Mối quan hệ giữa Nguyễn Bỉnh Khiêm - Nguyễn Dữ Phùng Khắc Khoan_1 ppsx

Mối quan hệ giữa Nguyễn
Bỉnh Khiêm - Nguyễn Dữ -
Phùng Khắc Khoan


Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491-1585) là một nhân cách văn hoá lớn, một nhà
tư tuởng - triết học lớn, một đại thụ bao trùm bóng mát cả vườn cây
văn học Việt Nam thế kỷ XVI. Ông là người có khả năng “huyền cơ tham
tạo hoá” (nắm được cái lẽ huyền vi của tạo hoá) như La Sơn phu tử
Nguyễn Thiếp có ngợi ca; là “một bậc kỳ tài, hiền danh muôn thuở” như
Phan Huy Chú đã xưng tụng. Văn chương của ông “không cần điêu
luyện mà tự nhiên, giản dị mà rất lưu loát, thanh đạm mà có nhiều vị”
(…) “như gió mát trăng thanh, nghìn năm sau còn tưởng thấy” mà Vũ
Khâm Lân đã nhận định trong bài Phả ký; “thanh tao, tiêu sái, hồn hậu,
phong nhã, có ý thú tự nhiên” như Phan Huy Chú đã bình trong Văn tịch
chí ở sách Lịch triều hiến chương loại chí. Ông sống gần trọn thế kỷ XVI,
đã chứng kiến những cảnh tranh giành xâu xé giữa các tập đoàn phong
kiến bấy giờ, hết Lê - Mạc rồi Trịnh - Nguyễn. Nếu trừ khoảng 8 năm
ông ra làm quan cho nhà Mạc tại triều đình trung ương thì thời gian còn
lại ông đều sống ở quê nhà (44 năm trước khi xuất chính và 44 năm sau
khi cáo quan về vườn), nhờ thế mà ông có dịp gần gũi nhân dân, thấu
hiểu dân tình khốn khổ trong cảnh binh đao. Đây cũng là một trong
những yếu tố hình thành tư tưởng thân dân của Tuyết Giang phu tử,
với tấm lòng ưu thời mẫn thế, tiên ưu hậu lạc đến già vẫn không nguôi,
đúng như Vũ Khâm Lân đã viết: “Tuy ở nhà 44 năm mà không ngày nào
quên đời, lòng ưu thời mến tục đều bộc lộ trong thơ” (Phả ký). Ông
sống trên đất nhà Mạc, giữa thời chiến tranh tao loạn, vậy mà vẫn đứng
vững như cây tùng, cây bách trong giá rét mùa đông; giữa những bão
táp biến động của thời thế. Không chỉ thế mà lúc bấy giờ các tập đoàn
phong kiến Lê, Mạc, Trịnh, Nguyễn đều nể vì, kính ngưỡng ông; họ trực
tiếp hoặc gián tiếp bằng cách phái những thủ túc thân cận đến cầu kiến

ông, xin những lời mách bảo của ông về thời cuộc. Bao trùm lên cuộc
đời ông, đã có nhiều câu chuyện lưu truyền trong dân gian với những
giai thoại khá lý thú mà các cụ ngày trước đã từng chép lại trong các
sách như Sấm Trạng Trình, Phả ký chẳng hạn. Bài viết nhỏ này sẽ đặt
vấn đề bàn lại những gì mà các bậc tiên Nho đã viết xung quanh các mối
quan hệ giữa Bạch Vân cư sĩ với Nguyễn Dữ và Phùng Khắc Khoan.

Vấn đề thứ nhất: CÓ PHẢI NGUYỄN BỈNH KHIÊM VÀ PHÙNG KHẮC
KHOAN LÀ ANH EM CÙNG MẸ KHÁC CHA ?

1. Theo truyền thuyết và giai thoại lưu truyền trong dân gian xưa nay
và theo gia phả họ Phùng ở Phùng Xá, Sơn Tây (tức tỉnh Hà Tây cũ, gần
đây thuộc Hà Nội) thì Tuyết Giang phu tử không chỉ là thầy dạy học của
Phùng Khắc Khoan mà còn là người anh cùng mẹ khác cha với Phùng
tiên sinh. Chuyện này kể ra cũng lạ !

Phùng Khắc Khoan (1528-1613) tự là Hoằng Phu, hiệu Nghị Trai, Mai
Nham Tử, người ở kẻ Bùng, xã Phùng Xá, huyện Thạch Thất, trấn Sơn
Tây. Ông có tài cả văn lẫn võ, thông giỏi nhiều lĩnh vực: kinh tế, chính
trị, quân sự, ngoại giao, văn học, thuật số v.v , được nhân dân tôn vinh
là Trạng Bùng (thật ra ông không đậu Trạng nguyên, mà chỉ đậu Nhị
giáp Tiến sĩ xuất thân, tức Hoàng giáp vào năm 1580, lúc 53 tuổi, tại
hành tại Vạn Lại, Thanh Hoá, chỉ đứng sau Nguyễn Văn Giai). Khi đi sứ
nhà Minh ông đã được vua Minh phong là Trạng nguyên. Ông làm quan
trải mấy đời vua của nhà Lê trung hưng (thời Lê-Trịnh còn ở Thanh Hoá
cho đến khi đuổi được nhà Mạc, về lại Thăng Long); từng giữ nhiều
chức vụ, mà chức vụ cuối đời là Thượng thư bộ Công, Thượng thư bộ
Hộ, tước Mai Lĩnh hầu rồi Mai Quận công. Khi mất được truy tặng Thái
phó.

Ai cũng biết rằng truyền thuyết và giai thoại, xét đến cùng tuy ít nhiều
có cái cốt lõi sự thật lịch sử, nhưng dù sao cũng vẫn là truyền thuyết, là
giai thoại, khó có sức thuyết phục vì thiếu tính khoa học.

Nhưng nếu không có nó thì các nhân vật lịch sử của ta ít nhiều sẽ mất đi
vẻ uy linh, đẹp đẽ mà người đời qua bao thế hệ từng ngưỡng vọng và
thêu dệt nên. Tài liệu xưa nhất hiện còn đã đề cập đến mối quan hệ anh
em này giữa Trạng Trình và Trạng Bùng là bản gia phả họ Phùng ở
Phùng Xá, Thạch Thất, Sơn Tây, mang tên Ký lục tiên tổ sự tích, hiện để
tại nhà thờ Phùng Khắc Khoan ở Phùng Xá. Bản phả ký này do tằng tôn
(chắt nội - tức cháu 3 đời, vậy người này gọi cụ Trạng Bùng bằng cố, tức
tằng tổ). Điều đó có nghĩa là có thể người chắc nội trên đã theo lời
truyền của gia tộc và trong dân gian mà ghi lại ?; và một văn bản nữa có
nhan đề là Mai Lĩnh hầu thành mẫu chí truyện (Truyện ông Mai Lĩnh
hầu hoàn thành chí nguyện của mẹ). Truyện này do người đời sau chép
lại (không rõ người chép), được đóng chung trong sách Danh gia thi
truyện tập (Tập thơ và truyện các nhà nổi tiếng), trong đó còn có chép
Ngôn chí thi tập của Phùng tiên sinh. Sách Danh gia thi truyện tập được
hoàn thành vào tháng giêng năm Giáp Dần (tức 1854) dưới triều vua Tự
Đức (1847-1871), ký hiệu VHv.2163. Nội dung truyện ghi lại (xin được
lược dịch) như sau: …Khi thân phụ Phùng Khắc Khoan ở Từ Sơn, có gặp
một thiếu phụ từ Hải Dương đến (…) lông mày lá liễu, sắc mặt hơi buồn
(…) bà đi cùng đường với ông, được chừng một dặm, ông thấy bà nhàn
rỗi như đi dạo, bèn trò chuyện, hỏi han. Thấy ông có phúc tướng, bà
mới bộc bạch nỗi lòng. Ông rơi lệ cảm động. Hai người kết nghĩa vợ
chồng (…) Qua năm sau, sinh được con trai có tướng lạ, mới năm sáu
tuổi mà đã có khí vũ của bậc trượng phu. Bà mừng rỡ bảo ông nên dạy
cho nó học, nếu trời xanh không phụ, may gặp thời phò được thiên hạ
nghiêng đổ thì chí thiếp mãn nguyện…(1). Theo lời dân Phùng Xá mà
các nhà nghiên cứu sau này ghi lại thì người thiếu phụ Hải Dương ấy

chính là bà họ Nhữ, mẹ của Nguyễn Bỉnh Khiêm, tuy lời truyền, giai
thoại trong dân gian có vài chi tiết hơi khác nếu so với truyện viết về
ông như trên. Chẳng hạn, bà cả (đích mẫu) không có con, còn mẹ (sinh
mẫu) của Phùng Khắc Khoan là bà hai, sinh được 4 anh em trai, mà
Phùng tiên sinh là con thứ hai. Mẹ mất sớm, nên 4 anh em ông được
đích mẫu nuôi dưỡng tử tế, thành đạt. Nội dung này có thể hiện trong
thơ văn của ông, đặc biệt là bài Quyền tế đích mẫu văn được ông viết
để tế tạm khi bà tạ thế (bà đích mẫu thọ trên 90), lúc ông trên đường đi
sứ sang Yên Kinh nhà Minh.

Từ đó, các nhà nghiên cứu sau này ở thế kỷ XX đã căn cứ vào gia phả họ
Phùng và truyện trên để viết về Phùng tiên sinh và khẳng định ông là
người em cùng mẹ khác cha với Trạng Trình, chẳng hạn như:

- Trong lời chú thích cuốn Đại Nam Quốc sử diễn ca của Lê Ngô Cát và
Phạm Đình Toái viết năm 1870, người phiên âm và chú thích có ghi:
Phùng Khắc Khoan người làng Phùng Xá, thuộc tỉnh Sơn Tây (tức gọi là
Bùng), là con cùng mẹ khác bố của Nguyễn Bỉnh Khiêm (2).

- Nguyễn Ngọc Kim trong Danh nhân đất Việt, có viết: Ông sinh thời Lê
mạt, con cùng mẹ khác bố với Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm (3).

- Quang Khánh trong bài Chí hướng và hành vi của Trạng Bùng, đăng
trên tờ Văn hoá nguyệt san, cũng khẳng định như thế (4).

- Lãng Nhân Phùng Tất Đắc trong Giai thoại làng Nho (1963) ở mục từ
Phùng Khắc Khoan, có khẳng định mối quan hệ anh em này của hai ông
(5).

- Lê Bá Sinh trong bài viết Về làng Bùng tìm di tích Trạng, in trong sách

Danh nhân quê hương, đã khẳng định như thế (6).

- Trần Lê Sáng trong Phùng Khắc Khoan cuộc đời - thơ văn (viết xong
1984), ở chương 2, mục II Gia thế, ông đã dành 20 trang (51-70) viết về
Phùng Khắc Khoan. Sau khi nêu những băn khoăn, thắc mắc và nói
nhiều năm thực tế điền dã cùng trưng ra nhiều tư liệu dẫn chứng về
mối quan hệ (là anh em, không phải là anh em), nêu chủ kiến của ông
để phản biện những ý kiến không công nhận mối quan hệ anh em giữa
hai cụ Trạng, cuối cùng nhà nghiên cứu tuy không tuyên bố rõ nhưng
người đọc vẫn nhận ra là tác giả cho rằng Nguyễn Bỉnh Khiêm là anh trai
cùng mẹ khác cha với Phùng Khắc Khoan: “Dĩ nhiên, những chuyện ấy
được kể ra đều có gốc gác, chúng có nét thực, chúng tôi cũng tin,
nhưng dù sao vẫn muốn được thuyết minh rõ hơn. Có điều nếu chúng
ta tin những truyền thuyết ấy, tại sao chúng ta lại không tin những
truyền thuyết khác? Vì mẹ đẻ của Phùng Khắc Khoan, rõ ràng không chỉ
nhắc đến trong một vài truyền thuyết mà được nhắc đến trong nhiều
truyền thuyết khác ở các nơi xa nhau, thậm chí còn được ghi vào văn
bản, tại sao ở trường hợp này, chúng ta lại gạt hết không tin (7).

Trong các bộ văn học sử ở ta cũng như trong các bộ giáo trình lịch sử
văn học của hai trường ĐHSP HN và ĐHTH HN (nay là ĐHKHXH và NV –
ĐHQG HN), tuy các tác giả không đề cập đến mối quan hệ trên, nhưng
khi giảng dạy trên giảng đường về Nguyễn Bỉnh Khiêm và Phùng Khắc
Khoan, chính tác giả - vị giáo sư lão thành và khả kính của các thế hệ
sinh viên Ngữ văn chúng tôi, cũng đã có nêu ra mối quan hệ anh em
trên của hai vị Trạng.