Báo cáo nghiên cứu khoa học: "Từ xưng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật trong tiểu thuyết “Ăn mày dĩ vãng” của Chu Lai và “Thời xa vắng” của Lê Lựu" ppsx

trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVIIi, số 4b-2009


5

Từ xng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật
trong tiểu thuyết Ăn mày dĩ vng của Chu lai
và Thời xa vắng của Lê Lựu

Lê Thị Lan Anh
(a)

Tóm tắt. Bài báo đề cập đến vấn đề Từ xng hô dùng để chỉ giới qua lời thoại
nhân vật trong hai tiểu thuyết ăn mày dĩ vãng của Chu Lai và Thời xa vắng của Lê
Lựu. Chúng đợc chia thành hai loại: Từ xng hô dùng để chỉ giới tính nam và từ
xng hô dùng để chỉ giới tính nữ. Mỗi loại từ xng hô dùng để chỉ giới đều đợc xem
xét trong hành chức tạo nên sự phong phú đa dạng của từ xng hô.

1. Đặt vấn đề
Trong cuộc sống, con ngời cần phải
có giao tiếp với nhau để trao đổi thông
tin tình cảm. Khi giao tiếp, từ xng hô
đóng vai trò vô cùng quan trọng. Chúng
không chỉ đợc sử dụng để mở đầu cuộc
thoại mà góp phần tạo nên không khí
đối thoại, phản ánh tính lịch sự, sự hiểu
biết, trình độ văn hóa, ứng xử, mối
quan hệ liên nhân giữa các vai giao

tiếp, vì vậy trong giới ngôn ngữ đã có
nhiều công trình nghiên cứu về từ xng
hô [xem 1, 3, 7]. Tuy vậy, từ xng hô
qua lời thoại của các nhân vật trong
tiểu thuyết lại cha đợc các nhà
nghiên cứu quan tâm. Vì vậy, đề tài của
chúng tôi đi vào tìm hiểu từ xng hô chỉ
giới trong hai cuốn tiểu thuyết Thời xa
vắng của Lê Lựu và Ăn mày dĩ vãng
của Chu Lai. Đây là hai tác giả tiểu
thuyết có nhiều đóng góp cho nền văn
học Việt Nam hiện đại.
2. Những nhân tố chi phối lời
thoại
Khi giao tiếp các nhân vật có sự
trao đổi thông tin qua lại, nh thế họ đã
thực hiện hoạt động hội thoại. Theo Đỗ
Hữu Châu: Hội thoại là hình thức giao
tiếp thờng xuyên, phổ biến của ngôn
ngữ, nó cũng là hình thức cơ sở với mọi
hoạt động ngôn ngữ [1, tr. 201].
Vậy để một cuộc hội thoại thành
công, cần những nhân tố sau đây:
- Vai giao tiếp: cần có hai vai giao
tiếp, thực hiện các hành động trao đáp
theo quy tắc luân phiên lợt lời.
- Có sự liên kết về nội dung và hình
thức lời thoại của hai nhân vật, đó là
nguyên tắc liên kết hội thoại.
- Có tính mục đích mà mỗi nhân vật

muốn đạt tới, có khi mỗi nhân vật có sự
trùng nhau về mục đích nhng có khi
lại khác nhau mà mục đích của cuộc hội
thoại lại có thể nằm ngay trong lời
nhng cũng có thể nằm ngoài lời. Các
vai giao tiếp luôn phải tôn trọng nguyên
lý cộng tác và nguyên lý tế nhị.
- Ngữ cảnh: là một trong những yếu
tố ảnh hởng đến ý nghĩa của câu. Mỗi
câu nói bao giờ cũng gắn với hoàn cảnh
thời gian, không gian cụ thể. Ngữ cảnh
là nhân tố không thể hiện qua từ ngữ
nhng ảnh hởng đến nội dung ngữ
nghĩa của câu, giúp ngời đọc hình
dung đầy đủ nghĩa của câu [6, tr. 191].

Nhận bài ngày 06/11/2009. Sửa chữa xong 21/12/2009.



L. T. L. Anh Từ xng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật trong , tr. 5-12


6

3. Từ xng hô và từ xng hô
dùng để chỉ giới
3.1. Khái niệm từ xng hô
Theo Đỗ Hữu Châu, Từ xng hô là
những từ dùng để xng hô giữa các

nhân vật giao tiếp. Xng hô cũng đợc
xem là một phạm trù, đó là phạm trù
ngôi [1, tr. 174].
Trong giao tiếp xng hô đóng vai
trò vô cùng quan trọng, nó vừa có chức
năng định vị vai giao tiếp, lại vừa có
chức năng thể hiện quan hệ liên nhân.
Quan hệ định vị vai giao tiếp thể hiện ở
chỗ, khi giao tiếp, mỗi vai trao - đáp
luôn đặt mình trong hệ qui chiếu với vai
nghe, đó là quan hệ gì, thân hay sơ, gần
gũi hay xa lạ, bậc trên hay bậc dới, địa
vị xã hội, giới tính, tuổi tác, nghề
nghiệp để chọn từ xng hô thích hợp.
Quan hệ liên nhân là quan hệ xét trong
tơng quan xã hội, sự hiểu biết, tình
cảm giữa các nhân vật với nhau. Quan
hệ liên nhân có thể xét theo hai trục:
trục tung và trục hoành.
Trục tung là trục vị thế xã hội hay
trục quyền uy, đây là trục thể hiện mối
quan hệ liên nhân giữa các nhân vật
giao tiếp xét theo sự định vị có tính xã
hội, đợc xã hội chấp nhận và cấp cho
chúng giá trị. Nếu đặt trong mối quan
hệ xã hội này thì hai nhân vật có thể
xng hô theo kiểu này nhng đặt trong
mối quan hệ xã hội khác thì họ lại xng
.

hô theo một kiểu khác. Ví dụ, một ngời
nào đó là con trong gia đình nên xng
hô với bố mình là con và bố nhng khi
ra ngoài xã hội, trong quân ngũ, vì bố
lại là chiến sĩ dới quyền con nên con
lại xng hô là tôi và đồng chí.
Trục hoành là trục của quan hệ
khoảng cách, hay còn gọi là trục thân
cận. Đây là quan hệ thể hiện sự gần gũi
hay xa lạ giữa các nhân vật giao tiếp
xét theo quan hệ thân tộc, quan hệ tình
cảm, quan hệ cộng tác, sự hiểu biết lẫn
nhau. Vì vậy, trục hoành còn đợc gọi là
trục của quan hệ liên cá nhân. Chính
quan hệ liên nhân chi phối tiến trình,
nội dung và hình thức của giao tiếp.
3.2. Từ xng hô chỉ giới
Từ xng hô dùng để chỉ giới là
những từ mà khi xng hô, ngời ta có
thể phân biệt đợc giới tính của vai giao
tiếp. Thông thờng những từ chỉ giới
này nằm ngay trong từ xng hô. Theo
truyền thống giao tiếp của ngời Việt,
từ xng hô dùng để chỉ giới đợc sử
dụng thờng xuyên và phổ biến.
Trong hai tiểu thuyết Thời xa vắng
và Ăn mày dĩ vãng từ xng hô chỉ giới
đợc sử dụng với tần suất cao. Ta có
bảng từ xng hô dùng để chỉ giới đợc
sử dụng trong hai tiểu thuyết xét trong

các nhóm từ xng hô đợc sử dụng
trong hai tiểu thuyết.
Từ xng hô chỉ giới đợc sử dụng trong hai tiểu thuyết
Thời xa vắng và Ăn mày dĩ vãng

Đại từ Danh từ
riêng
Danh từ
thân tộc
Tổ hợp
từ
Tổng số từ
xng hô

24 18 43 158 233
Từ chỉ giới

0 18 37 115 170
Tỉ lệ 0 % 100 % 86 % 72,8 % 73 %

Nhận xét:
Từ xng hô dùng để chỉ giới đợc sử
dụng chủ yếu trong giao tiếp. Trong
năm nhóm từ xng hô đợc sử dụng
trong cả hai tiểu thuyết thì có tới bốn
nhóm từ xng hô có sử dụng từ xng hô
dùng để chỉ giới và đều chiếm một tỉ lệ
rất cao, cao nhất là xng hô bằng tên

trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVIIi, số 4b-2009


7

riêng, chiếm 100%, xng hô bằng danh
từ thân tộc chiếm 86%. Từ xng hô
dùng để chỉ giới chiếm 73% trong tổng
số từ xng hô đợc sử dụng trong hai
tiểu thuyết.
Từ xng hô dùng để chỉ giới có từ
xng hô dùng để chỉ giới nam và từ
xng hô dùng để chỉ giới nữ. Ngay trong
lớp từ xng hô dùng để chỉ giới cũng có
tôn ti, trật tự để xng hô: a) theo quan
hệ trong phạm vi gia đình thân tộc và
phạm vi ngoài xã hội; b) theo quan hệ
thứ bậc và c) theo thái độ.
3.2.1. Từ xng hô dùng để chỉ giới
nam
Trong hai tiểu thuyết Thời xa vắng
và Ăn mày dĩ vãng, chúng ta gặp những
từ dùng để chỉ nam giới: ông, lão, bác,
chú, cậu, anh, thằng Các nhân vật
trong hai tiểu thuyết đã dùng từ xng
hô để chỉ giới tính nam đợc xét trên ba
phạm vi đã trình bày trên.
a. Xng hô theo quan hệ thứ bậc
Xng hô theo quan hệ thứ bậc ở đây

có đợc xét theo quan hệ trên - dới hay
quan hệ trong gia đình hoặc ngoài xã
hội. Giữa chúng, có sự đan xen lẫn
chồng chéo lẫn nhau, vì vậy, ở đây,
chúng tôi đề cập đến quan hệ thứ bậc.
a1. Quan hệ trên tuổi
Cách xng hô này là của ngời dới
dùng với ngời trên tuổi. Quy tắc xng
hô chính là tôn trọng vai giao tiếp hơn
tuổi.
(1) - Anh có nhận th đợc của
Tuyết không?
- Có.
[Thời xa vắng, tr. 85]
Trên đây là đoạn thoại giữa Sài và
Kim, Sài nhiều tuổi hơn Kim nên đợc
Kim gọi bằng anh. Việc dùng từ xng
hô anh ở đây cho thấy giới tính của vai
giao tiếp với Kim là vai nam và hơn tuổi
Kim.
a2. Quan hệ dới tuổi
Cách xng hô này là của ngời
nhiều tuổi hơn dùng với ngời it tuổi
hơn. Trong quan hệ này, cách xng hô
không quá cầu kỳ, tuỳ thuộc mức độ
quan hệ giữa các vai giao tiếp, thái độ
của các vai giao tiếp và mục đích cuộc
sử dụng mà chọn cách sử dụng từ xng
hô phù hợp:
(2) Kìa bác cũng đi dạo sáng? -

Tôi hỏi cho có hỏi.
Tôi đi tìm chú.
[ăn mày dĩ vãng, tr. 60]
Đoạn giao tiếp giữa Hai Hùng và
ông thờng trực, ông thờng trực là
ngời nhiều tuổi hơn nên Hai Hùng gọi
bằng bác với hàm ý tôn trọng, ông
thờng trực gọi Hai Hùng bằng chú
vừa thể hiện Hai Hùng là ngời ít tuổi
hơn mình, thuộc vai giao tiếp dới vừa
thể hiện thái độ thông cảm, chân tình
của ông với Hai Hùng. Cách xng hô
chú - bác ở đây cho thấy cả hai vai giao
tiếp đều là nam.
a3. Quan hệ ngang tuổi
Cách xng hô giữa những ngời có
quan hệ ngang tuổi là cách xng hô của
bạn bè, của những ngời đồng trang
lứa. Chúng thể hiện thái độ ngời nói
khá suồng sã, thân mật và ít bị ràng
buộc bởi nghi thức giao tiếp nh ở nơi
công sở, cơ quan.
(3) Vất mẹ nó đồng chí đi! Mình
đây, Hai Hùng đây! Chao ôi! Chả nhẽ tớ
già tới nỗi cậu không còn nhận ra nữa
? Đầu viên đạn M16 cậu lấy ra từ đùi
gần bìu dái, tớ vẫn còn giữ.
[ăn mày dĩ vãng, tr. 116]
Hai Hùng và Ba Thành là những
ngời bạn cùng chiến đấu, giữa họ

không có khoảng cách nên cách xng hô
rất thân mật suồng sã, Hai Hùng xng
mình gọi Ba Thành bằng cậu. Cách



L. T. L. Anh Từ xng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật trong , tr. 5-12


8

xng hô cậu - tớ, và tự xng mình tự
bản thân nó không phân biệt giới tính
nhng trong ngữ cảnh giao tiếp ngời
ta có thể nhận ra đó là vai giao tiếp
nam.
b. Xng hô theo quan hệ gia đình và
ngoài xã hội
b1. Quan hệ trong gia đình
Cách xng hô theo quan hệ trong
gia đình là cách xng hô của ngời có
cùng huyết thống, vì vậy chúng bị quy
định nghiêm ngặt bởi tính tôn ti.
(4) Ba! Sao hôm nào ba cũng la lối
om sòm thế? Ba vô nhà nằm đi, không
sớm mai lại ho khụ khụ, mất công con
đi kiếm thuốc.
[ăn mày dĩ vãng, tr. 126]
Con trai Ba Thành khi nói chuyện
với bố, gọi bố bằng ba xng con. Bản

thân từ xng hô ba đã xác định vai giao
tiếp là nam.
b2. Xng hô theo số từ kết hợp với
danh từ tổng hợp - vốn nguồn gốc là
danh từ thân tộc.
Loại này có mô hình:

+ Danh từ thân tộc
Số từ

+ Danh từ thân tộc

(5) A, đi mua kẹo đi bố. Hai bố con
đi mua kẹo nhỉ? ồ hay quá!
[Thời xa vắng, tr. 288]
Những danh từ đợc dùng để xng
hô theo cách này thờng là chỉ số nhiều
(hay còn gọi là danh từ tổng hợp). Từ
chỉ giới ở đây là bố (con) cho biết giới
tính của vai giao tiếp là giới nam. Đây
là đoạn bé Thuỳ khóc đòi mẹ, Sài phải
tìm cách dỗ con. Bé Thuỳ đòi bố đa đi
mua kẹo.
b2. Xng hô ngoài xã hội
Theo nhóm thứ hai này, ta có: xng
hô theo nghề nghiệp, chức vụ và theo
hình dáng đối tợng.
- Cách xng hô theo quan hệ nghề
nghiệp có mô hình là:

Từ chỉ giới nam

+ Danh từ chỉ nghề nghiệp



(6) Đi đi! Ông thờng trực giúp tôi
cho thằng ăn mày tập làm sang này ra
khỏi đây càng nhanh càng tốt.
[ăn mày dĩ vãng, tr. 58]
Từ chỉ giới nam ở đây là ông + danh
từ chỉ nghề nghiệp thờng trực.
- Xng hô theo chức vụ không có từ
chỉ giới mà chỉ có danh từ chỉ chức vụ.
(7) Báo cáo chính ủy, cậu này trông
vẻ lì lì hiền lành nhng dễ làm những
trò mạo hiểm lắm.
[Thời xa vắng, tr. 79]
(8) Báo cáo thủ trởng, tôi không
chê cô ấy. Nhng vẫn khó nói chuyện
với nhau.
[Thời xa vắng, tr. 111]
Sử dụng cách xng hô này vừa cho
biết đợc giới tính của vai giao tiếp
đồng thời cũng thể hiện ngay đợc nghề
nghiệp/ chức vụ trong cách xng hô.
Tuy nhiên, đây không phải là cách xng
hô phổ biến vì nó mang tính chất hình
thức, ít chú trọng đến yếu tố tình cảm

vốn là yếu tố đợc ngời Việt quan tâm
hàng đầu.
b3. Xng hô theo hình dáng của đối
tợng
Loại này có mô hình:

Danh từ chỉ loại + Tính từ


Cách xng hô này thờng dùng
những từ chỉ loại chỉ giới tính nam kết
hợp với một tính từ chỉ hình dáng của
ngời đó.
(9) Thằng khọm già vẫn giữ đợc
cái giọng châm chọc đểu giả thuở nào.
[Ăn mày dĩ vãng, tr. 117]
Từ chỉ giới là thằng cho biết giới
tính nhân vật là nam, tính từ khọm già
cho thấy hình dáng còm cõi, tiều tuỵ già



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVIIi, số 4b-2009


9

nua của Hai Hùng. Cách sử dụng từ
xng hô thằng khọm già vừa là để đùa
vui giữa Ba Thành và Hai Hùng vừa

cho thấy hình dạng tiều tuỵ của Hai
Hùng lúc tham gia hội thoại.
c. Từ xng hô dùng để chỉ giới nam
thể hiện thái độ lịch sự
Lịch sự là nguyên tắc cơ bản của
giao tiếp. Cuộc thoại không thể thành
công nếu các vai giao tiếp không tôn
trọng nguyên tắc lịch sự. Từ xng hô
dùng để chỉ giới tính nam thể hiện thái
độ lịch sự xuất hiện trong hai tiểu
thuyết Thời xa vắng và Ăn mày dĩ vãng:
(10) Chú Hai về đâu để con chở, chú
Hai.
[Ăn mày dĩ vãng, tr. 263]
Chú Hai là cách ngời thanh niên
gọi ông Hùng khi mời ông đi xe đạp lai.
Từ chỉ giới chú ở đây đảm bảo tính lịch
sự trong giao tiếp thể hiện thái độ tôn
trọng của cậu thanh niên với ngời hơn
tuổi mình nhằm đạt mục đích mời đợc
Hai Hùng đi xe đạp do cậu ta chở.
Bên cạnh từ xng hô lịch sự ta còn
gặp từ xng hô dùng để chỉ giới nam
thể hiện thái độ không lịch sự. Đây
không phải là nguyên tắc giao tiếp căn
bản của ngời Việt. Nếu không phải
trong những ngữ cảnh giao tiếp đặc biệt
thì ngời Việt rất ít dùng lối xng hô
này. Xng hô không lịch sự thờng
khiến cuộc thoại đi đến thế bế tắc và bị

phá vỡ. Trong Ăn mày dĩ vãng và Thời
xa vắng, cách xng hô này xuất hiện
trong một số ngữ cảnh sau:
(11) A! Hoá ra là mày, thằng thanh
tra khốn nạn.
[Ăn mày dĩ vãng, tr. 257]
Cách gọi thằng thanh tra khốn nạn
là cách xng hô không lịch sự mà Địch
dành cho Hai Hùng. Từ xng hô chỉ
dùng để chỉ giới nam ở đây là danh từ
chỉ loại thằng, trong ngữ cảnh giao tiếp
này, bản thân từ thằng đã thể hiện thái
độ không lịch sự, kết hợp với tính từ
khốn nạn cho thấy thái độ giận dữ, vô
học của Địch. Thông thờng, cách dùng
từ xng hô thể hiện thái độ không lịch
sự rất ít khi xảy ra trong giao tiếp Việt
và trong hai tiểu thuyết trên.
3.2.2. Từ xng hô dùng để chỉ giới
nữ
Cũng giống nh từ xng hô dùng để
chỉ giới nam, từ xng hô để chỉ giới nữ
xác định vai giao tiếp là nữ.
Trong Thời xa vắng và Ăn mày dĩ
vãng có cách dùng từ xng hô dùng để
chỉ giới nữ theo ba mối quan hệ nh đối
với từ xng hô chỉ giới tính nam.
a. Theo quan hệ thứ bậc
a1. Quan hệ trên tuổi
Trong quan hệ này, vai giao tiếp

giới thờng dùng các từ nh: bà, mẹ, cô,
dì, chị để gọi vai giao tiếp trên.
(12) Chị ơi, em biết anh Sài khổ quá
mà em cũng có sung sớng gì.
[
ă
n mày dĩ vãng, tr. 212]
Tuyết kém tuổi Hơng, nên gọi
Hơng bằng chị xng em. Cách xng hô
này thể hiện sự tôn trọng với ngời trên
tuổi đồng thời cũng phù hợp trong hoàn
cảnh 2 ngời phụ nữ tâm sự với nhau,
cách xng hô chị - em khiến họ gần gũi
hơn.
a2. Quan hệ dới tuổi
Cách xng hô trong quan hệ này ít
bị lệ thuộc, tuỳ vào thái độ của vai giao
tiếp trên và quan hệ giữa các vai giao
tiếp mà có cách lựa chọn từ xng hô cho
phù hợp.
(13) Chị bảo nhé, lần sau về đây với
chị đừng mua gì tốn tiền lắm em ạ.
[Thời xa vắng, tr. 225]
Cách xng hô của vợ Tính với em
dâu tự xng là chị gọi cháu bằng em
một cách thân mật thể hiện tình cảm



L. T. L. Anh Từ xng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật trong , tr. 5-12

10

của chị dành cho em dâu và sự hài lòng
của chị với Châu.
- Quan hệ ngang tuổi
Trong hai tiểu thuyết Thời xa vắng
và Ăn mày dĩ vãng, từ xng hô dùng để
chỉ giới nữ không xuất hiện đoạn thoại
nào mà các vai giao tiếp có quan hệ
ngang tuổi.
Ta có mô hình:

Từ chỉ
giới nữ

+ Danh từ chỉ nghề nghiệp
+ Danh từ chỉ chức vụ

Cách xng hô này ít đợc sử dụng
do không phù hợp với truyền thống
xng hô của ngời Việt
(14) Vâng ! bà đoán đúng tha bà
giám đốc. Vẫn là cái chuyện đáng xấu
hổ đó.
[ăn mày dĩ vãng, tr. 251]
Từ chỉ giới ở đây là bà kết hợp với
danh từ chỉ chức vụ giám đốc cho thấy
vai giao tiếp ở đây là nữ có địa vị cao

trong xã hội. Đây là lời đối thoại của
Hai Hùng với Ba Sơng. Khi sử dụng
cách xng hô này, Hai Hùng đã thể
hiện một thái độ lạnh lùng, xa lạ với Ba
Sơng.
b. Xng hô theo quan hệ gia đình,
quan hệ thân tộc
(15) ý mẹ và các anh chị định mẹ
con em về với cụ một thời gian để tiện
các bác, các cô chạy đi chạy lại giúp và
nhỡ khi có chuyện gì đỡ lo.
[Thời xa vắng, tr. 303]
Cách xng hô mẹ con em ở đây để
chỉ số nhiều gồm Châu và con nhng
vai giao tiếp chính nằm trong từ mẹ
(tức Châu) chỉ giới nữ.
c. Xng hô chỉ giới nữ thể hiện thái
độ lịch sự
Lịch sự là nguyên tắc quan trọng
của giao tiếp, để cuộc giao tiếp có thể
kéo dài và đạt đợc mục đích giao tiếp
thì các vai giao tiếp cần tôn trọng
nguyên tắc lịch sự.
Trong Thời xa vắng và Ăn mày dĩ
vãng đều sử dụng những từ xng hô chỉ
giới nữ theo nguyên tắc lịch sự.
(16) Tha cô! Dạ Nếu có thể đợc,
cô cho phép tôi hỏi bà giám đốc đây đi
họp ở Hà Nội về cha?
[Ăn mày dĩ vãng, tr. 203]

Hai Hùng hỏi nhân viên của T
Lan (tức Ba Sơng) ông sử dụng từ chỉ
giới nữ cô đảm bảo phép lịch sự khi
xng hô qua đó đạt đợc mục đích lấy
thông tin về T Lan từ cô nhân viên.
Ngoài ra, ta còn gặp cách sử dụng
từ xng hô chỉ giới thể hiện thái độ
không lịch sự. Nh đã trình bày ở phần
giới tính năm, đây không phải là cách
xng hô phù hợp với truyền thống xng
hô của ngời Việt, ít đợc sử dụng.
Trong hai tiểu thuyết Thời xa vắng và
Ăn mày dĩ vãng, từ xng hô thể hiện
thái độ không tôn trọng ít đợc sử dụng.
Từ xng hô dùng để chỉ giới nữ thể hiện
thái độ không lịch sự thờng đợc sử
dụng trong những đoạn hội thoại chửi
nhau hoặc trong giao tiếp giữa những
ngời bạn vô cùng thân thiết, mà
nguyên tắc lịch sự không còn cần đến.
(17) Tiên s con đĩ. Ăn nói thế à.
[Thời xa vắng, tr. 29]
Từ xng hô chỉ giới nữ ở đây là con
đĩ. Sử dụng từ xng hô chỉ giới thể hiện
thái độ không lịch sự ở đây trong ngữ
cảnh vợ chồng ngời chủ chửi nhau, cả
hai không còn giữ phép lịch sự trong
xng hô, từ xng hô chỉ giới nữ con đĩ
dùng để chửi là từ thông dụng dùng để
chửi của ngời Việt.

4. Văn hoá Việt thể hiện qua từ
xng hô
Văn hoá Việt Nam là nền văn hoá
đa dạng phong phú và đậm đà bản sắc



trờng Đại học Vinh Tạp chí khoa học, tập XXXVIIi, số 4b-2009


11

dân tộc, vì vậy bên cạnh lớp đại từ xng
hô đích thực, ngời Việt còn bổ sung
cách xng hô phong phú đa dạng, tinh
tế bằng những lớp từ khác nh danh từ
thân tộc, danh từ chỉ chức vụ nghề
nghiệp, chỉ hình dáng, tính cách nhân
vật. Ngoài ra, ngời Việt còn có truyền
thống xng khiêm hô tôn, nghĩa là tự
xng thì khiêm tốn còn hô (gọi ngời
khác) thì đề cao họ lên. Truyền thống
giao tiếp này giúp cho ngời Việt luôn
có chiến lợc giao tiếp hiệu quả và đạt
đợc mục đích giao tiếp. Văn hóa Việt
cũng có cách phân bậc các vai quá chi
tiết và tinh thế khi giao tiếp nên trong
hai tiểu thuyết Thời xa vắng và Ăn mày
dĩ vãng, từ xng hô dùng để chỉ giới
xuất hiện rất nhiều và tinh tế, đó là do

chịu ảnh hởng của nền văn hoá Việt.
Văn hoá Việt còn thiên về trọng
tình, đặc biệt là tình cảm gia đình, thân
tộc một giọt máu đào hơn ao nớc lã.
Điều này ảnh hởng lớn đến cách sử
dụng từ xng hô. Trong hai tiểu thuyết
Thời xa vắng và Ăn mày dĩ vãng cũng
nh trong giao tiếp đời thờng có rất
nhiều từ xng hô dùng để chỉ giới có
nguồn gốc là danh từ thân tộc nh anh,
em, cô, chú, bác, bà Cách dùng từ
xng hô nh thế kéo các vai giao tiếp
lại gần nhau tạo không khí gia đình
trong cuộc giao tiếp, giúp cho họ dễ
dàng đạt đợc mục đích giao tiếp hơn.
(18) Trời ơi, chị Châu có lọ hoa cẩm
chớng thật tuyệt vời.
[Thời xa vắng, tr. 253]
Cách xng hô chị Châu ở đây gồm
từ chỉ giới: chị kết hợp với danh từ chỉ
tên riêng Châu tạo sự thân mật gần
gũi, mặc dù vai phát ngôn và Châu
không hề thân quen mà chỉ là những
ngời nằm cùng phòng bệnh.
Văn hoá Việt mang tính cộng đồng
cao do truyền thống đánh giặc giữ nớc
và canh tác lúa nớc tạo nên. Điều này
đã để lại dấu ấn trong cách dùng từ
xng hô của ngời Việt, những từ xng
hô chỉ số nhiều nh: chúng tôi, chúng

em, chúng tớ, chúng mình đợc sử
dụng để khi giao tiếp nhằm chỉ số đông
mặc dù chỉ do một vai giao tiếp nói ra
khi đề cập đến một vấn đề liên quan
đến tập thể.
(19) Bí quyết tác chiến của chúng
tôi là bóng tối.
[Ăn mày dĩ vãng, tr. 197]
Cách sử dụng từ xng hô chúng tôi
ở đây của Hai Hùng cho thấy vấn đề mà
anh nêu ra là vấn đề chung của tập thể.
Những điều anh nói là ý kiến chung của
mọi ngời chứ không phải anh muốn
chống lại lệnh của cấp trên.
Sự phát triển có chọn lọc của văn
hoá Việt cũng để lại dấu ấn qua từ xng
hô. Cùng với sự phát triển của văn hoá,
từ xng hô cũng có sự chọn lọc và phát
triển. Rất nhiều từ xng hô trớc đây
thờng đợc dùng đến nay không còn
đợc a chuộng nữa, nh huynh, đệ,
thiếp, nàng, chàng
Hai tiểu thuyết Thời xa vắng và Ăn
mày dĩ vãng, từ xng hô dùng để chỉ
giới xuất hiện rất nhiều, đó là do chịu
ảnh hởng của nền văn hoá Việt.
5. Kết luận
Từ xng hô dùng để chỉ giới trong
hai tiểu thuyết Thời xa vắng và Ăn mày
dĩ vãng rất đa dạng, phong phú. Từ

xng hô dùng để chỉ giới đợc chia làm
từ xng hô để chỉ giới tính nam và từ
xng hô chỉ giới tính nữ. Mỗi loại từ
xng hô đều đợc xét trong hành chức
của nó với những quan hệ cơ bản: quan
hệ thứ bậc, quan hệ gia đình và xã hội,
quan hệ lịch sự, không lịch sự. Điều này
cho chúng ta thấy đợc sự phong phú,
đa dạng và tính phổ biến của từ xng



L. T. L. Anh Từ xng hô chỉ giới qua lời thoại nhân vật trong , tr. 5-12


12

hô. Từ xng hô dùng để chỉ giới chịu sự
chi phối của quy tắc xng hô cũng nh
truyền thống văn hoá của ngời Việt.
Chúng góp phần làm cho giao tiếp của
ngời Việt trở nên sinh động, giàu sắc
thái biểu cảm.

Tài liệu tham khảo

[1] Đỗ Hữu Châu, Cơ sở ngữ dụng học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2003.
[2] Đỗ Hữu Châu, Đại cơng ngôn ngữ học, tập 2, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2003.
[3] Nguyễn Đức Dân, Ngữ dụng học, tập 1, NXB Giáo dục, 2000.
[4] Nguyễn Thiện Giáp, Dụng học Việt ngữ, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2004.

[5] Đỗ Thị Kim Liên, Ngữ nghĩa lời hội thoại, NXB Giáo dục, 1999.
[6] Đỗ Thị Kim Liên, Giáo trình ngữ dụng học, NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2000.
[7] Ferdinand de saussure, Giáo trình ngôn ngữ học đại cơng (Cao Xuân Hạo dịch),
NXB Khoa học Xã hội Hà Nội, 2005.

Summary

The vocatives referring to gender in characters
conversations in novels Former beggar by Chu Lai
and Time gone by Le Luu

The article mentioned the issue of the vocatives used to refer to gender in
characters' conversations in two novels Former beggar by Chu Lai and Time gone by
Le Luu. They are divided into two types: The vocatives used to refer to the male and
the vocatives used to refer to the female. Each type had been considered functions
which create the diversity of the vocatives.

(a)
Cao học 15, chuyên ngành lý luận ngôn ngữ, trờng Đại học Vinh.