DINH DƯ NG TR DƯ I 12 THÁNG TU IM C TIÊU Sau khi h c xong bài này sinh viên có th : 1. doc

DINH DƯ NG TR DƯ I 12 THÁNG TU I
M C TIÊU
Sau khi h c xong bài này sinh viên có th :
1. Trình bày ư c
tháng tu i

c i m phát tri n cơ th và nhu c u dinh dư ng c a tr dư i 12

2. Trình bày ư c cách nuôi con b ng s a m , ăn b sung và cách chăm sóc tr dư i
12 tháng tu i
N I DUNG
1.

C I M PHÁT TRI N CƠ TH TR EM

Tr em là m t cơ th ang l n và phát tri n nhanh, c bi t trong năm u tiên
c a cu c s ng. Tr ư c nuôi dư ng t t thư ng có cân n ng g p ơi trong vòng 4-5
tháng u và g p 3 l n cân n ng sơ sinh vào cu i năm th nh t. Cân n ng c a a tr
thư ng phát tri n r t nhanh trong vài tu n u sau khi sinh và s tăng trư ng gi m d n
cu i năm th nh t. Ư c tính trong năm u tăng kho ng 7 kg, năm th hai tăng
kho ng 2,5-3 kg, nh ng năm ti p theo n tu i d y thì trung bình m i năm tăng 2-2,5
kg.
Trong năm u tiên, cân n ng c a tr tăng m t ph n do phát tri n l p m dư i
da. Do v y vòng cánh tay phát tri n r t nhanh trong năm u, sau 12 tháng tu i vòng
cánh tay h u như ít thay i cho n 5 tu i.
V phát tri n chi u dài n m c a tr thì n ngày sinh nh t l n th nh t tăng
kho ng 50% so v i chi u dài n m khi sinh; n u a tr khi sinh ra có chi u dài 50 cm
thì n 12 tháng tu i s có chi u dài kho ng 75 cm. Trong năm u, chi u dài c a tr
cũng tăng nhi u hơn, kho ng 25 cm, còn nh ng năm sau tăng ch m hơn.
Khi sinh vòng ng c c a tr nh hơn vòng u, sau ó vòng ng c tăng nhanh
hơn và to hơn vòng u sau 6 - 12 tháng. Khi tr b suy dinh dư ng lư ng m dư i da

và cơ ng c phát tri n kém, vòng u to hơn vòng ng c trong kho ng th i gian dài và
ây là m t d u hi u v suy dinh dư ng.
Tr nh , c bi t trong nh ng năm u tiên hoàn toàn ph thu c vào cha m
ho c nh ng ngư i chăm sóc và b o v chúng kh i nh ng nguy cơ c a mơi trư ng bên
ngồi như thay i nhi t , vi khu n gây b nh cũng như cung c p nh ng ch t dinh
dư ng c n thi t và an toàn cho tr . Tr khơng ch c n th c ăn mà cịn c n s chăm sóc,
s yêu thương c a cha m và nh ng ngư i l n khác. Nh ng a tr khơng có chăm sóc
và s u thương thì có th b ch m phát tri n v c th l c và trí l c m c dù ư c ăn
y .
57


Nh ng tr b suy dinh dư ng bào thai thư ng phát tri n ch m hơn trong nhi u
năm sau khi sinh m c dù i u ki n y
v dinh dư ng và chúng có xu hư ng phát
tri n v trí tu kém hơn nh ng a tr có tình tr ng dinh dư ng t t. Nh ng a khi
ư c sinh ra t nh ng bà m tu i v thành niên có nguy cơ thi u h t các ch t dinh
dư ng b i vì có s c nh tranh v các ch t dinh dư ng c a cơ th m và s phát tri n
c a bào thai. S thi u h t các ch t dinh dư ng c a bào thai có th nh hư ng n phát
tri n c a tr sau khi sinh.
2. NHU C U DINH DƯ NG C A TR DƯ I 12 THÁNG TU I.
T c
phát tri n nhanh là c trưng c a tr nh dư i 1 tu i. Do v y, nhu c u
dinh dư ng c a tr em theo tr ng lư ng cơ th cao hơn so v i các l a tu i khác. M t
khác do s c ăn c a tr em có h n, b máy tiêu hoá và các ch c năng tiêu hóa, h p th
chưa hồn ch nh, kh năng mi n d ch c a tr em còn h n ch nên các thi u sót trong
ni dư ng, chăm sóc v sinh cho tr
th i kỳ bú m , ăn sam, cai s a u có th gây
nên suy dinh dư ng, tiêu ch y tr em. Nhu c u dinh dư ng trong năm u tiên c a tr
là r t cao nhưng d dày c a tr l i nh i u ó gi i thích t i sao tr nh c n ph i ư c

ăn nhi u b a và nh ng th c ph m giàu ch t dinh dư ng.
Nhu c u i v i t t c các ch t dinh dư ng c a tr nh là r t cao so v i kích
thư c cơ th . Nhu c u dinh dư ng c a tr còn ph thu c vào tình tr ng dinh dư ng c a
m trong th i kì mang thai. Nh ng ngư i m khi mang thai tình tr ng dinh dư ng
khơng t t thì thư ng sinh con nh , nh cân. Nh ng a tr
nh cân thư ng có v n
v s c kh e như i u ch nh nhi t
cơ th kém, d b m c các b nh nhi m trùng,
g p nh ng tr ng i trong chuy n hố: Glucid, lipid, protein. Ngồi ra d tr s t c a
nh ng a tr này r t ít, có th gây nên tình tr ng thi u máu tr nh .
Nhu c u v dinh dư ng tr là r t l n; tr càng nh nhu c u càng cao. Nhu c u
v năng lư ng cũng như các ch t dinh dư ng c a tr trong 6 tháng u tiên tương i
cao so v i kích c , tr ng lư ng c a tr b i vì tr phát tri n và l n r t nhanh trong giai
o n này.
2.1.

Nhu c u protein, glucid, lipid, vitamin và mu i khoáng

Nhu c u protein: Sáu tháng u sau khi sinh trung bình là 21g/tr /ngày, 6 tháng
sau là 23g/tr /ngày, 1 n 3 tu i, nhu c u là 28g, 4 n 6 tu i là 36g và 7 n 9 tu i là
40g/ tr /ngày (tính theo protein t tr ng và s a).
Ngồi protein, tr cịn c n các ch t dinh dư ng khác như glucid, lipid, vitamin
và mu i khoáng. Mu n m b o cho tr phát tri n t t, c n cung c p cho tr m t lư ng
th c ăn khá l n và
ch t. Nhưng cũng l a tu i này, b máy tiêu hóa c a tr chưa
hồn ch nh nên th c ăn c a tr ph i d tiêu hóa, d h p thu. Tr ph i ư c ăn tu n t t
các lo i th c ăn l ng như s a, chuy n sang b t loãng, b t c r i cháo và cơm. N u
không bi t cách cho tr ăn, tr s b thi u v s lư ng (tr ói) cũng như thi u v ch t
58

lư ng (thi u ch t c u trúc cơ th ), làm cho tr d m c các b nh suy dinh dư ng, thi u
vitamin A, thi u máu, còi xương và các b nh v suy dinh dư ng khác.
Dư i ây là nhu c u dinh dư ng c a tr v các ch t dinh dư ng chính
tu i (Theo ngh c a T ch c Y t th gi i).

các l a

Nhu c u v năng lư ng:
Dư i 3 tháng

116 Kcal/kg/ngày.

T 3

n 5 tháng

99 Kcal/kg/ngày.

T 6

n 8 tháng

95 Kcal/kg/ngày.

T 8

n 11 tháng

101 Kcal/kg/ngày.

Trung bình năm

u 103 Kcal/kg/ngày.

Vitamin và ch t khống r t c n thi t cho cơ th tr . Tr không ư c bú s a m
ho c ăn các th c ăn b sung qúa nghèo nàn, khơng
vitamin thì tr d b m c b nh.
Ví d như thi u vitamin B1 s b m c b nh Beriberi mà tr r t nguy hi m, có th gây
ch t t ng t (th tim). Vì th , các lo i b t xát tr ng d b m t th c ăn như th t l n n c
có ch a nhi u vitamin này. Các lo i b t như u xanh, u en, các th c ăn như th t
l n n c có ch a nhi u vitamin B1. C n lưu ý nhi u trư ng h p x y ra do ch
ăn c a
ngư i m sau qúa kiêng khem, làm cho ngu n nghèo vitamin B1.
B nh khô m t do thi u vitamin A là m t b nh thi u dinh dư ng r t nguy hi m
mà h u qu cu nó có th ưa n mù lịa, ng th i làm tăng t l b nh t t và t vong.
Các ch t khống có nhi u trong s a m như calci, s t v i hàm lư ng thích h p
và d h p th . Các th c ăn b sung như th t, tr ng, s a và các lo i u
có nhi u s t,
các lo i như tơm, cua, rau xanh có nhi u calci. Vì th ,
m b o cho tr
các ch t
khoáng, chúng ta c n ph i cho tr ăn các lo i th c ăn a d ng t các ngu n th c ph m
khác nhau.
2.2. Nuôi con b ng s a m
T ch c qu nhi ng Liên hi p qu c (UNICEF) ã coi nuôi con b ng s a m là
m t trong nh ng bi n pháp quan tr ng nh t b o v s c kh e cho tr em. Vi t nam
ã có chương trình s a m nh m khuy n khích, thúc y, h tr giúp
các bà m
trong vi c cho con bú s a m .

Sáu tháng u tiên sau khi sinh, nhu c u dinh dư ng c a tr nh có th áp ng
t ngu n s a m ho c các công th c s a. Tr sinh
tháng ngu n d tr s t và
vitamin A có th
trong 6 tháng u. Cịn i v i tr sinh thi u tháng thì c n ư c b
sung các ch t dinh dư ng này s m hơn. Trong l a tu i này không nên cho tr ăn nh ng
th c ăn c (b t, cháo), s a m là th c ăn t t nh t cho tr . Tuy nhiên, m t s bà m vì
y u t s c kh e thì c n cho tr ăn nhân t o.
59


2.2.1. L i ích c a ni con b ng s a m .
S a m là th c ăn t t nh t cho tr nh , nh t là tr dư i 1 tu i:
* Trư c h t, s a m là th c ăn hoàn ch nh nh t, thích h p v i tr em. Vì s a m có
năng lư ng và các ch t dinh dư ng c n thi t như m, ư ng, m , vitamin và mu i
khoáng v i t l thích h p cho s h p th và phát tri n cơ th tr . Ngoài ra, s a m có
taurin (acid amin t do) r t quan tr ng i v i vi c phát tri n não b c a tr . Bú m , tr
s l n nhanh, phòng ư c suy dinh dư ng.
B ng 1. So sánh s a m và s a bị tồn ph n trong 100ml
Các ch t

S am

S a bò

Năng lư ng (Kcal)

62

63

Protein (g)

1,5

S am

S a bò

A (mcg)

45

38

3,1

B1 (mg)

0,02

0,04

0,67/1

4,7/1

B2 (mg)

0,07

0,04

Ch t béo (g)

3,2

3,5

4

1

S t (mg)

0,2

0,1

Calci (mg)

34

114

0,01

0,06

Casein/t l h p thu t i ưu

Vitamin

C (g)
D (mcg)

Trong s a m có ch a nhi u vitamin A tính theo Retinol.
Phân tích thành ph n các ch t trong s a m cho th y trong 1 lít s a m có 700
kcal. Protein tuy ít hơn s a bị nhưng có
ch t acid amin c n thi t, d tiêu hoá i v i
tr nh . Lipid c a s a m có ch a nhi u acid béo khơng no nên d h p th .
Các ch t khoáng: Ngu n calci trong s a m tuy ít nhưng t l h p th cao, do ó
th a mãn ư c nhu c u c a tr , tr bú m ít cịi xương. S a m ch a
s t mà tr c n.
Trong s a lư ng s t không nhi u l m, nhưng d h p th , kho ng 75% s t trong s a m
ư c h p th t i ru t non, trong khi ó ch có 5 - 10% h p th t các th c ăn khác. Tr
bú m không b thi u máu dinh dư ng do thi u s t.
Các vitamin: các bà m có ch
ăn t t thì s a m cung c p
các vitamin
cho tr trong 6 tháng u. Trong s a m có ch a nhi u vitamin A, giúp cho tr
phòng ư c b nh khô m t do thi u vitamin A. Trong nh ng ngày u, lư ng s a non
ti t ra tuy ít nhưng ch t lư ng cao, tho mãn nhu c u cho tr m i .
S a m có ch a nhi u ư ng lactose. M t s lactose vào ru t chuy n thành acid
lactic, giúp cho s h p th calci và các mu i khoáng khác.
* S a m là d ch th sinh h c t nhiên ch a nhi u ch t kháng khu n, tăng cư ng mi n
d ch cho tr . Trong s a có nhi u y u t quan tr ng b o v cơ th mà khơng m t th c
ăn nào có th thay th ư c ó là:

60

-

Các globulin mi n d ch, ch y u là IgA có tác d ng b o v cơ th ch ng các b nh
ư ng ru t và m t s b nh do virus.

-

Lisozym là m t lo i men có nhi u hơn h n trong s a m so v i s a bò. Lisozym
phá h y m t s vi khu n gây b nh, phòng ng a m t s b nh do virus.

-

Lactoferin là m t protein g n s t có tác d ng c ch m t s lo i vi khu n gây b nh
c n s t phát tri n.

-

Các b ch c u: Trong 2 tu n l
u, trong 1 ml s a m có t i 4000 t bào b ch c u.
Các lo i b ch c u này có kh năng ti t IgA và lactoferin, lisozym, interferon có tác
d ng b o v cơ th ch ng l i các vi khu n gây b nh.

-

Y u t biffidus - là m t cacbonhydrat có ch a nitrogen c n thi t cho các vi khu n
lactobacillus phát tri n. Vi khu n này có tác d ng kìm hãm s phát tri n c a vi
khu n gây b nh. Do tác d ng kháng khu n c a s a m nên tr ư c bú m s ít bi
m c b nh.

* S a m có tác d ng ch ng d ng. Tr bú m ít b d ng, eczema như s a bị vì IgA
và các i th c bào trong s a m có tác d ng ch ng d ng.
* Cho con bú s a m hoàn tồn có l i c v kinh t . Cho tr bú s a m r t thu n ti n vì
khơng ph thu c vào gi gi c, khơng c n ph i un n u và d ng c pha ch . Tr bú s a
m kinh t hơn nhi u so v i nuôi nhân t o b ng s a bò ho c b t c lo i th c ăn nào
khác vì s a m không m t ti n mua. Khi ngư i m ư c ăn u ng y , tinh th n
tho i mái thì s
s a cho con bú.
* Ni con b ng s a m làm tăng tình c m m con, ngư i m có nhi u th i gian g n
gũi v i con. Chính s g n gũi t nhiên ó là y u t tâm lý quan tr ng giúp cho s phát
tri n hài hòa c a a tr . Ch có ngư i m , qua s quan sát tinh t c a mình nh ng khi
cho con bú, s phát hi n ư c s m nh t, úng nh t nh ng thay i c a con mình bình
thư ng hay b nh lý.
* Cho con bú góp ph n h n ch sinh , vì khi tr bú, tuy n yên s ti t ra prolactin.
Prolactin có tác d ng c ch r ng tr ng, làm gi m kh năng sinh , cho con bú còn
làm gi m t l ung thư vú.
2.2.2. Cách cho con bú
-

Cho n nay, sau khi sinh các bà m ch cho con bú khi căng s a, ngư i ta thư ng
quen g i là “xu ng s a”. Có nhi u nhà h sinh còn tách con kh i m , cho tr u ng
nư c ư ng ho c s a bò. Như v y là không úng, càng làm cho s a xu ng ch m và
càng d b m t s a. T t nh t, sau khi sinh trong vòng n a gi
u ngư i m nên cho
con bú. Bú càng s m càng t t. Vì s a m ti t ra theo ph n x , khi tr bú s kích
thích tuy n yên ti t ra prolactin và oxytoxin. Prolactin có tác d ng kích thích t bào
tuy n s a t o s a và oxytoxin giúp làm cho các cơ bi u mô xung quanh tuy n vú
d n s a t các nang s a ch y vào ng d n s a ra u vú và bài ti t s a. Như v y, bú
61

s m có tác d ng kích thích bài ti t s a s m. Tr ư c bú s a non s phòng b nh
ư c t t.
ng tác bú có tác d ng giúp co h i t cung và c m máu cho ngư i m
sau .
t o i u ki n thu n l i cho ngư i m cho con bú, c n cho tr n m g n
m su t c ngày.
-

S l n cho tr bú khơng cịn gị bó theo gi gi c mà tùy thu c vào yêu c u c a tr .
Ban êm v n có th cho tr bú n u tr khóc ịi ăn. M i ngày có th bú t 8 - 10
l n. nh ng bà m ít s a, nên tăng s l n cho bú kích thích bài ti t s a t t hơn.

-

Khi cho tr bú ngư i m nên tư th tho i mái, có th n m ho c ng i cho bú,
toàn thân tr sát vào ngư i m ; mi ng tr ng m sâu vào qu ng en bao quang núm
vú
ng tác mút ư c t t hơn. Th i gian cho bú tùy theo a tr . Cho tr bú n
khi tr no, t r i vú m . Sau khi bú xong m t bên, n u tr chưa
no thì chuy n
sang vú bên kia.

-

Cho tr bú s a m hoàn toàn trong 6 tháng u. Khi tr b b nh, ngay c khi tr b
tiêu ch y, v n ti p t c cho tr bú. Tr
non, y u không mút ư c vú m ho c
trong trư ng h p m b m n ng, b m c m t s b nh không cho tr bú ư c, c n

ph i v t s a cho tr ăn b ng c c.

-

Nên cho tr bú kéo dài 18 - 24 tháng ho c có th lâu hơn, khơng cai s a cho tr
trư c 12 tháng. Khi cai s a cho tr c n lưu ý:
+ Không nên cai s a cho tr qúa s m, khi chưa
cho nh ng b a bú m .

th c ăn thay th hoàn toàn

+ Không nên cai s a cho tr vào mùa hè nóng n c, tr kém ăn.
+ Khơng nên cai s a cho tr
qu y khóc, bi ng ăn.

t ng t d gây sang ch n tinh th n, làm cho tr

+ Không nên cai s a cho tr khi tr b m, nh t là b a ch y vì th c ăn thay th
cho tr chưa thích nghi ư c càng b r i lo n tiêu hoá, d gây h u q a suy
dinh dư ng.
+ Sau khi cai s a, c n có các ch
ăn thay th
mb o
ch t dinh dư ng
cho tr , nh t là các ch t m (th t, cá, tr ng, u, ...), ch t béo (d u, m ) và
các lo i rau q a.
2.2.3. B o v ngu n s a m
- Mu n có s a m cho con bú thì ngư i m ngay trong th i kỳ có thai c n ư c ăn
u ng y
các ch t dinh dư ng, có ch

ngh ngơi, lao ng h p lý, tinh th n
tho i mái, giúp ngư i m tăng cân t t (10 - 12kg), ó là ngu n d tr m
s n
xu t sau khi sinh.
- Khi nuôi con bú, i u trư c tiên c n ph i quan tâm là ngư i m c n ph i ư c ăn
, u ng , ng
y gi c. Ngư i m nên ăn u ng b i dư ng. Kh u ph n ăn cao
hơn m c bình thư ng. Hàng ngày ăn thêm vài bát cơm, m t ít th t, cá ho c tr ng,
62


-

-

m t ít rau u. Nên ăn thêm qu chín
có
sinh t . Các món ăn c truy n c a
dân t c ta như cháo chân giò g o n p, ý nhĩ thư ng có tác d ng bài ti t s a. Nên
h n ch th c ăn gia v như t, hành, t i có th qua s a gây mùi khó ch u, tr d b
bú. Khi cho con bú, nên h n ch dùng thu c vì m t s thu c có th qua s a gây ng
c cho tr và làm gi m ti t s a.
Ngư i m cho con bú nên u ng nhi u nư c, nh t là cháo, nư c ép qu , s a...
thư ng là sau khi cho con bú (m i ngày kho ng 1 lít rư i n 2 lít).
Vì s a m ư c ti t theo cơ ch ph n x , cho nên tinh th n c a ngư i m r t c n
thi t ư c tho i mái, t tin, tránh căng th ng, bu n phi n, lo âu, m t ng . Ch
lao ng và ngh ngơi sau khi sinh
nh hư ng l n n s bài ti t s a.
Thư ng xuyên chăm sóc vú. Ngay t khi có thai, ngư i m nên chú ý chăm sóc hai
u vú, n u u vú t t vào, hàng ngày ph i xoa bóp và kéo hai u vú

tr d bú.
Khi b n t núm vú ho c áp xe vú, ph i thư ng xuyên v t s a hàng ngày b ng tay
ho c dùng bơm hút s a. N u núm vú b n t nh , nên cho tr bú tr c ti p
kích
thích bài ti t s a. Khi b áp xe vú, thư ng trong s a có l n m vi khu n, không nên
cho tr bú. M t trong nh ng i m quan tr ng
b o v và duy trì ngu n s a là
ngư i m ph i thư ng xuyên cho con bú
tuy n s a r ng, như v y s kích thích
bài ti t s a t t hơn.

2.3. Ăn b sung h p lý
2.3.1. Nguyên t c chung
Như trên ã trình bày, s a m là th c
ăn lý tư ng nh t cho tr sơ sinh. T sau khi
sinh n 6 tháng, ch c n riêng s a m - lo i
th c ăn hoàn h o nh t cho tr trong giai o n
này - ã
áp ng nhu c u dinh dư ng cho
tr . Sau giai o n trên, ngư i ta cho tr ăn
thêm “th c ăn b sung” bên c nh vi c nuôi
con b ng s a m . Quá trình cho tr ăn thêm
th c ăn cùng v i s a m ư c g i là “giai
o n nuôi tr ăn b sung”.
áp ng nhu
c u dinh dư ng và giúp tr phát tri n kh e
m nh, th c ăn b sung ph i b o m giàu ch t
dinh dư ng, s ch và an toàn, tr c n ư c cho
ăn
s lư ng. Th c ăn b sung ph i qua giai

o n ch bi n.

63


Ngun t c chính
* Cho tr bú m hồn tồn n 6 tháng. S a m có
năng lư ng và các ch t dinh
dư ng mà tr c n
phát tri n kho m nh và ch a các kháng th có kh năng ch ng
nhi m khu n như tiêu ch y và các b nh nhi m khu n khác.
*T 4

n 6 tháng tu i ch nên cho tr ăn th c ăn b sung khi:

-

Tr không tăng cân

u, m c dù ư c nuôi b ng s a m

-

Sau khi bú m v n th y tr

* Nên cho tr bú m kéo dài
* Khi b t
n khi tr

ói

n 18-24 tháng ho c có th hơn n a

u cho tr ăn b sung, v n nên ti p t c cho tr bú m , t c là cho tr bú
ói. C gi kho ng th i gian m i l n bú m như trư c ây.

u

* Th c ăn b sung c n ph i:
-

Có

năng lư ng và các ch t dinh dư ng

-

S ch và an toàn

-

D ch bi n

-

Tr t 6-7 tháng tu i: Nên cho ăn b sung 3 l n m t ngày, khi tr 12 tháng tu i
tăng lên 5 l n m t ngày. B t u cho tr ăn t m t vài thìa th c ăn sau ó d n d n
tăng s lư ng và a d ng d n các lo i th c ăn.

* Cho tr ăn b sung b ng thìa, xúc t chén ho c bát. Khơng nên cho tr bú bình.
* N u khơng có t l nh

b o qu n th c ăn thì các th c ăn b sung ph i ư c cho tr
ăn trong vòng 2 gi sau khi ch bi n.
* Trong và sau khi tr b m, cho tr bú m nhi u hơn, nên cho ăn nh như m t s lo i
qu chín ho c nư c ép qu chín.
* Sau khi tr kh i m, c n khuy n khích tr ăn càng nhi u càng t t trong m i b a ăn.
Ti p t c cho tr ăn nhi u hơn bình thư ng cho n khi tr bù l i ư c tr ng lư ng b
gi m và phát tri n bình thư ng tr l i.
* Theo dõi bi u
tăng cân c a tr . ây là m t cách r t t t
và kho m nh không.

64

bi t ư c xem tr có ăn


Cho ăn b sung có nghĩa là cho tr ăn thêm các
th c ăn khác ngoài s a m . Nh ng th c ăn thêm
này ư c g i là th c ăn b sung. Trong th i gian
cho ăn b sung, tr d n d n s quen v i các th c ăn
c a gia ình. Cu i th i kỳ cho ăn b sung (thư ng
là kho ng 2 năm), th c ăn gia ình s thay th
hoàn toàn s a m , m c dù a tr v n có th bú
m .

Có 2 lo i th c ăn b sung:
- Th c ăn b sung ư c ch bi n theo quy trình riêng bi t
- S d ng th c ăn c a gia ình và sau ó ch bi n cho tr d ăn và cung c p
ch t dinh dư ng

Th c ăn nghi n, n u nh

các

tr d ăn.

2.3.2. Lý do c n cho tr ăn b sung
Khi tr l n và chúng ho t ng nhi u hơn, n khi 1 tu i n u ch bú s a m s
không áp ng ư c nhu c u dinh dư ng c a tr . Do ó, có th ví như gi a ph n ch t
dinh dư ng ã ư c cung c p t ngu n s a m và nhu c u dinh dư ng c a tr t o ra
m t “kho ng thi u” t sau 6 tháng tu i tr i. Th c ăn b sung chính là nh m làm y
“kho ng thi u” ó.
Hình 1 ch ra nhu c u năng lư ng c n thi t c a tr , tr càng l n lên, năng ng
hơn và ho t ng nhi u hơn thì m c năng lư ng càng tăng. Trên hình v cho th y ph n
năng lư ng ư c cung c p t s a m n u như bà m cho tr bú u (ph n g ch chéo).
Chú ý r ng t 6 tháng tu i tr i, “kho ng thi u” b t u xu t hi n và càng ngày càng
l n. Hình dư i mơ t nhu c u năng lư ng th c t và năng lư ng do s a m cung c p.

65


Năng lợng (Kcal/ngày)

1200
1000
800
600
400
200
0

0 - 2 th

3 - 5 th

6 - 8 th

N ă n g l ợ n g d o s ÷ a m Đ

9 - 1 1 th

1 2 - 2 3 th

K h o ¶ n g t h iế u n ă n g l ợ n g

Hình 1. Nhu c u năng lư ng và năng lư ng do s a m cung c p
Như v y:
-

Th c ăn b sung nh m cung c p thêm cho

năng lư ng c n thi t cho tr

-

S lư ng th c ăn b sung tăng lên theo tháng tu i c a tr

-

N u không cung c p
tri n ư c

theo nhu c u, tr s phát tri n ch m l i ho c không phát

Không gi ng v i năng lư ng, khi xem xét
th y như sau:

n vi c cung c p s t cho cơ th tr ta

Hình 5 cho th y ư ng ngang trên cùng c a các c t là nhu c u s t hàng ngày mà
tr c n n theo nhóm tháng tu i khác nhau. Ta có th th y là nhu c u s t th p i theo
khi tháng tu i tăng lên. i u này liên quan n lư ng máu m i mà cơ th tr c n t o ra.
Trong năm u, cơ th tr t o nhi u máu hơn (cơ th phát tri n nhanh hơn) so v i năm
th hai.
“Kho ng thi u” gi a nhu c u s t cho cơ th và lư ng s t do ngu n s a m cung
c p c n ư c cung c p và h p thu vào cơ th t ngu n th c ăn b sung. Có th th y
lư ng s t mà cơ th tr nh n ư c t ngu n s a m r t nh . Do ó “kho ng thi u” v i
nhu c u khá l n, nh t là trong năm u. Tr sơ sinh
tháng có m t lư ng s t d tr
áp ng nhu c u
làm y “kho ng thi u” ó. Nhưng lư ng s t d tr này ch
s d ng trong 6 tháng u.

66


Sắt hấp thu (mg/ngày)

1 .2
1
0 .8

0 .6
0 .4
0 .2
0
0 -2 th

3 -5 th

6 -8 th

9 -1 1 th

1 2 -2 3 th

T u ỉ i (t h ¸ n g )

S ắt từ n g u ồ n s ữ a m ẹ

S ắt d ự trữ cơ th ể trẻ

K h o ản g th iếu

Hỡnh 2. S t t ngu n s a m và s t d tr c a tr sau khi sinh không áp ng
nhu c u s t cơ th c n n t sau 6 tháng tu i.
Như v y:
-

Th c ăn b sung giàu s t c n thi t cho nhu c u dinh dư ng c a tr k t 6 tháng
tu i tr i.

-

N u “kho ng thi u” so v i nhu c u này không ư c bù
máu.

-

“Kho ng thi u” trên l n nh t trong
cao nh t trong th i gian này.

-

Nguy cơ thi u máu tăng lên nh ng tr sinh thi u tháng ho c tr khi sinh có cân
n ng sơ sinh th p vì khi sinh ra lư ng s t d tr trong cơ th th p hơn so v i tr
bình thư ng, như v y “kho ng thi u” s xu t hi n s m hơn. Trong i u ki n có th
nên cho nh ng tr ó u ng vài gi t dung d ch s t khi tr ư c 2 tháng tu i tr i.

p

y

, tr s b thi u

tu i 6-12 tháng, như v y nguy cơ thi u máu

Chúng ta có th ưa ra các hình nh tương t
i v i t t c các ch t dinh dư ng.
Nh ng hình nh i v i các ch t dinh dư ng khác cho th y:
-

i v i h u h t các ch t dinh dư ng, “kho ng thi u” càng l n khí tr càng l n.

-

i v i calci cũng như s t, “kho ng thi u” trong năm th hai nh hơn. Tuy v y s
lư ng c n n v n khá l n.

Trên các hình minh h a ó, ngư i ta dùng “m c trung bình” nhu c u c n n
cho tr , tương t thì các ch t dinh dư ng ư c cung c p t ngu n s a m ư c tính
theo “m c trung bình”. Th c t , nh ng tr khác nhau tuy cùng tu i nhưng nhu c u có
khác nhau chút ít, dao ng quanh “m c trung bình” trên v năng lư ng và các ch t
dinh dư ng. M t s tr có nhu c u r t cao do v y “kho ng thi u” cũng l n hơn, tương
t cũng có m t s tr có nhu c u th p hơn và “kho ng thi u” do v y th p hơn. Nhưng
67


i v i t t c tr em thì nh ng “kho ng thi u” khó ư c bù
c u là:
-

S t

-

K m

-

áp ng cho nhu

Năng lư ng

-

y

Vitamin A

2.3.3. Khi nào c n cho tr ăn b sung
Khi ngu n s a m không
áp ng nhu c u v năng lư ng và các ch t dinh
dư ng thì b t u cho tr ăn b sung.
i v i h u h t tr em, th i i m ó rơi vào
kho ng 4 -6 tháng tu i. ó cũng chính là th i kỳ mà h th n kinh và các cơ ã phát
tri n khá y , nh ó tr có th nhai, c n ư c. Trư c 4 tháng tu i, tr nh thư ng
y th c ăn ra kh i mi ng chúng vì chưa có kh năng i u ch nh chuy n ng c a lư i.
Vào th i gian 4 - 6 tháng tu i, tr có th ăn d dàng i v i cháo n u c, các th c ăn
ư c nghi n do :
- Có kh năng i u khi n ho t
-B t

ng c a lư i t t hơn

u nhai theo chi u lên xu ng

- Răng b t

um c

- Tr thích cho các

v t vào mi ng

- Tr thích thú v i các mùi v m i
năng

ó cũng chính là giai o n ch c năng c a h th ng tiêu hoá c a tr
tiêu hoá m t s nhi u lo i th c ăn.
Ăn b sung quá s m ho c quá mu n

ã

kh

u không t t. Nên cho tr ăn b sung khi:

- ít nh t ph i ư c 4 tháng tu i
- Tr v n ư c bú
- Tr không tăng cân

u

n nhưng sau khi bú th y tr có d u hi u ói s m
u

M t a tr ph i ư c nuôi b ng s a m ít nh t trong 4 tháng u, n u có i u
ki n thì nên kéo dài n 6 tháng. S a m cung c p y
năng lư ng và các ch t dinh
dư ng cho tr phát tri n kho m nh. S a m có ch a các kháng th giúp tr tránh ư c
tiêu ch y và các b nh nhi m khu n khác.

Cho ăn b sung q s m thì s khơng t t b i vì:
-

Tr chưa c n n th c ăn, cho tr ăn s khi n tr bú m ít i, s a m s ư c s n
sinh ra ít hơn. Như v y, nhu c u dinh dư ng c a tr không ư c áp ng do b qua
ngu n dinh dư ng quý giá là s a m .
68


-

Do không nh n ư c
c a tr cao lên.

y

các kháng th có trong s a m nên nguy cơ m c b nh

-

Th c ăn b sung không s ch như s a m và có th gây ra tiêu ch y cho tr .

-

Thư ng khi cho ăn quá s m thì ngư i ta cho ăn th c ăn l ng
tr d ăn, nh ng
lo i th c ăn l ng như súp, cháo l ng d làm cho d d y tr
y nhanh nhưng l i
ch a r t ít ch t dinh dư ng - khơng gi ng như s a m - do ó nhu c u dinh dư ng
c a tr không ư c áp ng.

-

Bà m cho tr bú ít i thì có th d dàng mang thai tr l i.
N u cho ăn b sung q mu n thì s khơng t t vì:

-

Tr khơng nh n ư c các ch t dinh dư ng và năng lư ng c n thi t
"kho ng thi u" như cách phân tích trên.

-

Tr kém phát tri n, th m chí khơng phát tri n ư c.

-

làm

y các

Tr r t d b suy dinh dư ng và b thi u các vi ch t dinh dư ng.

2.3.4. Ch n th c ăn b sung
-

Giàu năng lư ng, protein và các vi ch t dinh dư ng ( c bi t là s t, k m, calci,
vitamin A, vitamin C và folate)

-

S ch và an tồn
+ Khơng nhi m khu n (khơng có vi khu n gây b nh và các vi khu n có h i)
+ Khơng có hố ch t và ch t

ch i

+ Khơng q cay hay q m n
-

Tr có th ăn ư c m t cách d dàng

-

H p d n, làm tr thích

-

D ch bi n

-

C n ph i ph i h p thêm các lương th c, th c ph m khác v i lương th c chính
tr nh n
các ch t dinh dư ng
Khi cho tr ăn cháo ph i chú ý:

Các lo i lương th c chính h u như u có th n u thành cháo cho tr ăn. Sau khi
ã nghi n ho c xay nh cho vào n u v i nư c thành cháo, b t s h p th nư c và n
ra. Như v y s thành cháo loãng. N u n u cháo quá c tr s khó ăn. Do ó các bà m

thư ng cho thêm nhi u nư c vào
n u cháo loãng. Do v y n ng
các ch t dinh
dư ng c a lương th c ó trong cháo th p.
Cháo loãng s :
-

Ch a nhi u nư c
69


-

Cung c p ít năng lư ng

-

Cung c p ít ch t dinh dư ng

N u n u cháo loãng, tr c n
ph i ăn 2 bát m i b a (bát
200 ml)
năng lư ng.
Do d dày tr ch ch a ư c
200 ml th c ăn, như v y tr
không th ăn ư c 2 bát m i
b a.

Ngay c khi cho tr ăn nhi u cháo loãng, ta ph i chia ra n 5 l n/ngày (do s c
ch a d dày có h n) v n khơng

áp ng nhu c u dinh dư ng cho tr .
Th c ăn ng v t
Th c ăn ng v t (bao g m c nhuy n th như cua, c... ) là nh ng ngu n th c
ph m có ch a m t s ch t dinh dư ng quý. Th t ng v t và các cơ quan n i t ng như
gan, tim, máu, th n ... cũng như s a, bơ và tr ng là nh ng ngu n th c ph m giàu
protein.
Th t và các cơ quan n i t ng c a ng v t là ngu n th c ph m giàu s t và k m
nh t. Hơn n a, s t và k m trong nh ng th c ph m này ư c h p thu r t t t. Th t và các
cơ quan n i t ng khi chưa ch bi n càng có màu thì chúng càng ch a nhi u s t.
S t, vitamin A và folate ư c tích tr trong gan, kh u ph n ăn có gan cung c p
lư ng l n nh ng ch t dinh dư ng này, dù lư ng gan khơng nhi u. Lịng
tr ng ch a
nhi u ch t dinh dư ng và cũng là m t ngu n th c ph m giàu vitamin A. Hàm lư ng s t
c a lòng
tr ng cao, nhưng l i không ư c h p thu t t. S a béo ch a vitamin A vì
v y các lo i th c ph m ư c ch bi n t s a toàn ph n cũng ch a vitamin A.
Th c ph m ư c ch bi n t s a và b t kỳ ng v t có xương (ví d ngay như
cá nh , cá h p, hay cá khô nghi n) là nh ng ngu n th c ph m giàu calci.
Lá có màu xanh m, c và qu có màu vàng
Nh ng lo i th c ph m này ư c nhóm l i v i nhau b i vì chúng là các ngu n
th c ph m giàu vitamin A. Lá càng có màu xanh m hay c và qu càng có màu da
cam m thì chúng càng ch a nhi u vitamin A. Lá có màu xanh m r t giàu folate và
s t, nhưng s t l i b h p thu kém. ng th i là ngu n cung c p vitamin C giúp làm h p
thu s t t t t c các lo i th c ăn th c v t trong b a ăn.
70


D u, m và ư ng
D u th c v t (như d u u nành, d u v ng ...), m và bơ là các ngu n th c
ph m giàu năng lư ng. Cho thêm 1 thìa nh d u ho c m vào b a ăn s cung c p thêm

m t lư ng năng lư ng. D u c
là th c ph m r t giàu vitamin A.
2.4. Các kho ng thi u năng lư ng, ch t dinh dư ng ư c b sung như th nào
Tr c n ư c cung c p
năng lư ng và các ch t dinh dư ng phát tri n bình
thư ng và kho m nh. S chênh l ch gi a m c năng lư ng mà tr c n và m c năng
lư ng do s a m cung c p ư c g i là kho ng thi u năng lư ng. Ngoài kho ng thi u
năng lư ng cịn có kho ng thi u protein, s t và vitamin A c a tr t 12 n 23 tháng
tu i. H n h p th c ăn b sung cũng ng th i l p kho ng thi u c a các ch t dinh
dư ng khác như k m, calci, folate và vitamin C. Hình dư i mô t ph n trăm các ch t
dinh dư ng t ngu n s a m so v i nhu c u.
100%
75%
50%
25%
0%
N ăn g l ợ n g

Protein

Sắt

% chÊt din h d− ì n g cã tõ s÷ a mĐ

Vitam in A

Kh o¶n g th iÕu

Hình 3. Ngu n năng lư ng, m t s ch t dinh dư ng t s a m và kho ng thi u
hình trên, ư ng ngang trên cùng ngang m c 100% ch ra m c năng lư ng,

protein, s t và vitamin A m t a tr “trung bình” t 12 n 23 tháng tu i c n trong
m t ngày.
cho ơn gi n ta không li t kê các vi ch t dinh dư ng khác. Nh ng ph n
phía dư i (ph n g ch)
áy c a m i c t ch ra m c năng lư ng và các ch t dinh dư ng
do s a m cung c p n u tr ư c nuôi b ng s a m m t cách thư ng xuyên. Chú ý
r ng:
-

S a m cung c p năng lư ng và các ch t dinh dư ng quan tr ng c khi tr
tu i.

ã2

-

C b n c t u không y, i u này cho th y c n ph i l p
năng lư ng và t t c các ch t dinh dư ng.

-

Các kho ng thi u năng lư ng và s t l n nh t, còn kho ng thi u vitamin A nh nh t
nhưng thi u vitamin A l i ph bi n và h u qu r t nghiêm tr ng.

y các kho ng thi u

Cách ch bi n h n h p th c ăn b sung như th nào l p các kho ng thi u trên
nh m
m b o là tr s nh n ư c
năng lư ng, protein và các vi ch t dinh dư ng

71


phát tri n kho m nh. Trong m t ngày, m t h n h p thích h p g m có ngũ c c +
u
+ th c ăn ng v t + lá có màu xanh ho c c hay qu có màu da cam.
C n cho tr ăn thư ng xuyên, i v i tr không ư c ăn thư ng xuyên thì nên
cho ăn thêm nhi u th c ăn ng v t, s n ph m s a
bù l i các ch t dinh dư ng thi u
h t t s a m . Khi tr b t u b sung cho tr ăn 3 l n/ngày sau ó tăng d n thành 5
l n/ngày.
Chú ý

n b a ph

Tr c n ư c ăn thêm b a ph
l p y kho ng thi u. B a ph là b a ăn xen
k gi a các b a chính. Ăn thêm b a ph là cách thích h p
cho tr có th ăn nhi u
hơn. Các b a ph nên ch bi n ơn gi n.
B a ph h p lý c n cung c p c năng lư ng và các ch t dinh dư ng. Ví d như:
-

Chu i chín, u

, lê, xồi và các qu khác ư c nghi n

-

S a chua, s a pha, bánh s a

-

Bánh mì v i bơ hay m t (m t ong r t t t)

-

Bánh quy, k o

-

Bánh

-

Khoai tây n u chín

u

Các b a ph “kém ch t lư ng” là các b a ph có hàm lư ng ư ng cao (làm h ng
răng) và có ít ch t dinh dư ng như
u ng có ga (soda), kem, m t/k o.
u ng
-

u ng cho tr ph i s ch và an tồn. un sơi nư c, un sôi s a n u s a không
ư c ti t trùng. R a s ch hoa qu trư c khi ép l y nư c.

-

Không thay th th c ăn c hay s a m b ng
u ng. N u b a ăn có
t t nh t nên cho tr u ng vào cu i b a ăn tr khi tr không mu n ăn n a.

u ng thì

-

Chè và cà phê làm gi m s h p thu s t. Không nên cho tr u ng trong b a ăn, nên
cho tr u ng trư c hay sau b a ăn 2 gi .

Cho tr ăn bao nhiêu và s b a ăn hàng ngày nên như th nào?
Mùi v c a th c ăn m i có th làm cho tr th y l mi ng. Hãy khuyên các bà m :
-

B t

u cho tr ăn m t hay hai thìa nh hai l n m t ngày

-

D n d n tăng s lư ng và a d ng hoá th c ăn (khi tr 9 tháng tu i nên cho tr ăn
nhi u lo i th c ăn gia ình)
72


-

Tr nh c n th i gian h c cách s d ng môi
l y h t th c ăn trong thìa, và ưa

th c ăn m i vào mi ng
nu t; m t ít th c ăn có th b r t xu ng c m hay r t ra
ngồi là bình thư ng

Tr dư i 4 tháng tu i
Cho tr bú m khi tr mu n k c ngày l n êm, ít nh t 8 l n trong vòng 24 gi .
T 4

n 6 tháng tu i

-

Cho tr bú m khi tr mu n k c ngày l n êm, ít nh t 8 l n trong 24 gi .

-

Ch nên cho tr ăn th c ăn b sung n u tr :
+ Th y ói sau khi bú m hay
+ Không tăng cân

y

N u các hi n tư ng trên x y ra, hãy cho tr ăn th c ăn b sung ( ư c li t kê
tr t 6 n 12 tháng tu i).

ph n

Cho tr ăn th c ăn b sung 1 ho c 2 l n m t ngày sau khi bú m .
T 6

n 12 tháng tu i

-

Cho tr bú m khi tr mu n

-

Cho tr ăn
kh u ph n g m h n h p các th c ăn nghi n ư c ch bi n t g o hay
khoai tây, s n, ngô, kê tr n v i cá ho c u ho c l c nghi n và rau xanh

Cho tr ăn 3 b a m t ngày n u tr

ư c bú m

Cho tr ăn 5 b a m t ngày n u tr không ư c bú m
Cho tr ăn thêm các b a ph gi a các b a chính như tr ng, chu i hay bánh mì
T 12 tháng

n 2 năm tu i

-

Cho tr bú m khi tr mu n

-

Cho tr ăn
kh u ph n g m h n h p th c ăn nghi n ư c ch bi n g o hay

khoai tây, s n, ngơ, kê sau ó tr n v i cá ho c u ho c l c nghi n và rau xanh

Cho tr ăn 3 b a chính và 2 b a ph m t ngày
Khuy n khích tr ăn
Thèm ăn là d u hi u t t ch ng t tr c n ăn n u a tr là kho m nh, ư c cho ăn
thư ng xuyên và ư c khuy n khích ăn. N u tr khơng cịn th y thèm ăn thì ch ng t
là tr ang có v n , có th là tr b m.
-

Ngư i m hay ngư i có chăm sóc tr nên ch
ng khuy n khích và giúp tr ăn
úng gi . i u c bi t quan tr ng là ph i theo dõi th i gian ăn c a tr k t khi tr
b t u ăn th c ăn b sung n khi tr 2 tu i. Tr ng ng ăn khơng có nghĩa là tr ăn
73


. Tr c n th i gian h c cách s d ng thìa. Giúp và khuy n khích tr ăn, khi c n
có th pha trị.
-

Cho tr ăn ngay khi tr b t
quá lâu và th y khó ch u.

u th y ói. Tr có th khơng mu n ăn n u ph i

i

-

Không cho tr ăn khi tr

-

Không b t tr ăn. B t ép tr ăn th m chí cịn làm cho tr thêm căng th ng và gi m
s thèm ăn; th i gian ăn c n ph i thư giãn và vui v . Không nên quát m ng tr , c n
t o ra m t b u khơng khí vui v trong các b a ăn. Quát m ng s làm tr s gi ăn.

-

Không
cho tr khát (Nhưng không nên cho tr u ng quá nhi u trư c hay trong
b a ăn b i vì u ng nhi u nư c s làm cho tr không th y thèm ăn).

ang bu n ng

Hãy t o ra các trò chơi tư ng tư ng

tr kh i chán ăn.

Cai s a
S a m cung c p năng lư ng và các ch t dinh dư ng quan tr ng ngay c khi tr
hai tu i. Khi ba tu i, tr có th ăn th c ăn gia ình m t cách d dàng và nguy cơ m c
b nh và suy dinh dư ng cũng gi m i. Vì v y có th d n d n ng ng vi c bú m l i. ôi
khi tr v n mu n bú m , ví d như khi m t, khó ch u hay m.
3. CHĂM SÓC TR DƯ I 12 THÁNG
3.1.

B o v tr kh i b nh t t

Tr

ư c b o v kh i b nh t t do:

-

Th a hư ng s mi n d ch t m . Tr có s mi n d ch t nhiên (th
mi n d ch s i) t khi ư c sinh ra, và mi n d ch này kéo dài vài tháng

-

Kháng th trong s a non

-

ng) (ví d

Kháng th trong s a m

D n d n, tr s phát tri n kh năng mi n d ch c a mình.
Tr d b m c b nh nh t trong

tu i t 6

n 24 tháng tu i vì:

-

Mi n d ch b

ng th a hư ng t m gi m xu ng

-

H mi n d ch c a tr chưa ư c phát tri n

-

Tr ti p xúc v i nhi u m m b nh hơn

y

3.2. Nuôi dư ng tr sau khi m
Sau khi kh i b nh tr thư ng th y thèm ăn. Vì v y ây là th i gian thích h p
tr ăn thêm nh m nhanh chóng bù l i tr ng lư ng b gi m.
-

Ti p t c cho tr bú m

u

n
74

cho


-

Cho tr ăn th c ăn b sung m t cách thư ng xuyên

-

Khuy n khích tr ăn càng nhi u càng t t trong các b a ăn

-

Ti p t c cho tr ăn thêm
m nh tr l i

3.3. Giúp

n khi tr bù l i ư c tr ng lư ng và phát tri n kho

các bà m

-

Tr

bên c nh m càng lâu càng t t

-

có th

ư c bú m thư ng xuyên.

Nên ch n m t ngư i chăm sóc tr

3.4. Ki m tra s phát tri n c a tr

Cách t t nh t
ki m tra s phát tri n là ch m cân n ng c a tr lên bi u
tăng
trư ng. Nên cân tr thư ng xuyên (t t nh t là hàng tháng trong năm u tiên). Sau ó
có th theo dõi ư ng tăng trư ng c a tr trên bi u
và so sánh v i ư ng tham
chi u. Các d u hi u ch ng t m t a tr kho m nh và
dinh dư ng là a tr :
-

Ăn kho

-

Năng

-

Không m c b nh thư ng xuyên

-

Ph c h i nhanh chóng sau khi m c các b nh ph bi n c a tr

ng, vui v và hay ùa

Nuôi tr dư i 1 tu i là m t công vi c òi h i s hi u bi t, kiên trì c a ngư i m .
C n hư ng d n bà m và nh ng ngư i chăm sóc, ni dư ng tr hi u ư c các n i
dung trên ây. Giai o n sau khi sinh n 12 tháng tu i vô cùng quan tr ng, nuôi
dư ng t t trong th i kỳ này s s quy t nh c quá trình phát tri n sau này c a tr .

75