Giáo trình chẩn đoán và nội khoa thú y part 4 pptx

n Đ ,... Trong xã h i h i đó đã xu t hi n tơn giáo, tín ngư ng, văn h c ngh thu t,
khoa h c (g m c y h c) và tri t h c.
N n y h c lúc đó m t s nơi đã đ t đư c nh ng thành t u l n v y lý cũng như v
phương pháp ch a b nh và đã đưa ra nh ng quan ni m v b nh riêng.
* Th i kỳ Trung Qu c c đ i
Kho ng 2 hay 3 ngàn năm trư c cơng ngun, y h c chính th ng Trung Qu c ch u
nh hư ng l n c a tri t h c đương th i, cho r ng v n v t đư c c u t o t 5 nguyên t :
Kim, M c, Thu , Ho , Th , t n t i dư i d ng 2 m t đ i l p (âm và dương) trong quan
h h tr ho c áp ch l n nhau (tương sinh ho c tương kh c).
Các nhà y h c c đ i Trung Qu c cho r ng b nh là s m t cân b ng âm dương và
s r i lo n quan h tương sinh tương kh c c a Ngũ Hành trong cơ th .
T đó, nguyên t c ch a b nh là đi u ch nh l i, kích thích m t y u (b ), áp ch m t
m nh (t ).
* Th i kỳ văn minh Hy L p và La Mã c đ i
- Mu n hơn

Trung Qu c hàng ngàn năm

- Y h c c đ i nhi u nư c Châu Âu cũng ch u nh hư ng khá rõ c a Trung Qu c,
n i b t nh t là Hy L p - La Mã c đ i.
G m hai trư ng phái l n:
Trư ng phái Pythagore (600 năm trư c công nguyên): D a vào tri t h c đương th i
cho r ng v n v t do 4 nguyên t t o thành v i 4 tính ch t khác nhau: th (khơ), khí
( m), ho (nóng), thu (l nh). Trong cơ th , n u 4 y u t đó phù h p v t l , tính ch t
và s cân b ng: s t o ra s c kho ; n u ngư c l i, s sinh b nh. Cách ch a b nh cũng là
đi u ch nh l i, b sung cái thi u và y u, lo i b cái m nh và th a.
Trư ng phái Hippocrat (500 năm trư c công nguyên) không ch thu n tuý ti p thu
và v n d ng tri t h c như Pythagore mà ti n b và c th hơn đã quan sát tr c ti p trên
cơ th s ng. Hippocrat cho r ng cơ th có 4 d ch l n, t n t i theo t l riêng, có quan h
cân b ng v i nhau đ t o ra s c kho . Đó là:
- Máu đ : do tim s n xu t, mang tính nóng; ông nh n xét r ng khi cơ th lâm vào

hồn c nh nóng (s t) thì tim đ p nhanh; m t, da đ u đ b ng. Đó là do tim tăng cư ng
s n xu t máu đ .
- D ch nhày: không màu, do não s n xu t, th hi n tính l nh; xu t phát t nh n xét:
khi cơ th b l nh thì d ch mũi ch y ra r t nhi u; ngư c l i, khi niêm d ch xu t ti t
nhi u cũng là lúc cơ th nhi m l nh.
- Máu đen: do lách s n xu t, mang tính m.
- M t vàng: do gan s n xu t, mang tính khơ.
th i kỳ này cho r ng: B nh là s m t cân b ng v t l và quan h gi a 4 d ch đó.
93


* Th i kỳ các n n văn minh khác
- C Ai C p
D a vào thuy t Pneuma (sinh khí) cho r ng khí đem l i sinh l c cho cơ th . Cơ th
ph i thư ng xun hơ h p đ đưa sinh khí vào. B nh là do hít ph i khí x u, khơng trong
s ch. T đó, các nhà y h c đ ra nh ng nguyên t c ch a b nh.
-C

nĐ

Y h c chính th ng ch u nh hư ng sâu s c c a tri t h c đ o Ph t cho r ng cu c
s ng là m t vòng luân h i (g m nhi u ki p), m i ki p tr i qua 4 giai đo n: sinh, lão,
b nh, t . Như v y, b nh là đi u không th tránh kh i. Tuy nhiên, các nhà y h c c
n
Đ v n sáng t o ra nhi u phương thu c công hi u đ ch a b nh.
c. Th i kỳ Trung c và Ph c hưng
* Th i kỳ Trung c
Các quan đi m ti n b b đàn áp n u trái v i nh ng tín đi u trong kinh thánh, khoa
h c lâm vào tình tr ng trì tr và th t lùi. Các nhà khoa h c ti n b (Brno, Gallile,...) b
kh ng b .

Quan ni m chính th ng v b nh t ra r t mê mu i (s tr ng ph t c a chúa đ i v i
t i l i c a con ngư i), không coi tr ng ch a b nh b ng thu c (thay b ng c u xin), y lý
ph i tuân theo các giáo lý c a nhà th (m i v thánh tr n gi m t b ph n trong cơ
th ), m t s giáo sĩ c m đ c sách thu c,... Nh ng nhà y h c có quan đi m ti n b b
ngư c đãi.
* Th i kỳ Ph c Hưng
Nhi u thuy t ti n b v y h c liên ti p xu t hi n. Tính duy v t tuy cịn thơ sơ, tính
bi n ch ng v n cịn máy móc, nhưng so v i th i kỳ y h c c truy n thì đã có nh ng
bư c ti n nh y v t v t ch t. Các thuy t đ u c v n d ng các thành t u m i nh t c a
khoa h c khác: cơ, lý, hoá, sinh, sinh lý, gi i ph u.
Thuy t cơ h c (Descarte): cơ th như m t c máy, ví tim như cái máy bơm, m ch
máu là các ng d n; các xương như nh ng đòn b y và h cơ như các l c. B nh đư c ví
như tr c tr c c a "máy móc".
Thuy t hố h c (Sylvius 1614 - 1672): coi b nh t t là s thay đ i t l các hoá ch t
trong cơ th , ho c s r i lo n các ph n ng hoá h c.
Thuy t l c s ng (Stalil, 1660 - 1734): các nhà sinh h c h i đó cho r ng các sinh v t
có nh ng ho t đ ng s ng và không b th i r a là nh trong chúng có cái g i là l c s ng.
L c s ng cũng chi ph i s c kho và b nh t t c a cơ th b ng lư ng và ch t c a nó.
* Th k 18 - 19
R t nhi u quan ni m v b nh ra đ i, v i đ c đi m n i b t là d a trên nh ng k t qu
đã đư c th c nghi m ki m tra và kh ng đ nh
94


Thuy t b nh lý t bào: Wirchow vĩ đ i là ngư i sáng l p môn gi i ph u b nh cho
r ng b nh là do các t bào bào t n thương, ho c các t bào tuy lành m nh nhưng thay
đ i s lư ng (heterometric), v trí (heterotopic) và v th i đi m xu t hi n
(heterocromic).
Thuy t r i lo n h ng đ nh n i môi: Claud Benard - nhà sinh lý h c thiên tài, ngư i
sáng l p môn y h c th c nghi m (ti n thân c a sinh lý b nh) đã đưa th c nghi m vào y

h c m t cách h th ng và sáng t o, đã đưa ra khái ni m "h ng đ nh n i môi", cho r ng
b nh xu t hi n khi có r i lo n cân b ng này trong cơ th
4.1.2. Quan ni m v b nh hi n nay
a. Hi u v b nh qua quan ni m v s c kho
WHO/OMS 1946 đưa ra đ nh nghĩa "s c kho là tình tr ng tho i mái v tinh th n,
th ch t và giao ti p xã h , ch không ph i ch là vô b nh, vô t t ". Đây là đ nh nghĩa
mang tính m c tiêu xã h i, "đ ph n đ u", đư c ch p nh n r t r ng rãi.
Tuy nhiên dư i góc đ y h c, c n có nh ng đ nh nghĩa phù h p và ch t ch hơn.
Các nhà y h c cho r ng "S c kho là tình tr ng lành l n c a cơ th v c u trúc, ch c
năng cũng như kh năng đi u hồ gi cân b ng n i mơ, phù h p và thích nghi v i s
thay đ i c a hoàn c nh".
b. Nh ng y u t đ đ nh nghĩa b nh
Đa s các tác gi đ u đưa vào khái ni m b nh nh ng y u t sau:
S t n thương, l ch l c, r i lo n trong c u trúc và ch c năng (t m c phân t , t
bào, mơ, cơ quan đ n m c tồn cơ th ). M t s b nh trư c kia chưa phát hi n đư c t n
thương siêu vi th , nay đã quan sát đư c. M t s b nh đã đư c mô t đ y đ cơ ch
phân t như b nh thi u vitamin B1.
Do nh ng nguyên nhân c th có h i, đã tìm ra hay chưa tìm ra.
Cơ th có q trình ph n ng nh m lo i tr tác nhân gây b nh, l p l i cân b ng, s a
ch a t n thương. Trong cơ th b b nh v n có s duy trì cân b ng nào đó, m c dù nó đã
l ch ra kh i gi i h n sinh lý. H u qu c a b nh tuỳ thu c vào tương quan gi a quá trình
gây r i lo n, t n thương và quá trình ph c h i, s a ch a.
B nh làm gi m kh năng thích nghi v i ngo i c nh.
V i ngư i, các tác gi đ ngh thêm: b nh làm gi m kh năng lao đ ng và kh năng
hoà nh p xã h i.
M t trong nh ng đ nh nghĩa "th nào là m t b nh" hi n nay đang lưu hành là:
"B nh là b t kỳ s sai l ch ho c t n thương nào đó v c u trúc và ch c năng c a b t kỳ
b ph n, cơ quan, h th ng nào c a cơ th bi u hi n b ng m t b tri u ch ng đ c trưng
giúp cho th y thu c có th ch n đoán xác đ nh và ch n đoán phân bi t, m c dù nhi u khi ta
chưa rõ nguyên nhân, v b nh lý h c và tiên lư ng" (t đi n y h c Dorlands, 2000).

95


Đ nh nghĩa m c này r t có ích trong th c ti n: đ phân l p m t b nh và đ đ ra
tiêu chu n ch n đốn nó. Tìm cách ch a và xác đ nh th nào là kh i b nh và m c đ kh i.
C nhiên ngoài đ nh nghĩa chung "th nào là m t b nh", m i b nh c th cịn có
m t đ nh nghĩa riêng c a nó đ khơng th nh m l n v i b t kỳ b nh nào khác. Ch ng
h n đ nh nghĩa viêm ph i, l , hen, s i,...
C th nh t là xác đ nh b nh

m i cơ th b nh c th

Dù m t b nh nào đó đã có đ nh nghĩa chung, ví d b nh viêm ph i, nhưng viêm
ph i cơ th A không gi ng cơ th B.
Lo i đ nh nghĩa này r t có ích trong đi u tr hàng ngày. Nó giúp th y thu c chú ý
đ n t ng cơ th b nh riêng bi t.
4.1.3. Khái ni m v b nh n i khoa thú y
B nh n i khoa thú y hay cịn g i là b nh thơng thư ng, là nh ng b nh khơng có tính
ch t truy n nhi m, không lây lan t con này sang con khác. Ví d : B nh viêm ru t cata,
b nh viêm th n, b nh viêm ph i là nh ng b nh n i khoa.
B nh n i khoa và b nh truy n nhi m có s khác nhau v :
a. Nguyên nhân gây b nh
Nguyên nhân gây b nh n i khoa g m nhi u y u t (môi trư ng, th i ti t, th c ăn,
chăm sóc ni dư ng,...).
Ví d : B nh viêm ph qu n ph i

gia súc do nhi u y u t gây nên:

- Do chăm sóc nuôi dư ng gia súc kém
- Do gia súc b nhi m l nh đ t ng t

- Do k phát t m t s b nh khác (k phát t b nh giun

ph qu n,...)

- Do gia súc hít ph i m t s khí đ c trong chu ng nuôi (H2S, NH3,...)
Nguyên nhân gây b nh truy n nhi m là vi sinh v t và ch có m t. Ví d : b nh t
huy t trùng gia súc ch do vi khu n Pasteurella gây nên, b nh phó thương hàn gia
súc ch do vi khu n Salmonella gây nên.
b. Tính ch t lây lan
B nh n i khoa: khơng có s lây lan gi a con v t kho v i con v t m khi ti p xúc
v i nhau, ho c khi con v t kh e ti p xúc tr c ti p v i ch t th i c a con v t m. Ví d
b nh viêm ru t, b nh viêm ph i, b nh viêm th n,...
B nh truy n nhi m: có s lây lan gi a con v t kho v i con v t m khi ti p xúc v i
nhau, ho c con v t kh e ti p xúc v i ch t th i c a con v t m và d dàng gây nên d ch
l n. Ví d : b nh d ch t l n, b nh l m m long móng, b nh cúm gà,...
96


c. S hình thành mi n d ch
b nh n i khoa: khơng có s hình thành mi n d ch c a cơ th sau khi con v t b nh
kh i b nh. Do v y, trong quá trình s ng con v t có th m c m t b nh nhi u l n. Ví d :
b nh viêm th n c p, b nh viêm ru t, b nh viêm ph i,...
b nh truy n nhi m: h u h t các b nh truy n nhi m có s hình thành mi n d ch
c a cơ th khi con v t b nh kh i b nh. Do v y, trong quá trình s ng con v t hi m khi
m c l i b nh đó n a. Ví d khi gà m c b nh Newcastle và kh i b nh thì con gà đó hi m
khi m c l i b nh này n a.
4.2. NGUYÊN NHÂN GÂY B NH
* Nguyên nhân: có th do m m b nh ho c các y u t khác c a môi trư ng xung
quanh. Nhóm nguyên nhân do m m b nh bao g m: vi sinh v t, ký sinh trùng
Vi sinh v t gây b nh bao g m: vi khu n (vi trùng), virus (siêu vi trùng), n m.

F G i là vi sinh v t vì chúng là nh ng sinh v t vô cùng nh bé, m t thư ng khơng
th nhìn th y đư c.

F Virus nh hơn vi khu n r t nhi u.
F B nh do vi khu n gây ra thì có th
đi u tr b ng kháng sinh
B nh do vi khu n gây ra

v t nuôi:

- B nh T huy t trùng trâu bò, l n, gia c m.
- B nh Đóng d u l n.
- B nh L n ngh .
B nh do virus gây ra

v t nuôi:

- B nh L m m long móng

Hình 4.1. Vi khu n y m khí

- B nh D ch t l n.
- B nh Newcastle (Gà rù).
B nh do n m gây ra

v t nuôi:

- B nh N m ph i gia c m
- B nh Ng đ c th c ăn do đ c t n m.

* Tác h i: B nh do vi sinh v t gây
ra thư ng lây lan nhanh, gây thi t h i
l n v kinh t b i vì:
- Làm m, ch t nhi u v t ni
- T n kém cho vi c phịng, tr b nh.

Hình 4.2. Sán lá ru t l n

97


B nh do ký sinh trùng: ký sinh trùng là nh ng sinh v t s ng ký sinh (ăn bám)
th v t nuôi. G m 2 lo i: n i ký sinh trùng và ngo i ký sinh trùng.

cơ

N i ký sinh trùng: s ng ký sinh bên trong cơ th v t ni. Ví d : giun đũa, sán lá
ru t l n s ng ký sinh trong ru t l n (hình 4.2).
Tác h i:
- Cư p đo t ch t dinh dư ng, hút máu
- Gây t n thương các cơ quan n i t ng.
- Tr c ti p ho c gián ti p làm lây truy n m m b nh khác. Làm con v t g y y u d n,
n ng hơn có th b ch t.
Ngo i ký sinh trùng: s ng ký sinh
Ví d : con gh s ng ký sinh

bên ngồi cơ th v t ni.

da l n (hình 4.3)

Tác h i:
- Hút máu
- Gây t n thương da, t o l i vào
cho các m m b nh khác
- Gây ng a ngáy, khó ch u làm con
v t kém ăn g y d n.
* Nhóm nguyên nhân do các y u t
khác c a môi trư ng xung quanh
- Do ch t đ c
+ Ăn ph i cây c đ c: m t s lo i
cây c th c v t có đ c ch t, khi gia súc
ăn ph i s b ng đ c. Ví d : n u gia súc
ăn nhi u lá s n tươi, v c s n s b ng
đ c, n ng hơn có th b ch t.

Hình 4.3. L n b gh

+ B r n đ c, nh n đ c c n. C n lưu ý khi chăn th v t ni nơi gị hoang, b i r m
d b các lo i r n đ c, nh n đ c c n d n t i v t ni có th b ch t.
- Do ăn ph i hố ch t đ c: V t ni có th b ng đ c do ăn ph i thu c tr sâu, b
chu t, phân hoá h c ho c m t s lo i hoá ch t đ c khác.
- Do ch t lư ng th c ăn kém
+ Th c ăn b ôi thiu, m c.
+ Th c ăn có quá nhi u mu i.
+ Do u ng ph i ngu n nư c b nhi m đ c:
+ Nhi m các lo i hoá ch t đ c, thu c tr sâu
+ Nhi m các kim lo i n ng: thu ngân, chì,...
98

- Do ni dư ng, chăm sóc và s d ng.
+ Do nuôi dư ng kém
+ Thi u th c ăn, đ c bi t là trong v đông giá rét làm cho v t nuôi g y y u, d m c b nh.
+ Thành ph n th c ăn không cân đ i d n đ n v t ni cịi c c, ch m l n, táo bón, a
ch y, m m xương. Ví d : l n nái ni con mà thi u khống thì d b li t chân.
+ Nư c u ng không đ ho c b nhi m b n d làm cho con v t m c b nh.
- Do chăm sóc kém
Chăm sóc khơng chu đáo, khơng c n th n
cũng là nguyên nhân làm v t nuôi g y y u và
d b m c b nh (hình 4.4). Ví d : chu ng
nuôi quá ch t ch i, quá b n, quá m ư t, quá
nóng ho c b gió lùa vào mùa đơng.
- Đánh nhau
- B tai n n khi chăn th , làm vi c
- Con non m i đ y u t b m ho c con
khác đè, d m lên
- B t gi , v n chuy n thô b o d làm con
cái s y thai.

Hình 4.4. Ng a g y y u

- V sinh đ đ kém d làm cho con m và v t sơ sinh b u n ván,...
- Do s d ng không h p lý:
+ Không h p lý v th i gian: ph i làm vi c quá s m v mùa đông, quá mu n v
mùa hè.
+ Ph i làm vi c quá s c
+ Gia súc trong th i kỳ ch a đ , gia súc non ph i làm vi c n ng.
- Do th i ti t b t l i:
+ Th i ti t phù h p s cho con v t kho m nh, ít m c b nh. Nhưng khi th i ti t b t
l i, con v t d m c b nh.

+ Quá rét: làm v t nuôi t n nhi u năng lư ng đ ch ng rét nên g y y u, d nhi m b nh.
+ Q nóng: làm cho con v t ni khó ch u, a phân nhi u nư c, chu ng tr i m ư t
s c kho gi m sút là cơ h i t t cho m m b nh xâm nh p vào cơ th và gây b nh.
4.3. CÁC TH I KỲ TI N TRI N C A M T B NH
M t b nh thư ng ti n tri n g m 4 th i kỳ, nhưng có khi thi u m t th i kỳ nào đó.
Th i kỳ b nh (ti m tàng): là kho ng th i gian t khi m m b nh xâm nh p vào cơ
th con v t đ n khi xu t hi n tri u ch ng đ u tiên. Nhưng ngày nay b ng các bi n pháp
99


hi n đ i, nhi u b nh đã đư c ch n đoán ngay t th i kỳ này. Nhi u b nh quá c p tính
do các tác nhân q m nh, có th khơng có th i kỳ này (ch t do b ng, đi n gi t, m t
máu quá l n, các b nh th quá c p tính,...).
Th i gian b nh ng n hay dài ph thu c vào m m b nh và s c kho c a con v t,
có th là 3 - 5 ngày, cũng có th là 10 - 15 ngày ho c dài hơn.
Hi u bi t v s

b nh

v t ni có ý nghĩa đ c bi t quan tr ng trong:

- Cách ly, nh p đàn
- Tiêm ch ng vacxin
Ví d : V t ni nhìn th y kho m nh bình thư ng, sau khi mang v vài ngày thì b
m, lây sang các con khác. Ho c khi tiêm ch ng vacxin, con v t kho m nh bình
thư ng, sau vài ngày th y phát b nh.

F Qua hai ví d trên có th suy đốn r ng nh ng con v t trên đang
chúng s

b nh và

m sau đó vài ngày.

Th i kỳ kh i phát: xu t hi n m t s tri u ch ng đ u tiên (khi ch n đốn chính xác).
th i kỳ này xét nghi m có vai trị r t l n.
Th i kỳ toàn phát: xu t hi n tri u ch ng đ y đ và đi n hình nh t. Tuy nhiên v n có
nh ng th khơng đi n hình.
Th i kỳ k t thúc: có th khác nhau tuỳ b nh, tuỳ cá th (kh i, ch t, di ch ng, tr
thành m n tính).
Tuy nhiên, nhi u b nh ho c nhi u th b nh có th thi u m t hay hai th i kỳ nào đó.
Ví d : b ng tồn thân, ho c đi n gi t khơng có th i kỳ b nh.
4.4. Đ I CƯƠNG V ĐI U TR H C
4.4.1. Khái ni m v đi u tr h c
Khái ni m v đi u tr h c có liên quan r t m t thi t v i s hi u bi t c a con ngư i v
nguyên nhân và cơ ch sinh b nh. Chính vì v y, cũng như các khái ni m khác, khái ni m
v đi u tr luôn thay đ i qua các giai đo n phát tri n khác nhau c a l ch s lồi ngư i.
th i kỳ mơng mu i: v i kh năng tư duy và hi
nhiên còn h t s c h n ch , ngư i ta cho r ng v n v
t o ra. Do đó, b nh t t là s tr ng ph t c a đ ng th
ma tà, qu qi. Chính vì v y, quan ni m v đi u tr
c u xin các đ ng th n linh ho c nh các đ ng th
đư c kh i b nh.

u bi t c a con ngư i v i th gi i t
t đ u do đ ng th n linh, siêu nhiên
n linh, là s qu y phá, ám nh c a
th i kỳ này là t l , cúng kh n và
n linh xua đu i tà ma đ ban cho

Đây là nh ng quan ni m duy tâm h t s c sai l m v các v t và các hi n tư ng trong
t nhiên cũng như v b nh. Quan ni m này hi n nay v n còn t n t i m t s các thôn
b n c a các vùng mi n núi, ho c m t b ph n dân cư trong các xã h i văn minh.
100


Đ n th i kỳ văn minh c đ i: con ngư i đã bi t s n xu t và s d ng các công c lao
đ ng b ng kim lo i, t đó v i các tr c quan c a mình, ngư i Trung Qu c c đ i đã cho
r ng: V n v t trong t nhiên đ u đư c c u thành 5 nguyên t (kim, m c, thu , ho , th ).
Các m i quan h này n m trong m i tương sinh ho c tương kh c ràng bu c l n nhau và
cùng nhau t n t i. B nh t t là s m t cân b ng gi a các m i quan h này. T đó ngư i
ta cho r ng đi u tr là l p l i m i cân b ng gi a các y u t này b ng cách kích thích
m t y u (b ) và áp ch m t m nh (t ).
th i kỳ hi n đ i: Khi trình đ khoa h c đã có nh ng bư c phát tri n vư t b c trên
nhi u lĩnh v c, con ngư i đã có nh ng hi u bi t ngày càng sâu s c hơn v b nh nguyên
h c và sinh b nh h c thì quan ni m v đi u tr cũng chu n xác và khoa h c hơn. Và t
đó ngư i ta đưa ra nh ng khái ni m v đi u tr h c có tính khoa h c.
Đi u tr h c là mơn h c nh m áp d ng nh ng phương pháp ch a b nh t t nh t, an
toàn nh t tác đ ng đ i v i cơ th b nh đ làm cho cơ th đang m c b nh nhanh chóng
h i ph c tr l i bình thư ng và mang l i s c kho và kh năng làm vi c, như:
- Dùng thu c (như dùng kháng sinh trong đi u tr nhi m khu n, b sung canxi,
phospho và vitamin D trong b nh m m xương và cịi xương,...).
- Dùng hố ch t (như dùng xanh methylen trong đi u tr trúng đ c HCN, dùng
Na2SO4 ho c MgSO4 trong t y r a ru t b nh viêm ru t hay trong chư ng hơi d c ,
t c ngh n d lá sách).
- Dùng lý li u pháp (như dùng ánh sáng, dùng nhi t, dùng nư c, dùng dòng đi n,...).
- Đi u ti t s ăn u ng và h lý t t (như trong b nh xeton huy t ph i gi m th c ăn
ch a nhi u protein, lipit và tăng th c ăn thô xanh, trong b nh viêm ru t a ch y ph i
gi m th c ăn xanh ch a nhi u nư c và th c ăn tanh,...).
4.4.2. Nh ng nguyên t c cơ b n trong đi u tr h c

Đi u tr h c hi n đ i là k th a s nghi p c a các nhà y h c l i l c (Bôtkin,
Pavlop,...). D a trên quan đi m cơ b n là “Cơ th là m t kh i th ng nh t, hồn ch nh,
ln ln liên h ch t ch v i ngo i c nh và ch u s ch đ o c a th n kinh trung ương”.
V i s ti n b không ng ng c a sinh h c, y h c, dư c h c, đi u tr h c luôn luôn thay
đ i v phương pháp và k thu t. Tuy v y, v n có nh ng ngun t c khơng thay đ i và
luôn luôn đúng mà ngư i th y thu c ph i n m v ng. Nh ng nguyên t c chính g m:
a. Nguyên t c sinh lý
Chúng ta th y r ng m i ho t đ ng c a cơ th đ u ch u s ch đ o c a h th n kinh
v i m c đích là đ thích nghi v i ngo i c nh luôn luôn thay đ i, nâng cao đư c s c
ch ng đ v i b nh nguyên mà ta g i chung là ph n x b o h c a cơ th (đó là hi n
tư ng th c bào, quá trình sinh t bào, mơ bào m i, hình thành mi n d ch, gi i đ c,...).
Do v y, theo nguyên t c này t c là chúng ta ph i t o cho cơ th b nh thích nghi trong
hồn c nh thu n l i đ nâng cao s c ch ng đ b nh nguyên, c th :
101


- Đi u ch nh kh u ph n th c ăn (ví d : trong ch ng xeton huy t ph i tăng lư ng
gluxit và gi m lư ng protein, lipit trong kh u ph n th c ăn; trong b nh viêm ru t a
ch y ph i gi m kh u ph n th c ăn xanh nhi u nư c và th c ăn tanh,...).
- T o đi u ki n ti u khí h u thích h p (ví d : trong b nh c m nóng, c m n ng ph i
đ gia súc nơi thống và mát).
- Gi m b t kích thích ngo i c nh (ví d : trong b nh u n ván, chó d i thì ph i tránh
ánh sáng, nư c, các kích thích tác đ ng m nh)
- Tìm m i bi n pháp đ tăng s c đ kháng cơ th , tăng cư ng s b o v c a da và
niêm m c (b ng dùng vitamin A, vitamin C), tăng cư ng th c bào c a b ch c u, tăng s
hình thành kháng th , tăng s gi i đ c c a gan và th n,...
b. Nguyên t c ch đ ng tích c c
Theo nguyên t c này đòi h i ngư i th y thu c ph i th m nhu n phương châm “ch a
b nh như c u ho ”. T c là ph i:
- Khám b nh s m

- Ch n đoán b nh nhanh
- Đi u tr k p th i
- Đi u tr liên t c và đ li u trình
Ch đ ng ngăn ng a nh ng di n bi n c a b nh theo các chi u hư ng khác nhau (Ví
d : trong b nh chư ng hơi d c s d n t i tăng áp l c xoang b ng và chèn ép ph i làm
cho gia súc ng t th mà ch t. Do v y, trong quá trình đi u tr c n theo dõi s ti n tri n
c a quá trình lên men sinh hơi trong d c .
K t h p các bi n pháp đi u tr đ thu đư c hi u qu đi u tr cao. Ví d : trong b nh
viêm ph i bê, nghé có th dùng m t trong các bi n pháp đi u tr sau:
- Dùng kháng sinh tiêm b p k t h p v i thu c tr s c, tr l c và các thu c đi u tr
tri u ch ng.
- Dùng kháng sinh k t h p v i Novocain n ng đ 0,25 - 0,5% phong b h ch sao.
Trong 2 phương pháp này thì phương pháp phong b có hi u qu đi u tr và hi u qu
kinh t cao nh t. Do v y ta nên ch n phương pháp đi u tr th hai.
c. Nguyên t c t ng h p
Cơ th là m t kh i th ng nh t và ch u s ch đ o c a h th n kinh. Do v y, khi m t
khí quan trong cơ th b b nh đ u nh hư ng đ n tồn thân. Cho nên trong cơng tác đi u
tr mu n thu đư c hi u qu cao chúng ta không ch dùng m t lo i thu c, m t bi n pháp,
đi u tr c c b đ i v i cơ th b nh mà ph i dùng nhi u lo i thu c, nhi u bi n pháp, đi u
tr tồn thân. Ví d : trong b nh viêm ru t a ch y do nhi m khu n gia súc. Ngoài vi c
dùng thu c di t vi khu n còn ph i dùng thu c nâng cao s c đ kháng, tr s c, tr l c,
b sung các ch t đi n gi i cho cơ th k t h p v i chăm sóc, h lý t t.
102


Trong b nh b i th c d c , ngoài bi n pháp dùng thu c làm tăng nhu đ ng d c
còn ph i dùng thu c làm nhão th c ăn trong d c , tr s c, tr l c và tăng cư ng gi i
đ c cho cơ th còn ph i làm t t khâu h lý chăm sóc (c th : đ gia súc tư th đ u cao
đi th p, xoa bóp vùng d c thư ng xuyên).
d. Nguyên t c đi u tr theo t ng cơ th (đi u tr ph i an toàn và h p lý)

Cùng m t lo i kích thích b nh nguyên nhưng đ i v i t ng cơ th thì s bi u hi n v
b nh lý có khác nhau (s khác nhau đó là do s ph n ng c a t ng cơ th và do cơ năng
b o v , lo i hình th n kinh c a m i con v t có khác nhau). Do v y trong đi u tr c n
ph i chú ý t i tr ng thái c a t ng con b nh đ đưa ra phác đ đi u tr thích h p, tránh
trư ng h p dùng m t lo i thu c cho m t lo i b nh, m t lo i thu c cho t t c các lo i
con b nh khác nhau mà không qua khám b nh, tránh trư ng h p nghe b nh r i kê đơn.
S d ng thu c nào ho c m t phương pháp đi u tr nào trư c h t ph i chú ý đ n v n
đ an toàn (trư c h t ph i khơng có h i). T lâu đ i nay nó v n là m t phương châm
hàng đ u m i khi ti n hành đi u tr . T t nhiên trong đi u tr đơi khi cũng có th x y ra
nh ng bi n ch ng ho c nh ng tác d ng ph không mong mu n, nhưng ph i lư ng trư c
và ph i h t s c h n ch s xu t hi n c a chúng m c t i đa cho phép và ph i có s
chu n b đ i phó khi chúng xu t hi n.
M i khi ti n hành đi u tr cho b t c con b nh nào, ph i có s cân nh c k lư ng.
Cho thu c gì ph i d a trên cơ s ch n đốn b nh chính xác và tồn di n, phân bi t b nh
chính và b nh ph , nguyên nhân và tri u ch ng, th b nh và bi n ch ng, cơ đ a và hoàn
c nh c a con b nh. Đi u này làm đư c t t hay không là tuỳ thu c vào đ chuyên môn
c a ngư i th y thu c, ki n th c và b nh h c, kinh nghi m hành ngh c a t ng ngư i.
Ch t lư ng đi u tr ph thu c ph n l n vào đ chính xác c a ch n đốn, s theo dõi sát
sao c a ngư i th c hi n y l nh và kh năng đánh giá tiên lư ng b nh c a th y thu c.
Ví d . Trong b nh b i th c d c thu c có tác d ng làm tăng nhu đ ng d c m nh
nh t là pilocarpin, nhưng gia súc có ch a thì khơng dùng đư c (vì nó s gây s y thai).
Cho nên, đ khơng gây s y thai và con v t v n kh i b nh thì ngư i bác sĩ ph i tr c ti p
khám b nh và đưa ra phác đ đi u tr thích h p.
Tóm l i, theo nguyên t c này ngư i ta đã đưa ra nh ng ch đ nh và ch ng ch đ nh
khi dùng thu c, li u lư ng thu c cho t ng lo i, t ng cá th , tu i c a gia súc,... Nh m
m c đích là t o đi u ki n cho con b nh nhanh chóng tr l i kh e m nh bình thư ng và
khơng gây tác h i gì cho cơ th .
e. Đi u tr ph i có k ho ch
Đánh tr n ph i có k ho ch tác chi n, chi n đ u v i b nh t t cũng ph i có k ho ch
c th , tuỳ theo tình tr ng b nh n ng hay nh , c p hay m n tính. Mu n làm k ho ch

đi u tr , ph i d a trên cơ s bi t b nh, bi t con b nh, bi t thu c.
103


Bi t b nh: là có ch n đốn rõ ràng, có trư ng h p nguyên nhân bi t đư c ngay, d
dàng do đó có th đi u tr ngay nguyên nhân, đó là trư ng h p lý tư ng. Nhưng cũng có
trư ng h p khi chưa bi t ngay nguyên nhân, lúc này ph i có hư ng tìm b nh ngay t lúc
đ u và sau s đi u ch nh l i ch n đoán.
Bi t b nh v phương di n đi u tr h c còn là bi t kh năng c a y h c hi n nay có
th gi i quy t đư c b nh hay không. N u là trư ng h p b nh thu c lo i có th đi u tr
kh i h n đư c thì lúc này nên kh n trương đi u tr . N u là trư ng h p b nh chưa có th
ch a đư c ch c ch n thì ph i cho lo i th i
Bi t con b nh: Bi t b nh cũng chưa đ đ đi u tr mà còn c n ph i bi t con b nh.
Trong vi c đi u tr b nh, ngư i th y thu c có m t vai trò quan tr ng. H ph i có ki n
th c y h c r ng, ph i n m đư c nh ng đi u c n bi t t i thi u v các chuyên khoa
khác, có như v y m i tránh đư c thi u sót trong cơng tác hàng ngày, nh t là đ i v i
nh ng trư ng h p c p c u.
Bi t thu c: Th y thu c ph i n m v ng nh ng thu c mình d đ nh dùng trong đi u
tr . Do v y, bi t b nh, bi t con b nh cũng chưa đ mà c n bi t rõ thu c và phương pháp
đi u tr đ áp d ng cho đúng ch đ nh, đ t hi u qu t i ưu. C th là c n ph i bi t dư c
tính, li u lư ng, kh năng tác d ng c a thu c, n m ch c cách s d ng thu c như u ng,
tiêm, truy n, thu c dán, thu c đ n, thu c nh .
V bi t dư c (hi n nay có r t nhi u, t nhi u ngu n trong nư c và nư c ngoài) c n
ph i bi t ho t ch t là gì, li u lư ng t i đa, t i thi u. V thu c đ c, c n bi t thu c b ng
nào c a quy ch thu c đ c, li u lư ng t i đa cho m t l n và cho 24 gi .
f. Đi u tr ph i đư c theo dõi ch t ch
- Theo dõi tác d ng c a thu c
Ph i theo dõi ch t ch đ xem thu c có tác d ng hay khơng, đ c bi t chú ý khi cho
thu c đúng quy cách nhưng b nh không thuyên gi m, không kh i. Trong trư ng h p
này, nên ki m tra xem ch con b nh có th c hi n đúng như trong đơn thu c hay khơng,

thu c cịn th i h n hay đã quá h n, đã b hư h ng, thu c pha ch có đúng tiêu chu n
dư c đi n hay không. Cũng nên ki m tra l i ch đ ăn u ng, ch đ ngh ngơi. Có
trư ng h p c n xét l i ch n đốn xem có bi n ch ng m i xu t hi n hay không.
- Trư ng h p dùng nhi u thu c cùng m t lúc
Khi dùng nhi u thu c cùng m t lúc, ph i lưu ý đ n kh năng tương k thu c.
Tương k thu c là nh hư ng tác đ ng qua l i gi a hai ho c nhi u v thu c v i nhau,
d n t i s bi n đ i m t ph n ho c tồn b các tính ch t lý hố c a thu c trong đơn
thu c ho c tác d ng ch a b nh c a nh ng v thu c chính trong đơn thu c đó.
Trư c khi pha ch thu c, c n nghiên c u k xem có tương k gi a các ch t khơng.
Mu n v y c n ph i v n d ng nh ng ki n th c đã n m đư c cũng như kinh nghi m
trong th c t pha ch đ có th k t lu n đơn thu c có tương k hay khơng và t đó đưa
ra cách kh c ph c n u có th đư c.
104


- Vi c theo dõi các tai bi n có th x y ra
Công tác đi u tr ph i là m t vi c tính tốn k lư ng, cân nh c gi a nguy hi m do
b nh và nguy hi m do thu c gây ra. Có nh ng nguy hi m b t ng không lư ng trư c
đư c. Cũng có nh ng nguy hi m có th bi t trư c đư c nhưng th y thu c và con b nh
có th ch p nh n đư c vì khơng th có gi i pháp nào hơn đư c. Có nh ng tai bi n do
thu c quá li u. Đáng chú ý là nh ng trư ng h p không ph i là quá li u t i đa quy đ nh
trong dư c lý, dư c đi n mà quá li u so v i tình tr ng con b nh. Vì nh ng lý do trên,
khi đã ti n hành đi u tr ph i có theo dõi sát sao.
4.4.3. Các phương pháp đi u tr
Trong quá trình đ u tranh v i b nh t t, con ngư i có m t s kinh nghi m truy n l i
t đ i này qua đ i khác v i s phát tri n c a y h c nói riêng và khoa h c nói chung,
nh ng kinh nghi m đó đư c sàng l c cho đ n ngày nay. Nh ng phương pháp đi u tr
hi u qu đư c c i ti n và nâng cao khơng
ng ng. Nh ng phương pháp ít hi u qu ho c
có h i đư c lo i b d n d n, nh ng bài thu c

và k thu t phòng ch a b nh càng đa d ng
phong phú. Đi u tr h c là môn h c đư c
thay đ i, b sung nhi u nh t v i th i gian.
Có nhi u phương pháp đi u tr , nhìn
chung các nhà đi u tr h c chia làm hai lo i
dùng ph bi n nh t, đó là đi u tr h c b ng
thu c và đi u tr h c b ng v t lý. Trong m i
lo i đó có nhi u k thu t khác nhau.

Hình 4.5. Thu c đư c ch t th o m c

a. Đi u tr b ng thu c
* Thu c l y nguyên li u t th o m c (hình 4.5)
T r t lâu đ i, nhân dân và th y thu c đã bi t s d ng nh ng thành ph n t cây c
đ ch a b nh. Ngư i ta cũng đã dùng lá cây, r cây, thân cây, v cây, n và hoa đ làm
ra các thu c ch a b nh. Hi n nay v n còn s
d ng ngu n dư c li u phong phú này nhưng
v i trình đ khoa h c cao hơn, ngư i ta đã chi t
xu t ho t ch t, ph i h p các lo i th o m c v i
nhau, t o ra nh ng d ng bào ch cho thích h p.
Ngay c nh ng nư c có m t n n cơng nghi p
dư c ph m phát tri n hi n nay cũng có xu
hư ng tr l i s d ng thu c ngu n g c th o
m c dư i d ng gi n đơn m i khi tình hình b nh
Hình 4.6. Thu c s n xu t t hố ch t
t t cho phép.

105

* Thu c s n xu t t hoá ch t (hình 4.6)
Trong y h c hi n đ i, hoá tr li u ti n r t m nh và r t nhanh, nh nh ng thành t u to
l n trong khoa h c. Xu hư ng này ngày càng phát tri n vì nó cho phép s n xu t t p
trung có tính ch t cơng nghi p nên s n lư ng thư ng r t l n, ho t ch t l i h ng đ nh và
d lư ng hố. Khơng nh ng th vi c t ng h p nhi u ch t cho phép nhân ra nhi u ch ng
lo i thu c, t o đi u ki n cho s phát tri n nhi u lo i bi t dư c phù h p v i t ng th lo i
b nh. Vi c b o qu n, v n chuy n các lo i thu c này d dàng hơn thu c th o m c. Đ i
v i ph n l n thu c do s n xu t đư c v i quy mô l n nên giá thành cũng r , góp ph n
đáng k vào vi c đi u tr b nh cho đ i đa s .
* Thu c l y nguyên li u t đ ng v t (hình 4.7)
Ngay t c xưa, ngư i ta đã bi t s d ng cao
xương, s ng hươu nai, tê giác, dùng các ph t ng
m t s đ ng v t đ ch a b nh. M t s s n ph m
đ ng v t đư c s d ng như s a ong chúa, n c ong,
n c r n, m t g u, t c kè,...
Hư ng s d ng lo i nguyên li u ngu n g c
đ ng v t r t th nh hành trong y h c c truy n - y
h c hi n đ i cũng dùng m t s ph t ng đ ng v t,
có x lý theo phương pháp hố h c đ ch a tr như
tinh ch t giáp tr ng, cao gan, huy t thanh ch a u n
ván, b ch h u, tinh ch t bào thai.

Hình 4.7. Thu c l y nguyên li u
t đ ng v t

* Thu c có ngu n g c hormon
Hormon là các ch t sinh h c có tác d ng r t đ c hi u, đ i v i cơ th dư i d ng r t
nh v i li u lư ng r t th p. R t nhi u n i ti t đư c chi t xu t t các tuy n n i ti t c a
đ ng v t (Oestrogen, Insulin,...) ho c t ng h p (Corticoid) và đã đem l i nhi u k t qu
t t. Nh t ng h p đư c nên thu c r , tai bi n ngày càng ít so v i nh ng l n đ u tiên

dùng hormon l y t sinh v t đ ch a b nh.
* Thu c có ngu n g c t n m (Hình. 4.8)
Các thu c kháng sinh là m t phát minh vĩ đ i
c a con ngư i trong vi c b o v cơ th ch ng l i
v i vi khu n. Nó đánh d u m t giai đo n r t quan
tr ng trong vi c gi i quy t các b nh nhi m
khu n, sau khi Pasteur tìm ra các vi sinh v t gây
b nh này. Ch t kháng sinh n m đ u tiên
Penicillin do Fleming ngư i Anh tìm ra năm
1942. T đó đ n nay r t nhi u thu c kháng sinh Hình 4.8. Thu c có ngu n g c t n m
đư c ra đ i. Vi c tìm ki m các thu c kháng sinh
có ngu n g c vi sinh v t, ho c t ng h p, ho c bán t ng h p. S ra đ i c a kháng sinh bên
106


c nh tác d ng tích c c cũng đ t ra nhi u v n đ m i m , nh t là hi n tư ng kháng kháng
sinh c a vi khu n, hi n tư ng d ng ngày càng hay g p làm cho vi c s d ng ph i r t
th n tr ng.
* Các vitamin
Vitamin là nh ng ch t h u cơ, có phân t lư ng th p, cơ th khơng t t ng h p
đư c, ph n l n ph i l y t ngồi vào, có ho t tính v i lư ng nh , r t c n thi t cho s
t n t i, chuy n hố và đi u hồ, phát tri n, sinh s n. S lư ng vitamin c n thi t tuỳ theo
ho t đ ng c a các t ch c, ho t đ ng này l i bi n đ i tuỳ theo tu i, tình tr ng th n kinh
trung ương, sinh ho t, ch đ ăn và tr ng thái đ c bi t, tr ng thái b nh lý. Các vitamin
đư c s p x p thành hai nhóm l n, tuỳ theo tính ch t hồ tan c a chúng. Có lo i vitamin
hồ tan trong d u (như vitamin A, D, E, K,...). Có lo i vitamin hoà tan trong nư c (như
vitamin B1, B2, B3, B6,...). Vitamin tham gia vào h th ng enzym làm xúc tác cho ph n
ng oxy hoá kh , chuy n amin, chuy n axetyl. Vitamin còn h tr tuy n n i ti t như
vitamin C v i tuy n thư ng th n, vitamin B v i hormon sinh d c. Có khi đ i l p v i n i
ti t t , như vitamin A v i thyroxin. Các lo i vitamin b o v th n kinh như vitamin A,

B1, PP, B12,...
b. Phương pháp đi u tr b ng v t lý
Đi u tr v t lý là m t chuyên khoa trong y h c dùng các y u t v t lý đ phòng và
ch a b nh. Các phương pháp này xu t hi n đã lâu đ i. V n đ ng th l c dư i d ng
Yoga, võ thu t, khí cơng đã có t r t s m, t 4000 đ n 5000 năm. Châm c u có trư c
cơng ngun t i trên 2000 năm. Ngư i Ai C p c xưa đã dùng cách "phơi n ng" và
"ngâm bùn" sông Nil đ ch a b nh. Ngư i Hy L p c xưa ưa chu ng th d c th thao,
phòng và ch a b nh. Các phương pháp nhi t và nư c r t th nh hành nh ng th k đ u
công nguyên.
Trong nhân dân các nư c t Âu sang Á đ u còn lưu l i nhi u phương pháp lý li u
dân gian như xoa bóp, chích l , chư m nóng, đ p l nh. Nh ng đi u đó nói lên phương
pháp v t lý đã góp ph n vào vi c gi gìn và tăng cư ng s c kho cho con ngư i.
Trong quá trình đi u tr ngư i ta thư ng s d ng các y u t v t lý sau: ánh sáng,
dòng đi n, nhi t đ , nư c,...nh ng y u t này thông qua ph n x th n kinh làm tăng
cư ng trao đ i ch t c c b , tăng cư ng tu n hoàn c c b , gi m đau c c b , làm tiêu
viêm, tăng q trình hình thành mơ bào m i, do v y làm v t thương mau lành. Các
phương pháp đi u tr b ng v t lý thư ng dùng là:
* Đi u tr b ng ánh sáng
Ánh sáng đây bao g m t t c các b c x có trong ánh sáng m t tr i, g m nh ng
b c x "sáng" và nhi u b c x không trông th y đư c (b c x t ngo i và h ng ngo i).
Đi u tr b ng ánh sáng là ch a b nh, phòng b nh, nâng cao s c kho b ng cách s d ng
ánh sáng toàn b ho c t ng ph n ho c vài ba ph n c a các b c x trong ánh sáng, dư i
d ng thiên nhiên ho c nhân t o.
107


- Dùng ánh sáng t nhiên (ánh sáng m t tr i):
Cơ ch : Trong ánh sáng m t tr i có tia t ngo i có tác d ng chuy n 7 dehydrocholesterol t ch c dư i da thành vitamin D3, t đó giúp cho q trình h p
thu canxi và phospho ru t đư c t t. Ngồi ra, nó cịn làm sung huy t m ch qu n
ngo i biên. Do v y, làm tăng cư ng tu n hồn máu, t đó làm tăng cư ng quá trình

trao đ i ch t. Hơn n a nó cịn có tác d ng làm đơng vón và phân h y protein c a vi
khu n. Do v y, nó cịn có tác d ng di t khu n.
+ ng d ng: ánh sáng m t tr i đư c ng d ng r ng rãi trong phòng b nh và đi u tr
b nh cho v t ni, như: phịng tr b nh cịi xương, m m xương, b nh l n con phân
tr ng, sát trùng chu ng tr i,...
+ Th i gian s d ng ánh sáng: tuỳ theo m c đ phân b ánh sáng m t tr i c a t ng
vùng, t ng mùa mà th i gian s d ng ánh sáng m t tr i
khác nhau. C th
nư c ta, th i gian s d ng ánh
sáng t 30 phút đ n 5 gi .
Mùa hè: Bu i sáng th i gian s d ng ánh sáng t 6
gi sáng đ n 9 gi sáng. Bu i chi u t 4 gi chi u đ n
6 gi chi u.
Mùa đông: sáng t 8 - 11h, chi u t 1 - 3h.
- Dùng ánh sáng nhân t o:
Ngư i ta thư ng dùng ánh sáng đi n thư ng, ánh
sáng h ng ngo i và t ngo i.
+ Dùng ánh sáng c a đèn Solux (hình 4.9)

Hình 4.9. Đèn solux

Bóng đèn có cơng su t t 300 - 1000W, s c
nóng c a tóc đèn có th lên t i 2.500 - 2.8000C,
trong bóng đèn có ch a hơi azot, nitơ. Do v y, áp
l c c a bóng đèn b ng 1/2 atmotphe. Đèn solux
thư ng đư c dùng trong các phịng đi u tr và có
th mang lưu đ ng đư c.
Th i gian và kho ng cách chi u sáng: m i l n
chi u t
25 - 40 phút, ngày chi u

1 - 2 l n, đèn đ cách da v t nuôi t 0,5 - 0,7m.
Công d ng: do có s t p trung ánh sáng vào
c c b nên da nơi b chi u có hi n tư ng sung
huy t, tăng cư ng tu n hồn c c b . Do đó nó có
tác d ng tiêu viêm, gi m đau đ i v i v t ni.

Hình 4.10. Đèn h ng ngo i

ng d ng: thư ng dùng đ đi u tr trong các b nh (viêm cơ, áp xe, viêm kh p,
viêm ph i,...).
108


+ Dùng ánh sáng đèn h ng ngo i (hình 4.10)
Ánh sáng h ng ngo i đư c phát ra do đ t nóng dây may xo c a các lị sư i đi n, khi
may xo nóng đ thì nhi t đ lên t i 300 - 7000C.
Tác d ng: như ánh sáng đi n thư ng nhưng có đ chi u sâu hơn. Do v y, thư ng
dùng đ đi u tr các v t thương sâu trong cơ th .
Kho ng cách và th i gian chi u sáng: đèn đ cách m t da kho ng 0,5 - 0,7 mét, m i
l n chi u t 20 - 40 phút.
+ Dùng ánh sáng đèn t ngo i
Tia t ngo i đư c phát ra t bóng đèn làm b ng th ch anh, trong bóng đèn có ch a
khí Ar (Argon) và thu ngân. Nơi thu ngân có áp su t là 1/1000 atmotphe.
Cơ ch : khi có dịng đi n ch y qua thì khí Ar sinh ra hi n tư ng đi n ly và phóng
đi n b n vào các phân t c a hơi thu ngân làm cho m t ph n phân t c a thu ngân
ion hố, cịn m t ph n phát ra ánh sáng và ánh sáng này g i là tia t ngo i.
Tác d ng:
+ Làm bi n đ i 7 dehydrocholesterol → vitamin D3 và ergosterol → vitamin D2.
+ Làm đơng vón và phân hu protein c a vi sinh v t. Do v y, có tác d ng sát trùng,
tiêu đ c.

+ Làm sung huy t và giãn m ch qu n. Do v y, xúc ti n q trình tu n hồn và trao
đ i ch t cơ th , t đó làm tăng s lư ng h ng c u, b ch c u trong máu, làm tăng hi n
tư ng th c bào và hàm lư ng globulin trong cơ th .
Cách chi u:
V i đ i gia súc, xác đ nh hàm lư ng ánh sáng b ng cách dùng t m bìa dài 20cm,
r ng 7cm có đ c 5 l , m i l có di n tích 1cm2. Sau đó đ t t m bìa lên thân gia súc, ti p
theo l y t m bìa khác che lên l n lư t cho h t ng l m t r i chi u (m i l h chi u v i
kho ng th i gian 15 - 20 phút) đ n th i gian mà m t da đ lên thì thơi. Kho ng cách đèn
đ i v i thân gia súc t 0,7 - 1 mét.
V i ti u gia súc và gia c m, chi u toàn đàn, kho ng cách đèn đ i v i ti u gia súc và
gia c m là 1 mét, th i gian chi u t 10 - 15 phút, ngày chi u 3 l n.
Nh ng chú ý khi dùng đèn t ngo i:
Sau khi chi u xong ph i đ phịng đi u tr thơng thống (vì khi chi u đèn thư ng
xun sinh ra khí O3, mà khí này kích thích r t m nh niêm m c (ch y u là niêm m c
đư ng hơ h p). Vì v y, d gây viêm đư ng hơ h p.
Tia t ngo i kích thích r t m nh th n kinh th giác và t bào g y c a m t. Do v y,
thư ng làm nh hư ng đ n th giác, cho nên trong khi s d ng đèn t ngo i c n ph i
đeo kính b o v m t.
109


* Đi u tr b ng dòng đi n
Cơ th con ngư i cũng như gia súc đ u là môi trư ng d n đi n (do trong cơ th có
nư c và các phân t keo, các tinh th ). Do v y, trong đi u tr ngư i ta cũng dùng dòng
đi n. Ph bi n là s d ng dòng đi n m t chi u (dòng ganvanich), dòng đi n xung th
th p, t n s th p (dòng Pharadic, dòng Ledue, dòng Bernard,...), các dòng cao t n (dòng
d' Arsonval, dòng thân nhi t, sóng ng n, vi sóng,...) tĩnh đi n và ion khí.
- S
4.11)

d ng dịng đi n m t chi u (hình

Qua h th ng n n dịng mà dịng đi n
xoay chi u đư c chuy n thành dòng đi n
m t chi u v i hi u đi n th 60V và cư ng đ
dòng đi n 6A.
Cách ti n hành: Dùng máy đi n châm,
m c m t c c nơi b viêm và m t c c
chân gia súc. Th i gian đ cho dòng đi n
ch y qua là 15 - 20 phút. S d ng t 2 - 3 l n
trong 1 ngày.

Hình 4.11. Đi u tr b ng dòng đi n

Tác d ng: C i thi n quá trình trao đ i ch t cơ th , làm h i ph c ch c năng t bào,
dây th n kinh. Do v y, thư ng dùng đ đi u tr các trư ng h p b i li t do dây th n kinh.
Gây sung huy t
c cb .

nơi đ t đi n c c. Cho nên, có tác d ng tiêu viêm, gi m đau

nơi

Chú ý: Không s d ng cho các trư ng h p viêm m n tính, viêm có m .
* Đi u tr b ng siêu âm
Siêu âm có tác d ng t ng h p; giãn m ch, gi m co th t, gi m đau là k t qu c a s
ma sát vi th và s dao đ ng cao t n đư c c ng c b ng tác d ng tăng nhi t đ do h p
thu năng lư ng sóng siêu âm. Tác d ng trên dinh dư ng chuy n hoá là k t qu c a s
tăng cư ng tu n hoàn t i ch , tăng ho t đ ng các men, thay đ i c u trúc các phân t l n
t o nên các ch t m i, có tác d ng kích thích s s p x p l i c u trúc phân t t bào.

* Đi u tr b ng nhi t
Các phương pháp s d ng nóng (chư m nóng, ngâm nư c nóng) gây ph n ng giãn
m ch. Tuỳ m c đ kích thích mà ph n x này s ch có tác d ng khu trú t i ch đ t,
kích thích nóng hay lan r ng ra m t b ph n c a cơ th theo ki u ph n x đ t đo n hay
lan r ng ra tồn thân. Chư m nóng có tính ch t an th n và đi u hoà các r i lo n ch c
năng h th n kinh, gi m nh đau và co th t cơ.
Tác d ng c a phương pháp l nh ng n (chư m l nh, ngâm nư c l nh) là làm tăng
hưng ph n th n kinh, còn các phương pháp l nh kéo dài làm l nh t ch c, nh hư ng
trên th n kinh n m sâu. L nh c n tr s phát tri n c a quá trình viêm c p, làm gi m
phù n và ngăn nhi m khu n phát tri n.
110


* Đi u tr b ng v n đ ng và xoa bóp
V n đ ng là m t bi n pháp phòng b nh và đi u tr , góp ph n nâng cao hi u qu đi u
tr , bao g m: xoa bóp, v n đ ng và đi u tr cơ h c. Xoa bóp là cách dùng nh ng đ ng
tác c a tay tác đ ng trên cơ th con b nh v i m c đích đi u tr (ví d : xoa bóp vùng d
c khi d c b b i th c; xoa bóp nh ng nơi b li t trên cơ th ).
V n đ ng có nh hư ng sâu s c đ n toàn b m i ho t đ ng c a cơ th , khơng riêng
gì đ i v i cơ b p mà cịn có tác d ng duy trì và tái l p l i h ng đ nh n i môi t t nh t (ví
d : trong b nh li t d c , b nh b i th c d c c n ph i cho gia súc v n đ ng nhi u l n
trong ngày).
4.4.4. Phân lo i đi u tr
D a trên tri u ch ng, tác nhân gây b nh, cơ ch sinh b nh mà ngư i ta chia ra làm 4
lo i đi u tr .
a. Đi u tr theo nguyên nhân b nh
Lo i đi u tr này thu đư c hi u qu đi u tr và hi u qu kinh t cao nh t. B i vì đã
xác đ nh chính xác nguyên nhân gây b nh, t đó dùng thu c đi u tr đ c hi u đ i v i
ngun nhân b nh đó.
Ví d : Khi xác đ nh gia súc b trúng đ c s n (HCN), dùng xanh methylen 0,1% tiêm

đ gi i đ c.
Ví d : Khi xác đ nh m t v t nuôi m c b nh t huy t trùng, dùng Streptomycin ho c
Kanamycin đ đi u tr .
b. Đi u tr theo cơ ch sinh b nh
Đây là lo i đi u tr nh m c t đ t m t hay nhi u giai đo n gây b nh c a b nh đ đ i
phó v i s ti n tri n c a b nh theo các hư ng khác nhau.
Ví d : Trong b nh viêm ph qu n ph i (quá trình viêm làm cho ph i b sung huy t
và ti t nhi u d ch viêm đ ng l i trong lòng ph qu n gây tr ng i q trình hơ h p d n
đ n gia súc khó th , nư c mũi ch y nhi u, ho). Do v y, khi đi u tr ngoài vi c dùng
kháng sinh tiêu di t vi khu n còn dùng thu c gi m ho và gi m d ch th m xu t đ tránh
hi n tư ng viêm lan r ng.
Trong b nh chư ng hơi d c : vi khu n làm th c ăn lên men - sinh hơi và hơi đư c
th i ra ngoài theo ba con đư ng (th m vào máu, hơi, theo phân ra ngoài). N u m t
trong ba con đư ng thoát hơi b c n tr , đ ng th i vi khu n trong d c ho t đ ng m nh
làm quá trình sinh hơi nhanh d n đ n d c chư ng hơi → tăng áp l c xoang b ng, h u
qu làm cho con v t th khó ho c ng t th . Do v y, trong quá trình đi u tr ph i h n ch
s ho t đ ng c a vi khu n trong d c , lo i b th c ăn đã lên men sinh hơi trong d c ,
ph c h i l i con đư ng thoát hơi.
111


c. Đi u tr theo tri u ch ng
Lo i đi u tr này hay đư c s d ng, nh t là trong thú y. Vì đ i tư ng b nh là gia
súc, hơn n a ch c a b nh súc không quan tâm và theo dõi sát gia súc nên vi c ch n
đoán đúng b nh ngay t đ u là r t khó. Do v y, đ h n ch s ti n tri n c a b nh và
nâng cao s c đ kháng c a con v t trong th i gian tìm nguyên nhân gây b nh, ngư i ta
ph i đi u tr theo tri u ch ng lâm sàng th hi n trên con v t.
Ví d : khi gia súc có tri u ch ng phù, tri u ch ng này do r t nhi u nguyên nhân:
do b nh viêm th n, do b nh tim, do b nh ký sinh trùng đư ng máu, do b nh sán lá
gan, do suy dinh dư ng. Do v y, trong th i gian xác đ nh nguyên nhân chính, ngư i ta

dùng thu c l i ti u, gi m phù và thu c tr l c, thu c nâng cao s c đ kháng cho cơ
th . Khi đã xác đ nh đư c rõ nguyên nhân thì dùng thu c đi u tr đ c hi u đ i v i
nguyên nhân đó.
d. Đi u tr theo tính ch t b sung
Lo i đi u tr này dùng đ đi u tr nh ng b nh mà nguyên nhân là do cơ th thi u
ho c m t m t s ch t gây nên.
Ví d : b sung vitamin (trong các b nh thi u vitamin); b sung máu, ch t s t (trong
b nh thi u máu và m t máu); b sung các nguyên t vi lư ng (trong các b nh thi u các
nguyên t vi lư ng); b sung canxi, phospho trong b nh còi xương, m m xương; b
sung nư c và ch t đi n gi i trong b nh viêm ru t a ch y.
4.5. TRUY N D CH
Đây là m t trong các phương pháp
đi u tr b sung, nh m b sung nư c và
các ch t đi n gi i mà cơ th đã b m t
trong các trư ng h p b nh lý.
Trong đi u tr b nh cho gia súc m,
vi c truy n máu thư ng r t hi m (ch s
d ng v i các gia súc quý). Nhưng vi c
dùng các dung d ch đ truy n cho con v t
m là r t c n thi t và thư ng dùng, vì nó
góp ph n quan tr ng đ nâng cao hi u
qu đi u tr .
4.5.1. Các dung d ch thư ng dùng
trong đi u tr b nh cho gia súc

Hình 4.12. D ch truy n

a. Dung d ch mu i đ ng trương (nư c mu i sinh lý 0,9%): dùng trong các trư ng
h p khi cơ th m t máu c p tính, viêm ru t a ch y c p, nôn m a nhi u). Tiêm dư i da
ho c truy n vào tĩnh m ch. Li u lư ng tuỳ thu c vào m c đích đi u tr .

112


b. Dung d ch mu i ưu trương (NaCl 10%): có tác d ng làm tăng cư ng tu n hoàn
c c b và phá v ti u c u. Do v y, dung d ch này thư ng đư c dùng trong các trư ng
h p (li t d c , ngh n d lá sách, ch y máu mũi, tích th c ăn trong d c ). Tiêm truy n
tr c ti p vào tĩnh m ch. Li u lư ng (Đ i gia súc: 200 - 300ml/con/ngày; bê, nghé: 100 200 ml/con/ngày, chó, l n: 20 - 30ml/con/ngày).
c. Dung d ch Glucoza ưu trương (10 - 40%): dùng trong trư ng h p khi gia súc quá
y u, tăng cư ng gi i đ c cho cơ th (khi cơ th b trúng đ c), tăng cư ng ti t ni u và
gi m phù. Tiêm truy n tr c ti p vào tĩnh m ch. Li u lư ng tuỳ theo m c đích đi u tr .
d. Dung d ch Glucoza đ ng trương (5%): dùng trong trư ng h p khi cơ th b suy
như c và m t nư c nhi u. Tiêm dư i da ho c tiêm truy n tr c ti p vào tĩnh m ch. Li u
lư ng tuỳ theo m c đích đi u tr .
e. Dung d ch Oresol: dùng trong trư ng h p b nh làm cơ th b m t nư c và ch t
đi n gi i. Cho u ng. Li u lư ng tuỳ theo m c đích đi u tr .
f. Dung d ch Ringerlactat: dùng trong trư ng h p b nh làm cơ th b m t nư c và
ch t đi n gi i. Tiêm dư i da ho c tiêm truy n tr c ti p vào tĩnh m ch. Li u lư ng tùy
theo m c đích đi u tr .
4.5.2. Phương pháp truy n d ch
D ng c dùng cho truy n d ch: b dây truy n và chai d ch truy n.
Phương pháp truy n d ch: trư c tiên c m b dây truy n vào chai d ch truy n, sau đó
l y máu tĩnh m ch r i đưa d ch truy n vào cơ th .
4.5.3. M t s chú ý trong khi truy n d ch
- Dung d ch truy n ph i đư c tuy t đ i vơ trùng.
- Khơng có b t khí

dây truy n d ch.

- Nhi t đ dung d ch truy n ph i
b ng nhi t đ cơ th .

- T c đ truy n d ch tuỳ thu c vào
tr ng thái cơ th (N u tr ng thái cơ th
y u thì truy n d ch v i t c đ ch m).
Chu n b các thu c c p c u: Có th
dùng m t trong các lo i thu c:
(Cafeinnatribenzoat 20%, Long não nư c
10%, Adrenalin 0,1%, canxi clorua 10%).
- Theo dõi con v t trong khi truy n
d ch và sau khi truy n d ch 30 phút.

Hình 4.13. Truy n d ch cho ng a

- Khi con v t có hi n tư ng s c, chống thì ng ng truy n d ch và tiêm thu c c p c u.

113


Chương 5

B NH

H HÔ H P

(Diseases of the respiratory system)
H hô h p bao g m: l mũi, xoang mũi, thanh qu n, khí qu n, ph i và đ m nhi m
các ch c năng sau:
- Nhi m v ch y u c a h hô h p là trao đ i khí (l y oxy t ngồi vào cung c p
cho các mơ bào và th i khí carbonic t mơ bào ra ngồi).
- Ngồi ra h hơ h p cịn làm nhi m v đi u hồ thân nhi t (m t ph n hơi nư c
trong cơ th đi ra ngồi theo đư ng hơ h p).

S s ng t n t i đư c là nh s ho t đ ng nh p nhàng c a h hô h p. Ho t đ ng c a
h hô h p ph thu c vào:
- S ch đ o c a h th n kinh trung
ương.
- Cơ hồnh, cơ liên sư n, cơ b ng.
S hơ h p c a cơ th mu n bình
thư ng thì đòi h i các b ph n c a h hơ
h p ph i bình thư ng. Ngồi ra nó còn
ph thu c vào m t s y u t và đi u ki n
khác (th n kinh chi ph i trung khu hơ
h p ph i bình thư ng, khơng khí ph i
trong s ch, máu v n chuy n trong ph i
không tr ng i, cơ quan tham gia hơ h p
ph i bình thư ng).
N u trong các khâu trên ch c n m t
khâu khơng bình thư ng d làm r i lo n
q trình hơ h p. S r i lo n v hô h p có hai m t:

Hình 5.1. C u t o ph i

* R i lo n s th ngoài: là s r i lo n trao đ i oxy và khí carbonic trong các m ch
qu n ph nang. S r i lo n này là do:
- R i lo n trung khu hô h p (khi trung khu hô h p b t n thương,
b kích thích b i các ch t đ c,...).

huy t, b kh i u,

- S thay đ i c u trúc c a h hơ h p (l mũi, thanh qu n, khí qu n b h p).
- Thành ph n khơng khí thay đ i (O2, CO2). Ví d : khi hàm lư ng O2 trong khơng
khí thi u → t n s hô h p gi m. Khi hàm lư ng CO2 trong khơng khí tăng → t n s hơ

h p tăng).
114


- Thành ph n c a máu thay đ i (s lư ng h ng c u thay đ i hay pH c a máu thay
đ i → r i lo n hô h p)
* R i lo n s th trong: t c là s r i lo n trao đ i khí gi a máu và mơ bào trong cơ
th . S r i lo n này là do r i lo n trao đ i ch t trong các mô bào, r i lo n v các tuy n
n i ti t, khi cơ th trúng đ c b i m t s hoá ch t (HCl, HCN,...).
B nh h hô h p thư ng x y ra nhi u vào th i kỳ giá rét và chi m kho ng 30 40% trong các b nh n i khoa. B nh thư ng làm cho gia súc ch m l n, gi m năng su t
làm vi c, th m chí cịn làm cho gia súc ch t.
5.1. B NH CH Y MÁU MŨI (Rhinorrhagia)
5.1.1. Đ c đi m
Do mũi hay các khí quan lân c n c a
mũi b t n thương làm cho máu đi ra kh i
m ch qu n ch y ra l mũi. Trong nhân y
g i là b nh ch y máu cam.
Tuỳ theo m c đ t n thương c a các
khí quan mà máu ch y ra l mũi nhi u
hay ít và máu ch y ra m t bên l mũi hay
c hai bên l mũi (hình 5.2)
5.1.2. Ngun nhân
a. Ngun nhân c c b

Hình 5.2. Chó ch y máu mũi

- Niêm m c mũi b t n thương (do
tác đ ng cơ gi i: thông ng không đúng k thu t, cây c c ng đâm vào, ho c do các v t
nh n, c ng đâm vào).
- Do giòi, đ a, v t bám vào niêm m c mũi.

- Do viêm niêm m c mũi xu t huy t.
b. Do các khí quan lân c n b t n thương
Ph i, h ng, thanh qu n b t n thương, xu t huy t.
c. Nguyên nhân toàn thân
- Do huy t tĩnh m ch ph i (trong b nh say n ng, c m nóng, suy tim,...).
- Do hi n tư ng tăng huy t áp (m ch qu n

mũi b v → ch y máu).

d. Do k phát t m t s b nh truy n nhi m
B nh nhi t thán, b nh t thư.
e. Do cơ th b trúng m t s lo i ch t đ c, hoá ch t.
115