Tính phản biện xã hội của tác phẩm báo chí Việt Nam

Tính phản biện xã hội của tác phẩm báo chí Việt Nam

Hoàng Thủy Chung

Trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn
Luận văn ThS ngành: Truyền thông đại chúng; Mã số: 60 32 01
Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Thị Minh Thái
Năm bảo vệ: 2010

Abstract: Tính phản biện xã hội trong báo chí Việt Nam đầu thế kỷ XXI. Tính phản
biện xã hội trong cuộc cạnh tranh về thương hiệu giữa hai báo Tuổi trẻ và Thanh niên.
Nghệ thuật tổ chức tác phẩm mang tính phản biện xã hội của báo in Việt Nam qua hai
trường hợp báo Tuổi trẻ và Thanh niên
Keywords: Tính phản biện; Báo chí; Việt Nam
Content
1. Tính thời sự và lý do chọn đề tài
Trong mười năm đầu của thế kỷ XXI, đất nước Việt Nam chứng kiến những thay đổi chuyển
biến lớn lao trong đời sống kinh tế - chính trị, với việc kinh tế liên tục tăng trưởng cao trong
nhiều năm, thu hút vốn đầu tư nước ngoài kỷ lục và đàm phán thành công việc gia nhập Tổ
chức Thương mại thế giới WTO năm 2007. Những chuyển biến mạnh mẽ đó tác động không
nhỏ đến bộ mặt của xã hội Việt Nam, thêm vào bức tranh cuộc sống đó những nét mới đáng
khích lệ, đồng thời cũng làm lộ ra nhiều mảng xám không thể xem nhẹ.
Xã hội Việt Nam đang đối mặt với những câu hỏi và lựa chọn ngày càng phức tạp và gây tranh
cãi, cho thấy sự đòi hỏi nội tại của một cơ thể đang cần những giải pháp quyết liệt và triệt để
để giải phóng nguồn động lực tiềm ẩn vô cùng mạnh mẽ của mình. Đây cũng là thời điểm đất
nước đứng trước những quyết định sống còn mang tính thời đại, thời điểm mà bất cứ ai quan
tâm đến vận mệnh quốc gia đều không khỏi sốt ruột trước sức nóng và tốc độ của cả những cơ
hội hiển hiện và những nguy cơ nhãn tiền.
Trong bối cảnh đất nước đang phát triển mạnh mẽ về mọi mặt chính trị, kinh tế, xã hội, văn
hoá, cũng như đang tích cực hội nhập quốc tế sâu rộng như vậy, một trong những yêu cầu cấp
thiết đặt ra đối với báo chí Việt Nam là phải không ngừng vận động đổi mới để đáp ứng nhu

cầu thông tin ngày một lớn về khối lượng và cao về chất lượng của xã hội. Nhưng chính sự
vận động sôi nổi đó của cuộc sống cũng tạo ra không những nguồn chất liệu phong phú mà
còn cả nguồn năng lượng dồi dào cho báo chí tận dụng.
Dù gặp phải không ít khó khăn thách thức, báo chí Việt Nam vẫn đã và đang giữ vững vai trò
tiên phong trong việc xây dựng nền móng cho một xã hội mới công bằng, dân chủ và văn
minh. Vai trò này đã được báo chí chủ động đảm nhận với đầy đủ niềm tự hào kiêu hãnh và ý
thức trách nhiệm nghiêm túc. Đây vừa là sự thúc đẩy khách quan của thời đại và xã hội, vừa là
sự thúc đẩy nội tại của một nền báo chí đang vận động để tìm ra hướng đi bền vững cho chính
mình.
Những thông tin mà báo chí đem lại từ lâu đã là một món ăn tinh thần không thể thiếu đối với
phần lớn công chúng. Truyền hình phủ sóng hầu hết các địa phương, phát thanh giúp đem
thông tin đến cả những vùng sâu vùng xa nhất, báo in tăng đáng kể về số đầu báo và lượng
phát hành, báo trực tuyến có những bước phát triển mới lạ chưa từng thấy. Diện mạo báo chí
Việt Nam hiện nay có thể nói không thua kém bất cứ nền báo chí nào trên thế giới xét về loại
hình và số lượng.
Dù chưa thể đáp ứng toàn bộ nhu cầu thông tin của tất cả dân số, báo chí Việt Nam cũng đã
thành công bước đầu trong việc tạo ra thói quen đọc báo, xem đài để tiếp nhận thông tin và cập
nhật tri thức cho công chúng. Không những thế, báo chí Việt Nam còn đang tích cực thực hiện
nhiệm vụ quan trọng là hình thành một phương pháp tư duy khoa học cho công chúng.
Công chúng hiện đại không thể chỉ đọc báo, xem đài và tiếp nhận thông tin một cách thụ động
và đơn chiều, họ cần phải đọc báo, xem đài với một tinh thần chọn lọc và tiếp nhận thông tin
với một tư duy phản biện xã hội. Đó là khi công chúng có thể phân tích và đánh giá thông tin
mà mình tiếp nhận theo nhiều cách, nhiều mặt và nhiều khía cạnh, cũng như đưa ra nhận định
của riêng mình một cách chắc chắn và khoa học sau khi đã lật đi lật lại vấn đề một cách
nghiêm túc và chủ động. Đó là khi công chúng mỗi khi đứng trước một thông tin hay tri thức
mới, không thể không đặt ra những câu hỏi, không thể dễ dàng chấp nhận mức độ sẵn có mà
không muốn đào sâu tìm hiểu tận ngọn ngành vấn đề. Đó là khi công chúng sẵn sàng đảm
nhiệm không chỉ vai trò hưởng thụ thông tin, tri thức mà còn cả vai trò sản xuất và phổ biến
thông tin, tri thức. Đó là khi với những thông tin, tri thức do báo chí trang bị, công chúng có
thể tự tin phát biểu quan điểm của mình và tranh luận một cách khoa học những vấn đề còn tồn

tại nhiều ý kiến trái chiều trong cuộc sống. Đó là khi các quyết sách có ảnh hưởng sâu rộng
đến đời sống xã hội là kết quả của sự đồng thuận về mặt tư duy sau khi đã có những tranh biện
thấu đáo và xây dựng.
Đó thực sự là một yêu cầu lớn, nếu không muốn nói là quá lý tưởng, nhưng đó chính là
phương pháp tư duy mà xã hội Việt Nam cần có trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, đặc
biệt sau khi nước ta gia nhập WTO - một phương pháp tư duy hiện đại cởi mở khác hẳn với
cách tư duy truyền thống của một xã hội nông nghiệp khép kín. Đó chính là “tinh thần phản
biện xã hội” mà báo Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh đã mạnh dạn nhân hoá để bầu chọn là
“Nhân vật của năm 2006”.
Muốn làm được như vậy, bản thân báo chí phải trang bị cho mình tư duy phản biện xã hội.
Trước cuộc sống muôn màu muôn vẻ đang vận động không ngừng, công chúng đang đòi hỏi
các tờ báo phải tìm ra những góc nhìn riêng, đưa ra những kết luận đúng bản chất và có những
đánh giá có tầm, để định hướng cho độc giả một cách nhìn không chỉ đúng đắn, khoa học, mà
còn chủ động và khách quan.
Đặc biệt trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghệ thông tin và kỹ thuật số hiện nay, báo chí
đã không còn là nguồn độc quyền thông tin ban đầu. Công chúng ngày nay có cả ngàn nguồn
thông tin để thu nhận, đối chiếu, so sánh mà họ đôi lúc chính là một nguồn trong đó. Với lợi
thế đó, họ đòi hỏi ở báo chí một điều lớn hơn chỉ là một nguồn tin thông thường. Trước yêu
cầu đó, tờ báo nào thể hiện được tư duy phản biện xã hội trong việc đưa tin viết bài, tờ báo đó
sẽ chiếm được lòng tin và sự trung thành của công chúng.
Quan sát mặt bằng báo chí Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI, giữa khoảng 800 tờ báo và
tạp chí, có thể thấy nổi bật lên hai gương mặt nhật báo với lượng phát hành được cho là cao
nhất nước, báo Tuổi trẻ Thành phố Hồ Chí Minh (sau đây gọi tắt là báo Tuổi trẻ) và báo Thanh
niên. Hai tờ báo này cùng được công chúng và giới trong nghề đánh giá cao về tốc độ, tính độc
đáo và mới mẻ của thông tin cũng như chiều sâu của những phân tích bình luận.
Đặc biệt, vì cùng là báo ngày và có đối tượng độc giả tương đối tương đồng, nên giữa hai tờ
báo này đã diễn ra một cuộc cạnh tranh quyết liệt về mọi mặt, trong đó nổi bật là sự cạnh tranh
về những thông tin mang tính phản biện xã hội. Cuộc cạnh tranh này diễn ra hàng ngày, trong
từng số báo và trong từng sự kiện, vấn đề được đưa lên mặt báo. Khoảng thời gian khảo sát
của luận văn, ba năm 2006 - 2008, cũng là khoảng thời gian cuộc cạnh tranh này diễn ra sôi

nổi và quyết liệt nhất.
Chính cuộc cạnh tranh này đã tạo nên một diện mạo báo chí Việt Nam giai đoạn 2006-2008
khá rực rỡ và sống động, phản ánh tương đối toàn diện bức tranh xã hội với nhiều biến chuyển
và thay đổi, bằng chứng cho thấy đất nước cũng đang tiến bước đi lên với những bước đi mạnh
mẽ.
Cuộc cạnh tranh thông tin phản biện xã hội trên mặt giữa hai tờ báo phần nào phản ánh sự
nóng bỏng và bức thiết của các vấn đề tương ứng trong xã hội, nói một cách hình tượng là
“sức nóng của các vấn đề xã hội đã được thổi thành lửa trên mặt báo”. Cuộc cạnh tranh này
không những “giữ nhiệt” cho những vấn đề sôi sục cần được giải quyết rốt ráo, mà còn lôi kéo
các tờ báo khác và cả công chúng vào những cuộc tranh luận nhằm tìm ra câu trả lời tối ưu cho
những câu hỏi không thể chờ đợi của cuộc sống.
Với mỗi trang báo tương ứng của hai tờ báo, công chúng quan sát thấy những vấn đề mà họ
quan tâm được mổ xẻ, lật đi lật lại, thậm chí “nội soi” để tìm ra bản chất vấn đề và quan trọng
hơn là tìm ra giải pháp thay đổi hiện trạng. Cuộc cạnh tranh là cuộc đua ngầm giữa hai tờ báo,
nhưng là một lợi ích rõ ràng cho công chúng khi họ nhận được những thông tin không hời hợt
và những tri thức không chung chung.
Vì vậy, nếu để có một phác thảo tương đối sát về tính phản biện xã hội được thể hiện ra sao
qua các tác phẩm báo chí Việt Nam, tác giả lựa chọn khảo sát và phân tích một số tác phẩm
tiêu biểu nổi bật của hai tờ báo Tuổi trẻ và Thanh niên trong giai đoạn 2006 – 2008.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nghiên cứu về phản biện xã hội và vai trò của phản biện xã hội đối với sự phát triển của đất
nước, Tiến sĩ Trần Đăng Tuấn đã có cuốn sách Phản biện xã hội xuất bản năm 2007. 31 tác
phẩm báo chí được tập hợp trong cuốn sách bám sát thực tiễn sinh động nhưng không dừng ở
việc bình luận sự kiện mà đã để lại ấn tượng mạnh mẽ trong lòng người đọc như những tiểu
luận có giá trị triết học.
Tác giả tìm kiếm tinh thần phản biện xã hội trong rất nhiều sự việc, sự kiện nổi bật, bức xúc
trên mặt báo để khẳng định vai trò của phản biện xã hội trong cuộc đấu tranh của báo chí vì lợi
ích của cộng đồng như cơn bão Chanchu, cuốn nhật ký của liệt sỹ, bác sỹ Đặng Thùy Trâm, vụ
bê bối ở PMU18, bóng đá, game online… Nhiều việc lớn liên quan đến việc xây dựng Đảng,
quản lý Nhà nước, quản lý xã hội cũng được tác giả đề cập, góp ý thẳng thắn trên tinh thần xây

dựng. Cuối tập sách là ba bài nghiên cứu không dài nhưng kỹ lưỡng, chín chắn, có chiều rộng
và có chiều sâu về phản biện xã hội: Những vấn đề chung và các vấn đề thuộc về phương cách.
Cuốn sách được nhà báo lão thành Hữu Thọ đánh giá: "Lý luận sắc sảo, có ý tưởng mới và
phong cách riêng. Tập sách tập hợp nhiều bài, có bài viết theo phong cách chính luận chững
chạc, có bài viết theo kiểu tùy bút ngắn, nhưng tất cả đều rõ chất luận, khi là vấn đề rất rộng
như chuyện đảng viên làm kinh tế tư nhân, vấn đề phản biện xã hội... khi là những việc cụ thể
liên quan tới tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí. Phản biện xã hội chỉ là một bài trong tập sách
mà tác giả lấy làm tên cuốn sách, nhưng ngẫm lại thì các bài khác dù viết theo thể gì, dù ngắn,
dù không ngắn, cũng mang tính phản biện hiểu theo cách hiểu của tác giả...”
Phản biện xã hội cũng là đề tài được đề cập và bàn luận tương đối sâu sắc trên tạp chí Tia sáng
và nhiều tờ báo in với bài viết, bài nghiên cứu của những tác giả như Nguyễn Trần Bạt, Đào
Công Tiến, Tương Lai, Nguyễn Chính Tâm, Hoàng Hải, Nguyễn Xuyến…
Đã có nhiều khoá luận và luận văn của sinh viên và học viên khoa Báo chí và Truyền thông,
trường Đại học KHXH&NV nghiên cứu về các khía cạnh liên quan đến đề tài mà tác giả chọn
lựa. Đặc biệt trong đó có khóa luận "Tính phản biện xã hội của tác phẩm báo chí thông qua
loạt bài "Đêm trước đổi mới" trên báo Tuổi trẻ năm 2005" của tác giả Phạm Văn Kiền, K49
lấy tính phản biện xã hội làm đề tài nghiên cứu, khảo sát qua một loạt bài.
Đề tài “Ý nghĩa phản biện xã hội của bài bình luận ngắn trên trang nhất báo Thanh niên, Tuổi
trẻ” của tác giả Hà Lệ Giang, hệ đào tạo liên thông (VL-VH) lại khảo sát hai chuyện mục
Chào buổi sáng của báo Thanh niên và Thời sự & Suy nghĩ của báo Tuổi trẻ để phân tích tính
phản biện xã hội của thể loại bài bình luận ngắn.
Bên cạnh đó có hai đề tài “Cuộc cạnh tranh về chất lượng thông tin giữa hai tờ báo Thanh
niên và Tuổi trẻ” của tác giả Nguyễn Thị Hải, K46HN và “So sánh phong cách hai tờ báo in
Thanh niên và Tuổi trẻ” của tác giả Phạm Thị Mai, K48.
Trong công trình của mình, tác giả Nguyễn Thị Hải tập trung phân tích tính cạnh tranh của hai
tờ báo kể trên thông qua khảo sát và phân tích trang nhất của hai tờ báo, việc thu hút các cây
bút có tiếng, những chuyên mục có cá tính, các đề tài lớn và nghệ thuật làm makét của hai tờ
báo.
Trong khi đó, tác giả Phạm Thị Mai so sánh phong cách của hai tờ báo nói trên thông qua khảo
sát và phân tích cách tiếp cận đề tài của hai tờ báo trên các lĩnh vực chính như kinh tế, chính trị

- xã hội, văn hoá và quốc tế, phong cách ngôn ngữ cũng như hình thức trình bày của hai tờ
báo.
Hai tác giả trên đã khảo sát và phân tích kỹ lưỡng các yếu tố tạo nên sức hấp dẫn của hai tờ