Lập luận so sánh với việc làm văn nghị luận ở THPT

Lập luận so sánh với việc làm văn nghị luận ở
Trung học phổ thông

Nguyễn Thị Duyên
Trường Đại học Giáo dục
Luận văn ThS ngành: Lí luận và phương pháp dạy học; Mã số: 60 14 10
Người hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Quang Minh
Năm bảo vệ: 2012

Abstract: Nghiên cứu “Lập luận so sánh với việc làm văn nghị luận ở trung học
phổ thông” nhằm hệ thống lại cơ sở lí thuyết và thực tiễn của thao tác lập luận so
sánh. Trên cơ sở đó, đề xuất cách thức tổ chức rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh
vào viết các đoạn văn, bài văn một cách linh hoạt, sáng tạo theo yêu cầu nghị luận
cụ thể trong quá trình dạy học làm văn nghị luận. Tìm hiểu và hệ thống hoá cơ sở
lí thuyết và thực tiễn cho việc dạy học thao tác lập luận so sánh. Đề xuất nội dung,
cách thức tổ chức việc rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh trong giờ dạy học lý
thuyết và trong giờ dạy học thực hành ở trung học phổ thông qua hệ thống bài tập
thực hành cụ thể. Tổ chức thực nghiệm để kiểm tra tính khả thi của những đề xuất
trong luận văn đề ra.
Keywords: Phương pháp giảng dạy; Bài văn nghị luận; Trung học phổ thông; Lập
luận; Ngữ văn
Content
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Phân môn Làm văn được xem là khoa học nghiên cứu vận dụng ngôn ngữ về các
quy luật nói và viết sao cho đạt được hiệu quả và hiệu lực cao nhất. Vì vậy mà làm văn có
một vị trí quan trọng trong việc đánh giá kết quả học tập môn Ngữ văn thông qua thực
hành sử dụng Tiếng Việt ở nhà trường phổ thông. Ngoài ra phân môn Làm văn còn có vai
trò to lớn trong việc giáo dục, giáo dưỡng phát triển hoàn thiện năng lực cũng như nhân
cách cho học sinh bởi chính trong quá trình làm văn đó một mặt bộc lộ rõ nhất về năng
khiếu, óc sáng tạo, khả năng tưởng tượng, khả năng vận dụng kiến thức văn học và những
hiểu biết về đời sống xã hội cùng với những phẩm chất, tình cảm thái độ của các em. Bên

cạnh đó làm văn còn tạo cho học sinh cơ hội để trau rồi thêm về năng lực tư duy ngôn
ngữ giúp các em chủ động hơn trong việc chiếm lĩnh tri thức và say mê hơn với học văn
và làm văn.
Trong nhà trường phổ thông, việc học và rèn luyện viết văn nghị luận là một
yêu cầu rất quan trọng. Văn nghị luận giúp học sinh vận dụng tổng hợp các tri thức
văn học, tri thức đời sống, rèn luyện kỹ năng diễn đạt bằng ngôn ngữ và đặc biệt giúp
đắc lực vào việc phát triển tư duy khoa học, tư duy lí luận ở họ. Mỗi một yêu cầu nghị
luận đều đặt ra một vấn đề tư tưởng và học tập đòi hỏi học sinh phải giải quyết bằng
chính những hiểu biết về lí luận và thực tiễn với một phương pháp khoa học và một tư
tưởng đúng đắn nhất.Tuy nhiên, để học sinh có thể viết được những bài văn hay thì
trong quá trình dạy học làm văn người giáo viên phải chú ý đến việc dạy cho các em
sử dụng tốt các cách lập luận là hết sức quan trọng. Có nhiều cách lập luận khác nhau,
có thể lập luận theo các thao tác lôgíc, có thể lập luận theo các thao tác trình bày song
dù lập luận theo cách nào thì mỗi cách lập luận đều mang lại cho đoạn văn, bài văn
nghị luận một giá trị riêng.
1.2. Lập luận so sánh là một trong những kiểu lập luận cơ bản mà học sinh phải nắm
chắc, nắm vững và vận dụng một cách sáng tạo và hiệu quả vào làm văn nghị luận ở
trung học phổ thông. Đề tài “Lập luận so sánh với việc làm văn nghị luận ở Trung học
phổ thông” nhằm đề cập đến việc phải làm thế nào để học sinh không chỉ nắm vững nội
dung lí thuyết về “lập luận so sánh” mà quan trọng hơn giúp các em tiến hành thao tác lập
luận này một cách độc lập và đặc biệt có thể phối kết hợp được các thao tác lập luận khác
trong bài văn và rồi làm chủ được các kỹ năng để viết được những bài văn nghị luận chặt
chẽ, giàu sức thuyết phục.
1.3. Với mong muốn, những bài văn của học sinh ngày càng ít đi những lỗi không đáng
có trong quá trình lập luận so sánh, chúng tôi đã tìm tòi và mạnh dạn đề xuất những
phương pháp và những bài luyện tập ứng dụng cụ thể phù hợp với đặc thù bộ môn làm
văn: tính chất tổng hợp, tính chất thực hành. Hy vọng với hướng đi mới chỉ ở mức độ
thực nghiệm ít nhiều góp phần đáng kể vào việc nâng cao chất lượng dạy và học làm văn
ở nhà trường Trung học phổ thông hiện nay.
2. Lịch sử vấn đề

2.1. Nhóm các công trình nghiên cứu các vấn đề lý luận chung về Làm văn và phương
pháp dạy học Làm văn
Với vai trò vị trí vô cùng qua trọng của phân môn Làm văn trong việc đánh giá
học sinh nên bên cạnh việc biên soạn các bộ sách dạy lý thuyết làm văn, các tư liệu về lý
thuyết Làm văn ở nhà trường phổ thông, còn có rất nhiều các công trình nghiên cứu đồ
sộ, các bài viết của các giáo sư, các nhà nghiên cứu đầu ngành giàu tâm huyết với môn
làm văn nói chung trong nhà trường phổ thông.
Các tác giả Phan Trọng Luận, Trương Dĩnh, Nguyễn Thanh Hùng, Trần Thế Phiệt
trong cuốn Phương pháp dạy học văn bên cạnh việc đánh giá toàn diện, chính xác và sâu
sắc về vị trí riêng, phương pháp dạy học và tình hình dạy học phân môn Làm văn trong
nhà trường thì các tác giả còn chỉ ra các vấn đề có tính nguyên tắc và phương pháp trong
dạy học làm văn, ở những việc cụ thể như dạy lý thuyết, việc ra đề kiểm tra, việc chấm,
trả bài cho học sinh. Bên cạnh đó các tác giả cũng nêu ra những khó khăn, những hạn chế
còn tồn tại khiến việc dạy và học làm văn nghị luận chưa đạt được kết quả như mong
muốn.
Cũng trong giáo trình dạy học Phương pháp bộ môn Làm văn, các tác giả Lê A,
Nguyễn Quang Ninh, Bùi Minh Toán các tác giả đã đi vào xác định vị trí và mục tiêu
chương trình của sách giáo khoa cũng như môn Làm văn trong nhà trường phổ thông,
chỉ ra những tiền đề lý thuyết của việc dạy làm văn từ góc độ ngôn ngữ văn bản, lý
thuyết giao tiếp, lôgíc học, lý luận văn học. Về phương pháp dạy học, các tác giả đã
nêu cụ thể về phương pháp dạy lý thuyết, phương pháp thực hành, phương pháp ra đề,
phương pháp chấm và trả bài và một số kỹ năng cần rèn luyện cho học sinh.
Bộ sách Làm văn 10,11,12 (Trần Thanh Đạm chủ biên) đã trình bày nhất quán
những vấn đề khái khát về lý thuyết làm văn và làm văn nghị luận, xây dựng bài văn nghị
luận, nghị luận xã hội, nghị luận văn học, các bài làm văn tự do sáng tạo…phù hợp với
đối tượng học sinh, thể hiện rõ ý đồ đổi mới về tư tưởng dạy học .
2.2. Nhóm các công trình nghiên cứu chuyên sâu về văn nghị luận và lập luận trong
văn nghị luận
Từ việc khẳng định vị trí quan trọng và những đặc trưng của văn nghị luận, các tác
giả của nhóm này đi sâu vào quy trình làm một bài văn nghị luận; phân tích đề, lập dàn ý,

viết nhập đề và kết luận…
Trong Kỹ năng làm văn nghị luận phổ thông, tác giả Bảo Quyến đã trình bày một
cách hệ thống kiến thức cơ bản về văn nghị luận, những kỹ năng, kỹ xảo làm văn theo thể
loại này, đồng thời giới thiệu một số kiểu bài nghị luận thường gặp. Ngoài ra, tác giả
cũng đã hướng dẫn phương pháp làm văn nghị luận, kỹ năng xây dựng đoạn và liên kết
đoạn, dẫn chứng – cách sử dụng dẫn chứng trong văn nghị luận.
Dạy học làm văn nghị luận ngoài việc chú trọng vào việc cung cấp lý thuyết làm
văn, rèn kĩ năng thực hành cho học sinh như: xác định luận đề, luận điểm, luận cứ… thì
việc rèn luyện các kỹ năng lập luận không được xem nhẹ. Vì thế tác giả Trần Hữu Phong
trong luận án tiến sĩ của mình đã đưa ra hệ thống bài tập rèn luyện cho học sinh Trung
học phổ thông cách lập luận trong đoạn văn nghị luận. Theo đó, tác giả đề xuất hệ thống
bài tập luyện nhận biết cách yếu tố của lập luận, luyện lựa chọn và sắp xếp các yếu tố của
lập luận, luyện xây dựng lập luận, luyện chữa lỗi lập luận. Phương hướng tổ chức luyện
tập ứng dụng trong luận án của tác giả phù hợp với con đường hình thành kỹ năng làm
văn, phù hợp với tính chất đặc thù của môn làm văn: Tính chất tổng hợp, tính chất thực
hành cho nên đã góp phần tích cực vào việc nâng cao chất lượng luyện tập các kỹ năng
nói riêng và chất lượng dạy học làm văn nói chung.
2.3. Nhóm các công trình nghiên cứu chuyên sâu về so sánh và lập luận so sánh trong
làm văn nghị luận
So sánh là một thao tác của hoạt động tư duy lôgíc nhằm giúp con người tìm ra
những điểm tương đồng và điểm khác biệt khi đưa đối tượng này ra đối chiếu với đối
tượng khác dựa trên một tiêu chí nào đó, từ đó nhận thức sâu sắc và làm nổi bật đối
tượng.
Trong giáo trình Làm văn của Lê A- Đình Cao nêu ra yêu cầu cơ bản của phép so
sánh này là tính chính xác của các đối tượng, các sự kiện và chúng phải nằm trong một
phạm trù, một bản chất tự nhiên nào đó, nếu không sự so sánh sẽ không có tính xác định
và không có giá trị.
Khi bàn về so sánh nhóm các tác giả Nguyễn Quang Ninh (chủ biên), Trần Hữu
Phong, Nguyễn Thị Ban trong cuốn Luyện tập cách lập luận trong đoạn văn nghị luận
đã phân chia so sánh thành hai loại đó là so sánh tương đồng và so sánh tương phản. Đây

là một cách hiểu, cách phân chia cụ thể về việc dùng so sánh để lập luận trong làm văn
nghị luận. Trên cơ sở của cách phân chia này sẽ giúp cho người viết văn có được một
định hướng rõ ràng hơn trong việc lựa chọn, sử dụng lập luận so sánh vào nghị luận một
vấn đề cụ thể nào đó. Cùng quan niệm đó sách giáo khoa Làm văn 12 do Trần Đình Sử
(chủ biên) chương trình cải cách giáo dục, cũng đưa ra cách luận chứng trong nghị luận
bằng cách: “so sánh tương đồng là từ một chân lí đã biết suy ra một chân lí tương tự, có
chung một lôgíc bên trong, so sánh tương phản là đối chiếu các mặt đối lập nhau để làm
nổi bật luận điểm”.
Trong cuốn “Muốn viết được bài văn hay” của các tác giả Nguyễn Đăng Mạnh,
Đỗ Ngọc Thống, Lưu Đức Hạnh về vai trò, tác dụng và sự cần thiết của việc sử dụng thao
tác lập luận so sánh trong làm văn nghị luận. Ngoài ra các tác giả cũng cho rằng không
nên phân chia kiểu bài theo các thao tác lập luận.
Chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn 11 do tác giả Lê A- chủ biên phần Làm văn
(Bộ cơ bản), Đỗ Ngọc Thống- chủ biên phần Làm văn (Bộ nâng cao) đã thống nhất quan
điểm không dựa vào thao tác lập luận để chia nhỏ văn bản nghị luận thành các loại như: giải
thích,chứng minh, phân tích, so sánh, bình luận…và khẳng định mỗi thao tác lập luận có thể
sử dụng ở nhiều kiểu bài nghị luận khác nhau, và ở một bài nghị luận có thể sử dụng nhiều
thao tác lập luận khác nhau nhằm đạt đến đích cuối cùng của hoạt động nghị luận. Và như
vậy, so sánh là một thao tác lập luận. Đây cũng là quan điểm hoàn toàn phù hợp với thực tế
viết văn hiện nay vừa tạo điều kiện để luyện tập cho học sinh sử dụng thành thạo các thao tác
lập luận vào việc làm văn nghị luận vừa ứng dụng vào hoạt động giao tiếp hàng ngày.
Từ tất cả hệ thống các lý thuyết phương pháp làm văn, những tư liệu tham khảo
cũng như các công trình nghiên cứu tầm cỡ của các nhà nghiên cứu hàng đầu, những tác
giả tâm huyết với phân môn Làm văn đặc biệt là văn nghị luận trong nhà trường đã giúp
tôi có cơ sở lý luận vững chắc, hệ thống lý thuyết hoàn chỉnh cụ thể để triển khai tốt đề
tài này cũng như mạnh dạn thử nghiệm một hướng tiếp cận mới trong quá trình rèn luyện
thao tác lập luận so sánh trong làm văn nghị luận nói chung ở nhà trường Trung học phổ
thông.
3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Học sinh Trung học phổ thông.

Phạm vi: Các bài học thao tác lập luận so sánh và các bài có quan hệ với bài học này
ở chương trình sách giáo khoa cơ bản có liên hệ với chương trình sách giáo khoa nâng
cao.
4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
- Từ cơ sở lí thuyết và thực tiễn của thao tác lập luận so sánh. Luận văn đề xuất cách thức
tổ chức rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh trong giờ dạy học lý thuyết và giờ dạy học
thực hành.
- Nâng cao hiệu quả giảng dạy trong quá trình dạy học làm văn nghị luận ở trung học phổ
thông nói chung.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu và hệ thống hoá cơ sở lí thuyết và thực tiễn cho việc dạy học thao tác lập luận
so sánh.
- Đề xuất nội dung, cách thức tổ chức việc rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh ở Trung
học phổ thông trong giờ dạy học lý thuyết và giờ dạy học thực hành.
- Tổ chức thực nghiệm để kiểm tra tính khả thi của những đề xuất trong luận văn đề ra.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp phân tích
5.2. Phương pháp thống kê
5.3. Phương pháp điều tra khảo sát
5.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
6. Giả thiết khoa học
Kỹ năng sử dụng lập luận so sánh trong bài văn của học sinh hiện nay là chưa tốt.
Nếu xuất phát từ những cơ sở tin cậy để đề xuất được cách thức tổ chức rèn luyện kỹ
năng lập luận so sánh trong bài văn cho học sinh thì sẽ nâng cao được năng lực viết văn
cho học sinh và năng cao chất lượng dạy học Ngữ văn ở Trung học phổ thông lên một
bước đáng kể.
7. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận chung, tài liệu tham khảo, phụ lục, phần Nội dung
chính gồm 3 chương:

- Chương 1: Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của lập luận so sánh với việc làm văn
nghị luận ở Trung học phổ thông
- Chương 2: Tổ chức rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh trong làm văn nghị luận ở
trung học phổ thông
- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA LẬP LUẬN SO SÁNH
VỚI VIỆC LÀM VĂN NGHỊ LUẬN Ở TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Quan niệm chung về so sánh
Trong thế giới khách quan, nhiều sự vật, hiện tượng có những điểm chung và liên
quan mật thiết với nhau, nhưng vẫn có nét riêng. Bởi vậy, trong quá trình nhận thức,
người ta thường so sánh để tìm ra những điểm giống và khác nhau giữa các đối tượng để
có những nhận xét, đánh giá chính xác về chúng.
Trên cơ sở những cách hiểu về so sánh của Từ điển tiếng Việt, Giáo trình tâm lí
học đại cương, Phong cách học Tiếng Việt hiện đại chúng ta có thể rút ra một quan niệm
chung như sau: so sánh để thấy được sự giống nhau và khác nhau của sự vật, hiện tượng,
từ đó thấy được rõ nhất về giá trị và đặc điểm nổi bật của mỗi sự vật hiện tượng.
Trong Làm văn, so sánh được xem là một thao tác tư duy, một thao nghị luận vì để
nhận thức thấu đáo về sự vật, hiện tượng, con người không chỉ cần biết phân tích, tổng
hợp, diễn dịch hay quy nạp mà người ta còn phải thường xuyên đối chiếu từ hai trở lên
những sự vật, hiện tượng có liên quan, trên căn cứ xác định, để tìm ra những chỗ giống
nhau và khác nhau, hơn hoặc kém nhau. So sánh có vai trò rất quan trọng trong làm văn
đặc biệt là văn nghị luận
1.1.2. So sánh và lập luận so sánh trong làm văn nghị luận
1.1.2.1. So sánh là một thao tác tư duy
So sánh vốn là một thao tác cơ bản của tư duy lôgic. Đó là thao tác đem sự vật này
đối chiếu với các sự vật khác để thấy sự tương đồng và sự khác biệt giữa chúng. Song để
hiểu sâu sắc các sự vật, hiện tượng chúng ta phải chia tách đối tượng, đặt chúng sóng đôi,
nghiên cứu chúng trên cơ sở các dấu hiệu đặc trưng đã biết của đối tượng, tìm ra dấu hiệu
tương tự với nó ở đối tượng khác từ đó tìm ra cái chung, cái riêng của đối tượng được so

sánh. So sánh theo lôgic có tác động rất lớn tới quá trình nhận thức của con người, nó
luôn làm mới tư duy, làm tư duy có hình ảnh.
1.1.2.2. So sánh là một thao tác lập luận
Lập luận so sánh được xem là một thao tác rất quan trọng trong làm văn nghị luận.
Lập luận so sánh trong văn nghị luận thường có hai cách là: so sánh tương đồng và so
sánh tương phản.
Mục đích của thao tác lập luận so sánh giúp cho người viết văn nghị luận triển
khai và phát triển luận điểm một cách thuận lợi và nổi bật, so sánh đúng còn làm cho bài
văn nghị luận thêm sáng rõ, cụ thể, sinh động và có giá trị thuyết phục rất cao.
Trong thực tế sử dụng so sánh, chúng ta cần phải phân biệt rõ so sánh là một thao
tác lập luận trong văn nghị luận (thiên về lập luận) và so sánh tu từ (thiên về diễn đạt
mang tính nghệ thuật..)
1.1.2.3. Mối quan hệ giữa thao tác lập luận so sánh với các thao tác lập luận khác
Thao tác lập luận so sánh có mối quan hệ chặt chẽ với các thao tác lập luận khác
như: chứng minh, giải thích, phân tích, bác bỏ, bình luận. Việc vận dụng phối hợp khéo
léo, linh hoạt không chỉ phục vụ đắc lực việc tổ chức một bài văn nghị luận thành công,
giàu sức thuyết phục mà còn giúp vấn đề nghị luận ấy được nhìn một cách đầy đủ, sáng
rõ, sâu sắc, giàu sức thuyết phục, hấp dẫn người đọc, người nghe.
1.2. Cơ sở thực tiễn
1.2.1. Thực tiễn chương trình sách giáo khoa bộ môn
Qua khảo sát chương trình sách giáo khoa phần Làm văn Trung học phổ thông hiện
hành có thể thấy có đề cập đến lập luận và các thao tác lập luận cụ thể. Đó chính là một
nguồn tài liệu định hướng để chúng tôi tiến hành rèn luyện kỹ năng lập luận so sánh
thuận lợi hơn.
2.2. Thực tiễn dạy học Làm văn của giáo viên
Giáo viên đã nhận thức đúng về vai trò của việc rèn luyện kỹ năng lập luận nói
chung và lập luận so sánh nói riêng với vệc làm văn nghị luận nên đã có phương pháp tổ
chức tương đối tốt tạo hứng thú cho học sinh đối với phân môn làm văn.