng vúái nhûäng àûúâng cong trïn quẫ àõa cêìu. Àiïìu àố
cho phếp vẩch mưåt àûúâng thùèng giûäa hai àiïím trïn bẫn àưì vâ cng cố
thïí xấc àõnh àûúåc phûúng hûúáng bùçng la bân. Têëm bẫn àưì àố àûúåc
gổi lâ "sûå chiïëu hònh". Trïn trang ph bòa quín sấch ca ưng ta cố

in hònh ni Atlất khưíng lưì, chđnh vò vêåy nhûäng têëm bẫn àưì ngây nay
chng ta lẩi gổi lâ Atlất.

AI ÀẬ PHẤT HIÏÅN RA CÂ PHÏ?
Khưng ai biïët chđnh xấc tïn ca con ngûúâi hẩnh phc àậ àûúåc
trẫi qua nhûäng cẫm giấc bưìi hưìi khi nhêëp ngm câ phï àêìu tiïn. Chó
biïët rùçng vïì lõch sûã xët xûá ca câ phï cng cố thêåt nhiïìu huìn
thoẩi.
Mưåt trong sưë nhûäng huìn thoẩi kïí lẩi rùçng mưåt ngân nùm
trûúác àêy mưåt ngûúâi dên Abixini (bêy giúâ lâ Ethiopđa) àậ àïí àïën
hûúng thúm àùåc biïåt bưëc lïn tûâ mưåt bi cêy àang chấy. Anh ta bên
nhùåt ca mêëy quẫ trong bi cêy vâ nïëm thûã, thêëy ngon bên mang
àun lêëy nûúác ëng. Anh ta àêu cố biïët rùçng mònh vûâa khấm phấ ra
mưåt àiïìu hïët sûác k diïåu, vò àố chđnh lâ ly câ phï àêìu tiïn trïn thïë
giúái - mưåt thûá nûúác ëng sệ mậi àûúåc con ngûúâi ûa chång.
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 24

Vêåy lâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn biïët àïën cêy câ phï vâ hûúng võ
thúm ngon c nố lâ nhûäng ngûúâi dên Abixini, sưëng úã phđa àưng ca
Chêu phi. Cho àïën thïë k thûá XV chó cố úã àố múái cố cêy câ phï. Vïì
sau ngûúâi ta múái àûa giưëng cêy câ phï sang trưìng úã cấc nûúác ẫ rêåp.
Trong vông 200 nùm sau àố tûâ bùỉc ẫ rêåp vâ Yemen, cêy câ phï àûúåc
trưìng rưång rậi trïn khùỉp cấc nûúác trïn thïë giúái.
Vâo thïë k XVII Àan mẩch bùỉt àêìu trưìng câ phï trïn àẫo Java,
rưìi tûâ àố nố àûúåc àûa sang gieo trưìng tẩi cấc nûúác nhiïåt àúái khấc. Cêy
câ phï cng àûúåc biïët àïën úã Anh vâ M sau khi ngûúâi Anh lêëy giưëng
câ phï tûâ àẫo Java. Cấc cêy câ phï mổc ch ëu úã cấc nûúác cố khđ hêåu
nhiïåt àúái. Tuy nhiïn àiïìu kiïån thån lúåi nhêët cho sûå phất triïín ca
cêy câ phï lâ nhûäng vng àêët cao vâ khư rấo. Loẩi àêët trưìng vâ khđ
hêåu thđch húåp àố ngûúâi ta àậ tòm thêëy úã vng ni tẩi Braxin.Chđnh vò

vêåy ngây nay 3/4 sẫn lûúång câ phï trïn thïë giúái thåc vïì àêët nûúác
nây. úã àêy cố nhûäng àưìn àiïìn câ phï lúán nhêët thïë giúái. Cố nhûäng àưìn
àiïìn cố túái hâng triïåu cêy câ phï vâ trẫi dâi nhiïìu kilưmết. Ngoâi ra
cêy câ phï cố nhiïìu úã Venexuela, Guatemala, Mexico, vâ úã mưåt sưë
vng thåc Têy êën àưå vâ àẫo Java.
Nhûäng tïn gổi nhû "Mocco", "Java" trûúác àêy dng àïí chó núi
trưìng câ phï thò nay chng àûúåc dng àïí gổi tïn cấc loẩi câ phï. Cẫ
hai loẩi nây àïìu lâ ca Braxin, chng cng nưíi tiïìng nhû câ phï "Rio"
vâ "Santos". Cẫng xët khêíu câ phï lúán nhêët ca Braxin lâ cẫng
Santos.

Quẫ câ phï trưng giưëng nhû quẫ anh àâo, mổc trïn nhûäng bi
cêy cao vâ cố lấ ống ấnh. Trong mưỵi quẫ câ phï cố mưåt hóåc hai hẩt
dđnh vâo nhau. Mùåc d cố hún 25 loẩi cêy câ phï, song chó cố hai
trong sưë àốcho quẫ cố hûúng thúm mưỵi khi ta rang chng lïn.

AI ÀẬ PHẤT MINH RA NGUN TÛÃ?
Nhûäng ngûúâi Hy Lẩp cưí cho rùçng vẩn vêåt àïìu cêëu tẩo tûâ cấc
ngun tûã. Thûåc chêët, tûâ "ngun tûã" bùỉt ngìn tûâ tiïëng Hy Lẩp cố
TẤC GIẪ CA NHÛÄNG PHẤT MINH, SẤNG CHÏË NƯÍI TIÏËNG THÏË GIÚÁI 25

nghơa lâ khưng thïí chia àûúåc. Ngûúâi Hy Lẩp cưí cho rùçng nïëu àem
chia mưåt vêåt ra cho àïën khi nâo khưng thïí chia àûúåc nûäa thò phêìn
thu àûúåc gổi lâ ngun tûã. Mùåc d ngây nay chng ta biïët rùçng ngûúâi
Hy Lẩp cưí rêët cố l khi nghơ nhû vêåy, song chng ta khưng thïí khùèng
àõnh lâ chđnh hổ àậ tòm ra ngun tûã. Vò niïìm tin ca hổ vâo ngun
tûã khưng cố cùn cûá khoa hổc, khưng xët phất tûâ bêët cûá thưng tin
khoa hổc nâo vâ khưng khùèng àõnh àûúåc nố. Àố chó àún giẫn lâ
nhûäng "tû tûúãng triïët hổc" vïì thïë giúái vâ sûå tưìn tẩi. Ngun tûã àûúåc
phất minh ra trïn cú súã ca cấc nghiïn cûáu vâ l thuët khoa hổc.

Vâo àêìu thïë k XIX chó cố nhûäng nhâ triïët hổc nghiïn cûáu cấc
cêu hỗi vïì cêëu tẩo ca vêåt chêët vâ thûåc thïí. Vïì sau nây vâo nùm 1803
cố nhâ hoấ hổc, toấn hổc ngûúâi Anh John Dalton lâ ngûúâi àêìu tiïn
phất triïín l thuët khoa hổc vïì ngun tûã.
Dalton lâ mưåt nhâ thûåc nghiïåm vư cng cêìn mêỵn. Ưng t mó
cên cấc mêíu ca cấc chêët khđ vâ nhêån thêëy sûå khấc nhau vïì khưëi
lûúång ca chng. Ưng cng thêëy rùçng chêët khđ cng nhû cấc chêët rùỉn
vâ chêët lỗng àûúåc cêëu tẩo tûâ nhûäng phêìn rêët nhỗ vâ ưng gổi àố lâ cấc
ngun tûã. Ưng Dalton àậ tđnh àûúåc khưëi lûúång tûúng àưëi ca ngun
tûã ca cấc ngun tưë nïn ưng ta biïët. Khi Dalton xấc àõnh àûúåc rùçng
cấc ngun tûã ca nhûäng ngun tưë khấc nhau cố cêëu tẩo vâ khưëi
lûúång khấc nhau, thò ưng ta thûåc sûå àậ àùåt nïìn mống cho nhûäng
khấm phấ vïì ngun tûã. Tuy nhiïn cho àïën lc àố vêỵn chûa cố àûúåc
giẫi thđch chđnh xấc thïë nâo lâ ngun tûã vâ vai trô ca nố.
Gêìn 100 nùm sau mưåt nhâ khoa hổc khấc ngûúâi Anh tïn lâ
Ernếtxtư Rezerford àậ xêy dûång l thuët vïì ngun tûã dûåa trïn sûå
miïu tẫ hïå mùåt trúâi : mưåt hẩt nhên úã giûäa tđch àiïån dûúng vâ bao
quanh búãi cấc electron tđch àiïån êm.
Ngây nay cấc nhâ bấc hổc cho rùçng ngun tûã àûúåc cêëu tẩo tûâ
cấc electron, frưtưn, neitrưn, pozitron, netrino, mezon, hyperon. Tốm
lẩi, ta àậ tòm ra hún 20 phêìn khấc nhau trong cêëu tẩo cấc ngun tûã.
Tuy nhiïn cố mưåt àiïìu k lẩ lâ cho àïën nay vêỵn chûa cố mưåt lúâi giẫi
thđch àêìy à vïì ngun tûã.