Sự tương tác giữa mã của người gửi và mã của người nhận trong tiếp nhận văn học_1 doc

Sự tương tác giữa mã của
người gửi và mã của người
nhận trong tiếp nhận văn học





Như thế, các hình thái văn học (nói riêng và nghệ thuật nói chung) phân biệt nhau
trước hết bởi chúng đã sử dụng những bộ mã khác nhau để mã hoá các thông tin về đời
sống. Theo đó, mỗi hình thái văn học đều có độc giả của mình cùng với “chìa khóa” riêng
cho sự giải mã. Điều đó cũng nói lên rằng, sự không tương thích giữa mã của người gửi với
mã của người nhận không phải là hiện tượng hi hữu, thậm chí còn là một tất yếu trong tiến
trình vận động, đổi mới của văn học ở những thời điểm có sự thay đổi bước ngoặt.
2. Trường hợp có sự tương thích giữa mã của người gửi với mã của người nhận
Do trong khi mã hoá thông tin, người phát tin tất yếu phải hướng đến đối tượng
người nhận tin, phải tính đến khả năng giải mã của đối tượng này để lựa chọn “bộ mã” cho
phù hợp, nên tình huống thông thường, phổ biến, và cũng là điều kiện tất yếu để hoạt động
tiếp nhận văn học được diễn ra “xuôi chèo mát mái”, là khi có sự tương thích giữa mã của
người gửi với mã của người nhận.
Theo nhà kí hiệu học Iu.M. Lotman, “mọi văn bản nghệ thuật chỉ thực hiện chức
năng xã hội của mình khi có thông tin thẩm mỹ trong cái tập thể đồng thời với nó. Bởi vì sự
giao tiếp kí hiệu yêu cầu không chỉ văn bản mà cả ngôn ngữ, nên tác phẩm nghệ thuật được
tiếp nhận chỉ riêng mỗi nó, không có bối cảnh văn hóa xác định, không có một hệ thống
nhất định của các mã văn hóa, thì cũng giống như thứ “văn bia bằng ngôn ngữ không hiểu
được”
(7)
.
Tuy nhiên, tính chất và mức độ của sự tương thích này sẽ thay đổi trong quá trình
tương tác giữa văn bản với người đọc qua các thời đại, trong những bối cảnh xã hội và văn
hóa khác nhau. Trong trường hợp văn bản và người đọc ở trong cùng một thời đại, sự tương

đồng thường lớn hơn sự khác biệt, do người viết và người đọc cùng ở trong một tầm đón
nhận chung của cộng đồng (cùng truyền thống nghệ thuật và kinh nghiệm, thị hiếu thẩm
mỹ, môi trường văn hóa lịch sử, tư tưởng,…). Khi đó, “khoảng cách thẩm mỹ” giữa tầm
đón nhận mà nhà văn dự kiến (mã của người gửi) và tầm đón nhận thực tế (mã của người
nhận) không lớn, sự giải mã văn bản, nhờ đó, thường diễn ra thuận lợi và đồng hướng như
nhà văn muốn.
Dù vậy, ngay cả trong trường hợp này thì sự trùng khớp hoàn toàn giữa mã
của người gửi với mã của người nhận trong giao tiếp văn học cũng là điều bất khả, khi
nguyên do có từ nhiều phía.
- Về phía người nhận, ngoài bộ mã chung của thời đại, mỗi người còn có bộ mã của
riêng mình do bị qui định bởi vốn liếng văn hóa nghệ thuật, bởi năng lực và kinh nghiệm,
thị hiếu thẩm mỹ, bởi đặc thù của cấu trúc tâm lý, tình cảm của cá nhân (các yếu tố cá nhân
của tầm đón nhận). Trên cơ sở bộ mã riêng của mình, khi tiếp xúc với một văn bản, người
đọc sẽ tổ chức các yếu tố ngẫu nhiên thành một hệ thống và đem lại ý nghĩa cho chúng. Do
đó, từ người truyền tin đến người nhận tin, cũng như giữa người nhận này với người nhận
khác, số lượng các yếu tố mang tính cấu trúc và có nghĩa sẽ thay đổi theo chiều hướng gia
tăng. Đây cũng là lý do để các nhà lý luận Giải cấu trúc đưa ra lý thuyết của mình trên cơ sở
coi việc đọc và cắt nghĩa văn bản là hành vi giải cấu trúc. Với họ, nghĩa của văn bản không
tồn tại trong không gian cấu trúc của văn bản, mà ở trong chủ thể sử dụng văn bản. Và vì
người đọc nào cũng có phương án giải cấu trúc của riêng mình, không có qui trình, công
thức cắt nghĩa, giải cấu trúc thống nhất chung cho mọi người, do đó ý nghĩa của tác phẩm
văn học trong mỗi người đọc là khác nhau.
- Về phía người gửi, từ trong ý thức sáng tạo, khi cùng lúc phải sắm cả hai vai trò
sáng tạo và tiếp nhận, để tạo ra mối quan hệ giao tiếp, đối thoại, nhà văn - một cách chủ
động, đã tạo ra một sự giằng co giữa hai thế đối lập:
a) Một mặt, từ phía tiếp nhận, nhà văn muốn hướng đến một loại người đọc lý tưởng
cho tác phẩm của mình, khi người lập mã và người giải mã cùng ở trong một “kênh” giao
tiếp, sự thống nhất nghĩa vì thế có thể đạt được khi sự khám phá ý nghĩa tiềm tại của văn
bản diễn ra đúng như mong đợi, hoặc chí ít, cũng gần như thế.
b) Mặt khác, từ vị trí của người sáng tạo, nhà văn lại cũng nỗ lực để tác phẩm của

mình xuất hiện như một sự “thách thức”trước cảm quan thẩm mỹ của người đọc đương
thời, tức là nó cần phải “xúc phạm” đến cách nhìn và chuẩn mực đánh giá thông thường của
người đọc, làm thay đổi tầm đón nhận của họ. Theo đó, một văn bản có giá trị thẩm mỹ
không phải chỉ ở khả năng gây hứng thú cho người đọc bằng việc vừa gợi lên những sự chờ
đợi quen thuộc của họ, mà vượt lên điều đó, nó còn phải biết “phủ định” những gì đang có
xu hướng trở thành quen cũ, sáo mòn.
Ngoài các nguyên nhân từ phía người gửi và người nhận, trong vai trò là phương tiện
chuyển tải thông tin, văn bản văn học như là một “cấu trúc ngôn từ động” cũng góp phần
quan trọng khiến cho thông tin đi từ người gửi đến người nhận không phải là một đường
thẳng mà còn nhiều khúc quanh, lắm lối rẽ. Sự lệch pha trong giao tiếp văn học, do đó, là
một tất yếu. Điều này đã được chứng minh một cách thuyết phục qua những thành tựu
nghiên cứu về bản chất của tác phẩm văn học từ các góc nhìn của ngôn ngữ học, cấu trúc
luận, hiện tượng luận.
Ý nghĩa toát ra từ văn bản, do đó, là ý nghĩa siêu ngôn ngữ, nó sẽ phong phú hơn hẳn
ý định ban đầu của chủ thể phát ngôn, so với những gì tác giả có thể ý thức được. Bởi vậy,
là hiển nhiên khi, bên ngoài sự chủ ý của nhà văn, ngôn ngữ luôn luôn nảy sinh những vấn
đề khác. Chính do tính bấp bênh, “không xác quyết” của ngôn ngữ văn chương mà các nhà
phê bình thuộc trường phái hình thức Nga ví ngôn ngữ như là “con tắc kè hoa”. Còn nhà
văn thiên tài V. Hugo thì cũng từng phải thừa nhận sự bất lực trước ngôn ngữ, khi ông viết
trong Lời tựa vở kịch Cromwell rằng: “Ngôn ngữ cũng như biển cả, chúng không ngừng
biến động. Có những lúc chúng rời bỏ một bờ này của thế giới tư duy và tràn sang một bến
khác”
(8)
. Đó cũng là lý do để mỹ học phương Đông khi nói về ngôn từ trong văn bản văn
học thường hay dùng các cụm từ như: “ý tại ngôn ngoại”, “thư bất tận ngôn, ngôn bất tận
ý”, “ý tuy sở tuỳ giả, bất khả ngôn truyền giả” (cái mà ý theo đến, không thể dùng lời
truyền đạt hết được),“ngôn hữu tận, nhi ý vô cùng” (lời có hạn mà ý vô cùng)
(9)
.
Cùng với tính “cơ động”, “mềm dẻo” của ngôn từ, xét về phương diện kết cấu, như

một đòi hỏi tất yếu, văn bản văn học không tồn tại như một vật thể cố định, bất biến mà là
một “mã nguồn mở”, trong đó chứa những điểm trống và những sự việc không xác định.
Đó là một “sơ đồ”, một “bộ xương” (R. Ingarden); một “đề án tiếp nhận”, “một tiềm năng
để tiếp nhận”, “một chương trình nhận thức” (H.R. Jauss); một “kết cấu vẫy gọi” (W. Iser);
một “mô hình nghệ thuật” (Iu.M. Lotman); một “máy thu có nhiều dải sóng”
(M.B. Khraptrenco) Chính cái kết cấu mở này đã tạo điều kiện tối đa cho sự gia tăng các
khả năng lựa chọn của người đọc.
Như vậy, là một cấu trúc giao tiếp, một đối tác đối thoại, văn bản văn học không thể
khép kín và đồng nhất với chính nó – đó là một cấu trúc kí hiệu luôn tạo sinh ý nghĩa, do
đó, “văn bản nghệ thuật có thể xem như văn bản đã được giải mã nhiều lần”
(Iu.M. Lotman). Nói cách khác, “cái văn bản văn học tưởng như đã hoàn thành và khép kín
ấy vẫn luôn tạo ra khả năng để có thể lý giải hàng ngàn cách khác nhau mà tính độc đáo,
không lặp lại của nó vẫn không thay đổi”
(10)
. Và như thế, sự giải mã của người đọc luôn
phong phú hơn, thậm chí là bất ngờ so với thông điệp mà nhà văn muốn chuyển tải là điều
tất yếu.
Như vậy, ngay cả trong tình huống tối ưu nhất, khi mã của người gửi và mã của
người nhận ở trong cùng một kênh giao tiếp thì nghĩa mà người đọc nhận được cũng không
thể trùng khớp với nghĩa chủ ý mà nhà văn muốn chuyển tải qua văn bản, dokhông thể có
sự trùng hợp tuyệt đối giữa sáng tạo và tiếp nhận, khi cơ chế lập mã và giải mã là hai quá
trình diễn ra ngược nhau; khi văn bản văn học là một hệ thống kí hiệu đặc thù, một thế giới
mở ngỏ, đa nghĩa với nhiều tình huống mơ hồ, không xác định; khi tác phẩm văn học là sản
phẩm của hai lần ý thức, trong đó cả hành vi sáng tạo lẫn tiếp nhận đều cố gắng “bảo toàn
cái tôi một cách quyết liệt”; và khi tác phẩm là sản phẩm của mối quan hệ mà sự đối thoại
làm cho nó luôn luôn không thể nắm bắt.Theo đó, nếu sự trùng khớp giữa mã của người gửi
với mã của người nhận trong các hoạt động thông tin khác được đặt ra như một mục đích,
một đòi hỏi tất yếu, thì ngược lại, trong giao tiếp văn học, điều đó không thể là một tất yếu,
bởi không có một căn cứ có sức thuyết phục nào để có thể khẳng định rằng, một thông điệp
sẽ được giải mã theo cách mà nó đã được lập mã. Và điều đó lại càng không thể là mục

đích, bởi đó là con đường ngắn nhất để văn học tự triệt tiêu chính mình. Như thế, điều
kiện tối ưu cho tiếp nhận văn học là khi mã tiếp nhận và mã truyền đạt vừa tương đồng lại
vừa khác biệt, khiến cho văn bản văn học vừa “khả giải” lại vừa “bất khả giải”; đó đồng
thời cũng là điều kiện để duy trì mối quan hệ giao tiếp, đối thoại giữa văn bản và người đọc,
bởi nếu “không giải thích được thì thơ vô vị, mà giải thích được thì hết vị”.
Những căn cứ khoa học trên đây đã cho thấy, điều mà quan niệm tiếp nhận truyền
thống gọi là hiện tượng “tri âm” trong nghệ thuật và cũng là lý tưởng của tiếp nhận, là mục
đích đạt tới của một sáng tác nghệ thuật có giá trị, thực ra chỉ là ảo tưởng.Quan niệm này xuất
phát từ niềm tin giản đơn rằng, ngôn ngữ và các phương tiện nghệ thuật là những công cụ chỉ
biết phục tùng tuyệt đối ý đồ của người sáng tạo; theo đó, tiếp nhận văn học được quan niệm
như một hoạt động chỉ diễn ra đơn phương, độc hướng, những nội dung thông tin được
truyền thẳng từ nơi phát đến nơi nhận, trong đó người đọc chỉ đóng vai trò tiếp nhận một
cách thụ động. Đó cũng là lý do để lý luận phê bình văn học truyền thống coi việc tìm hiểu,
khai thác ý đồ sáng tạo của nhà văn là mục đích của tiếp nhận văn học.
Tóm lại, là một sản phẩm của sự chủ ý và cả không chủ ý, nên trong mọi tình huống
tiếp nhận, ngay cả trong điều kiện tối ưu nhất thì vẫn luôn luôn có một “khoảng cách thẩm
mỹ” giữa mã của người gửi với mã của người nhận, giữa tầm đón nhận của độc giả với
những thông điệp đã được mã hóa trong văn bản. Khoảng cách này qui định giá trị thẩm mỹ
của tác phẩm, được thể hiện ra bằng phản ứng của công chúng và thái độ đánh giá của giới
phê bình. Theo H.R. Jauss, khoảng cách thẩm mỹ càng lớn thì giá trị nghệ thuật của tác
phẩm càng cao, ngược lại, nếu khoảng cách này càng nhỏ thì có nghĩa là tác phẩm đó đã
tiến gần tới lĩnh vực của “nghệ thuật nấu ăn”, của sự giải trí đơn thuần
(11)
. Tuy nhiên, theo
chúng tôi, dù tỉ lệ thuận với giá trị nghệ thuật của tác phẩm, nhưng khoảng cách thẩm mỹ
không được vượt quá “ngưỡng” tiếp nhận của người đọc, bởi nếu giữa mã của người gửi và
mã của người nhận không duy trì được mức độ tương thích cần thiết thì tác phẩm sẽ không
gây được hiệu ứng thẩm mỹ, thậm chí sẽ bị người đọc chối từ.
Nếu trong một thời đại, sự trùng hợp hoàn toàn giữa mã của người gửi và mã của
người nhận đã không thể xẩy ra, thì khi văn bản và người đọc khác nhau về thời đại,

không cùng chung một truyền thống nghệ thuật, một môi trường văn hóa lịch sử, hiển
nhiên là khoảng cách thẩm mỹ giữa tầm đón nhận dự kiến trong văn bản và tầm đón
nhận của người đọc thực tế lại càng xa hơn.
Vậy có thể hiểu được một văn bản khi nó ra đời ở thời đại khác, tức là xa lạ về mặt
văn hóa lịch sử so với người đọc?
Về phía thực tiễn tiếp nhận, chúng ta đã có vô số bằng chứng cho thấy, những tác
phẩm văn học lớn, có giá trị đều có khả năng vượt qua những giới hạn về thời gian, không
gian để nhập cuộc, để trở thành “đồng đại” với nhiều thời đại khác. Và ở mỗi thời đại, trong
những môi trường sống khác nhau, nó lại được hình dung ra với những diện mạo mới hơn.
Nếu văn học và nghệ thuật ra đời ở thời đại nào chỉ là tài sản tinh thần của thời đại ấy, thì
ngày nay chúng ta sẽ chẳng có lý do gì để đọc lại những kiệt tác văn chương của nhân loại
khi nó là sản phẩm của những thời đại đã lùi xa về quá khứ.
Về phía lý luận, câu hỏi đặt ra cho chúng ta là, vì sao văn bản văn học lại có thể vượt
qua thời đại của nó để trở thành “đồng đại” với người đọc ở các thời đại khác, để nó có thể
“nói mãi không cùng”?
Các hệ thống lý luận văn học hiện đại và hậu hiện đại đã lý giải vấn đề này theo hai
hướng chính, hoặc là nghiêng về phía văn bản, hoặc là nghiêng về phía người đọc:
- Từ phía văn bản, xuất phát từ đặc trưng của phản ánh nghệ thuật, mỹ học và lý luận
văn học mácxít từ G. Lukács, C.Caudwell, E. Fischer đến M.B. Khraptrenko, bằng những
cách diễn đạt khác nhau, đều giải thích nguyên nhân làm nên sức sống vượt thời gian của
tác phẩm văn học được quyết định bởi tính đặc thù của đối tượng và phương thức phản ánh
làm nên tính đa mã của văn bản, khi hình tượng văn học là “một cái máy thu có nhiều giải
sóng”, có khả năng bao chứa cuộc sống phong phú, đa tầng, đa chiều. Đó là lý do để tác
phẩm có thể mở rộng phạm vi tác động khi kết nối với những hiện tượng mới của thực tại,
để nó được phát hiện ra trong những diện mạo mới.
- Từ phía người đọc, các quan điểm lý luận hậu hiện đại từ Mỹ học tiếp nhận đến
Giải cấu trúc, ở những mức độ khác nhau, đã dành quyền quyết định cho người đọc và xem
nhẹ vai trò khách quan của văn bản. Thậm chí, đến giai đoạn phát triển cao trào, Giải cấu
trúc đã hầu như phủ nhận vai trò của văn bản, “xem tác phẩm văn học như là phạm vi phụ
gia của năng lực sáng tạo của người đọc, như là phạm vi tự biểu hiện thẩm mỹ của họ”

(12)
.
Phụ thuộc “điểm nhìn di động”, với tính đa mã của tiếp nhận, người đọc đã đem lại ý nghĩa,
giá trị và quyết định số phận lịch sử của tác phẩm qua các thời đại.
Nghiên cứu bản chất của tác phẩm văn học từ mối quan hệ giữa văn bản và người
đọc có thể thấy, tác phẩm văn học là sản phẩm của sự tương tác, đối thoại giữa mã của
người gửi với mã của người nhận. Theo đó, nếu lý giải yếu tố quyết định phương thức tồn
tại và đời sống lịch sử của tác phẩm văn học mà chỉ nghiêng về một trong hai phía, hoặc
văn bản, hoặc người đọc thì đều phiến diện và cực đoan như nhau. Khi văn bản được đặt
trong tương quan với người đọc, mặc dù tính đa nghĩa của tác phẩm có cơ sở từ đặc
trưng cấu trúc mở của văn bản, song nó đã được nhân lên nhiều, và nhiều hơn nữa do tính
chất đa mã của tiếp nhận. Và như vậy, sẽ mãi mãi còn lại với thời gian những tác phẩm văn
học chưa hình thành trong cuộc hành trình của văn bản đến với thế giới bất tận của người
đọc