Phan Bội Châu và mối quan hệ mật thiết với Nhật Bản và Trung Quốc ppsx

Phan Bội Châu và mối quan hệ mật
thiết với Nhật Bản và Trung Quốc – tìm
hiểu trường hợp Phan Bội Châu tiếp
thu và chuyển hoá các câu chuyện anh
hùng dựng nước phương Tây





3. Phan Bội Châu và Washington
Tình trạng các tư tưởng đa nguyên giao lưu tác động lẫn nhau này còn có thể tìm
thấy trong các tác phẩm viết về hình tượng Washington- người lập quốc nước Mỹ. Nhìn
lại quá trình tiếp nhận hình tượng Washington ở các nước Đông Á, ta có thể thấy rằng
chính các giáo sĩ truyền giáo phương Tây đã mang tư tưởng của Washington truyền bá
vào Trung Quốc. Năm 1838 tại đây công bố bài Giản Lược Ngôn Hành Washington trên
tờ Đông Tây Dương Khảo, số tháng giêng. Ngoài ra có rất nhiều giáo sĩ trong quá trình
dịch giới thiệu lịch sử nước Mỹ cũng đã đề cập tới Washington. Từ năm 1842 trở đi hình
tượng Washington đã chính thức du nhập vào giới trí thức Trung Quốc, do đó trong các
tác phẩm Hải Quốc Đồ Chí của Ngụy Nguyên (1792-1857),Doanh Hoàn Chí Lược của
Từ Kế Dư (1795-1873), Tiêu Cổ Đường Văn Tập - Hải Ngoại Lưỡng Dị Nhân
Truyện của Tưởng Đôn Phục (1808-1867), cuốn Washington Truyện của Lý Nhữ Khiêm
(1852-1909) và Thái Quốc Chiêu v.v đều có những phần ký lục hoặc miêu thuật về
ngôn hành của Washington. Trong đó có lẽ gây ảnh hưởng lớn nhất là cuốn Doanh
Hoàn Chí Lược của Từ Kế Dư. Dưới ngòi bút của ông này, Washington được ví như
“hình tượng Nghiêu Thuấn” ở nước ngoài. Sử sách Trung Quốc về sau khi viết về
Washington đại thể đều như vậy, lần lượt trích dẫn hoặc thêm thắt cho phong phú thêm.
Từ năm 1855 trở đi Washington được nhiều người Nhật biết tới, chẳng hạn Otsuki
Tsunesuke (1818-1857) với cuốn Viễn Tây Kỷ Lược, Kitagawa Naokai với
cuốn America Độ Hải Nhật Ký, Suzuki Yaken với cuốn Washington Quân Ký, Oka
Shenjin (1833-1914) và Kono Michiyuki (1842-1916) trong cuốn Mễ Lợi Kiên Chí, ông

Okamoto Kansuke (1839-1904) với cuốn Vạn Quốc Sự Ký v.v lần lược trích dịch về tư
liệu hoặc truyền ký về cuộc đời của Washington. Nhờ vào sự tuyên truyền vận động của
các nhân sĩ và trí thức Trung-Nhật, cao trào biên dịch truyền ký Washington đã hình
thành và phát triển mạnh mẽ ở khu vực Đông Á đầu thế kỷ XIX.
Phan Bội Châu đã tiếp cận các câu chuyện về Washington bằng cách nào? Trong
tự truyện hay các tác phẩm của mình, ông không hề nói về nguồn gốc và quá trình tìm
đọc các truyền ký Washington. Dù vậy, trước khi xuất dương ông đã tìm đọc
cuốn Doanh Hoàn Chí Lược của Từ Kế Dư và có lẽ lúc ấy ông đã ít nhiều biết được về
ngôn hành của Washington. Trên thực tế chính cuốn Washington Truyện mà Lê Nhữ
Khiêm và Thái Quốc Chiêu biên dịch mới gây ảnh hưởng lớn tới Phan Bội Châu.
Nguyên nhân nằm ở chỗ Phan Bội Châu từng có tác phẩm Sùng bái giai nhân, nếu xem
xét kỹ thì công trình này của Phan Bội Châu khá tương thích với bài dịch của hai tác giả
Lê Nhữ Khiêm và Thái Quốc Chiêu. Từ đó đặt ra một yêu cầu là chúng ta nên giới thiệu
sơ lược về cuốn Washington Truyện của hai tác giả Trung Quốc nói trên cũng như lược
thuật những ảnh hưởng của tác phẩm này đối với giới tư tưởng đương thời.
Lê Nhữ Khiêm từ rất sớm đã nghe danh về Washington, thế nhưng ông không thể
tìm đọc các trứ tác về cuộc đời và sự nghiệp của nhân vật này, vì vậy năm 1882 khi ông
đảm nhận chức vụ Quan Lý sự Thần Hộ Nhật Bản đã nhờ “quan phiên dịch” Thái Quốc
Chiêu đặt mua cuốn Cuộc đời của George Washington (The Life of George Washington)
của tác giả Washington Irving (1783-1859). Sau khi xác định chất lượng của tác phẩm
này, Lê Nhữ Khiêm đã ra lệnh cho Thái Quốc Chiêu dịch sang tiếng Trung Lương
Khải Siêu từng nhắc đến quyển sách này trong rất nhiều các tác phẩm của mình. Phan
Bội Châu có thể đã thông qua phần giới thiệu của Lương Khải Siêu mà biết đến tác
phẩm. Có lẽ đây là một trong những con đường mà Phan Bội Châu tiếp cận
cuốn Washington Truyện. Tháng 5 năm 1907 Phan Bội Châu xuất bản cuốn Sùng Bái
Giai Nhân ở Tokyo. Mười năm trước đó, vào tháng 8 năm 1897, trong số ra đầu tiên của
tờ Thực Học Báo có đăng tải những cảm nhận sau khi đọcWashington Truyện của Uông
Vinh Bảo (bài viết sau khi đọc cuốn Washington Truyện). Như một sự trùng hợp lịch sử,
điều đáng để chúng ta lưu ý là cả hai người thanh niên trí thức này đều quan tâm đến
cùng một vấn đề. Phan Bội Châu từng đề cập đến nguyên nhân ông lựa chọn cuốn Sùng

Bái Giai Nhân là:
“

”
(Nghĩ rằng gần đây anh hùng vô danh rất đáng ghi nhớ mà tôi được biết có mấy
người: thứ nhất là Cao Thắng, tiếp theo là Đội Hợp, tiếp nữa là Quản Bảo – đoản đao áp
trận, giết tướng giặc tên là Một Phiến, để báo thù cho Cao Thắng. Tôi tập hợp đầu đuôi
các việc, phân ra thành truyện, nhan đề là “Sùng bái giai nhân”- Trích trong Sùng bái
giai nhân, ĐLG tạm dịch)
“Giai nhân” ở đây được hiểu là các anh hùng tráng sĩ Việt Nam thời kháng Pháp.
Hành động chống Pháp vì đại nghĩa và đức hy sinh cao cả của họ xứng đáng để nhân
dân kính vọng và sùng bái. Chính vì vậy, Phan Bội Châu hy vọng rằng thông qua việc
giới thiệu hình tượng các anh hùng có thể vực dậy tình cảm dân tộc ở muôn dân, kêu gọi
mọi người học tập các chí sĩ anh hùng, cùng nhau đứng lên chống Pháp. Washington
không phải người Việt Nam nhưng ông đã dẫn dắt người Mỹ thoát khỏi sự quản lí của
nước Anh, điều này đủ để các dân tộc bị thực dân đô hộ biểu dương, học hỏi. Phan Bội
Châu từng nói:


(Ngày nay, tất cả các nước trong năm châu đều công nhận một vĩ nhân đứng vào
bậc nhất thế giới đó tức là Hoa Thịnh Đốn. Anh em chúng ta say mê muốn học tập,
chẳng có ai hơn Hoa Thịnh Đốn. Ngày nay trong thời buổi mài gươm sửa súng, đi khắp
đông tây, đùa gió cợt mây, diễn tràn vũ trụ…thì giá trị của Hoa Thịnh Đốn càng cao. Tôi
tin rằng trong đầu óc đồng bào ta, không ngày nào là không chú ý đến trào lưu đó - Sùng
bái giai nhân, Lê Ninh dịch, Phan Bội Châu toàn tập, tập 2, tr.319).
Sau khi lược thuật cuộc đời và sự nghiệp của Washington thời kì chống thực dân
Anh, ông đã từng buông thêm câu cảm thán “Ôi tệ thật! Chẳng lẽ đất nước này không có
một Washington hay sao?”. Tuy lời lẽ là thế, song Phan Bội Châu lại có quan điểm riêng
của mình, ông cho rằng nếu toàn dân quen chuyện binh sự thì hết thảy đồng bào đều có
“cơ duyên tuyệt hảo” với Washington. Nguyên nhân nằm ở chỗ toàn dân luyện tập quân

sự sẽ có lợi cho việc ứng chiến về sau. Một mặt ông là một trong những người tiên
phong phát động phong trào yêu nước yêu đồng bào, mặt khác do tham gia chống Pháp
lâu ngày ông trở nên rất am hiểu mô thức hành vi của người Pháp. Đối với ông, rõ ràng
đến lúc ấy việc trở thành một Washington ở Việt Nam là một việc dễ như trở bàn tay.
Cuối cùng ông cũng thốt lên rằng “Hỡi đồng bào! Có muốn trở thành Washington
không? Có dũng cảm như Washington không? Có thể phục vụ cho Washington
không?”. Phan Bội Châu luôn chủ động sử dụng các câu chuyện và chiến công của
Washington để tranh thủ tình cảm dân tộc, kêu gọi nhân dân dũng cảm lật đổ chế độ
thực dân Pháp.
Nhà hoạt động Trung Quốc Uông Vinh Bảo cho rằng chế độ tuyển cử tổng thống
do Washington đề xướng có thể ví như nền tảng chính trị lý tưởng sơ khai thời Nghiêu
Thuấn thượng cổ. Chế độ ấy có thể đạt được “tứ thiện” và tránh được tình trạng “ngũ
bệnh” chuyên chế độc tài.
Qua chế độ chính trị của nước Mỹ, Uông Vinh Bảo lên án chế độ thống trị chuyên
chế của Trung Quốc, cho rằng quân chủ Trung Quốc hoàn toàn khác với chế độ tổng
thống Mỹ vốn do nghị viện bầu ra. Vả lại một vị tổng thống nhiều nhất cũng chỉ có thể
đảm nhiệm chức vụ hai nhiệm kỳ, tức thời gian tại vị chỉ kéo dài 8 năm, chuyện này làm
cho Trung Quốc khó có thể quay trở lại với tình trạng thời Nghiêu Thuấn thượng cổ.
Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn có thể thông qua việc thiết lập nghị viện và trường học, tiêu
trừ các tệ nạn thống trị chuyên chế. Vì vậy ông đã nói: “không dựng trường học sẽ
không có người giỏi; nghị viện không phát sẽ khó có công bằng”.
Phan Bội Châu từ trong tác phẩm Washington Truyện đã rút ra được những ý
nghĩa cao quý mà các dân tộc bị thực dân xâm lược có thể áp dụng kêu gọi toàn dân
dũng cảm đứng lên đòi độc lập, do vậy ông không ngừng cổ động tinh thần dân tộc trong
nhân dân Việt Nam, không ngừng hiệu triệu đồng bào cứu nguy tổ quốc. Ông hy vọng
mọi người đều có thể là Washington của Việt Nam, hết thảy đều là Washington! Uông
Vinh Bảo ở Trung Quốc qua cuốn Washington Truyện cũng đã rút ra được những ý
nghĩa tương tự. Sau khi so sánh thể chế chính trị của hai nước Trung - Mỹ, Uông Vinh
Bảo đã suy nghĩ, tìm tòi phương pháp cải tiến chính thể chuyên chế Trung Quốc và nhận
thấy rằng việc xây dựng trường học và thiết lập nghị viện là con đường khả thi. Cả hai

nhà cách mạng (Phan Bội Châu và Uông Vinh Bảo) đều đọc cùng một tác phẩm, song
sau khi đọc lại có hai quan niệm khác nhau, nguyên nhân nằm ở chỗ tình hình hai quốc
gia có sự khác biệt. Các chí sĩ và trí thức Trung Quốc cận đại nhìn chung đều cảm nhận
sâu sắc cận cảnh suy tàn của đất nước nên họ đã thúc giục triều đình nhà Thanh sớm cải
cách thể chế chính trị. Đại khái vào thập niên 1880 Vương Thao (1828-1897) và Trịnh
Quan Ứng (1842-1922) đã từng đề xuất quan điểm chế độ quân chủ lập hiến và thiết lập
nghị viện. Năm 1895 trong chiến tranh Giáp Ngọ, sự bại trận của Trung Quốc cũng là sự
cáo chung của phong trào Tự cường, phong trào tầng lớp trí thức đòi hỏi cải cách đạt
đến cực điểm, Khang Hữu Vy lãnh đạo Lương Khải Siêu và hơn một ngàn cử nhân khác
ký tên dâng thư yêu cầu triều đình phải có những thay đổi (sử sách gọi là “Công Xa
Thượng Thư”). Thời ấy chuyện thiết lập nghị viện là vấn đề chính trị nóng bỏng mà giới
nhân sĩ trí thức bàn tán, Uông Vinh Bảo và rất nhiều nhân sĩ khác như Thôi Quốc Nhân
(1831-1909), Thang Chánh (1857-1917), Tống Nộ (1862-1910), v.v sau khi tìm hiểu
các câu chuyện về cuộc đời và sự nghiệp của Washington đã liên tục suy nghĩ về việc
thực thi chế độ nghị viện ở Trung Quốc. Kiến giải của mọi người có thể không giống
nhau, song tất cả đều đồng hành với phong trào tư tưởng thời đại ở Trung Quốc.
Cái mà Phan Bội Châu phải đối mặt là nền thống trị bóc lột của kẻ thực dân cho
nên vấn đề ông suy nghĩ không phải là việc cải cách thể chế chính trị mà là làm thế nào
để thoát khỏi ách thực dân để có độc lập. Chính vì vậy ông đề ra khẩu hiệu “bài Pháp
phục Việt”. Cho nên sau khi đọc Washington Truyện, ông đã lựa chọn hình ảnh
Washington lãnh đạo đồng bào dũng cảm chống chủ nghĩa thực dân Anh làm “nguồn tư
tưởng” để phát động trong dân chúng Việt Nam. Do hình tượng anh hùng của
Washington có lợi việc tuyên truyền và quảng bá quan niệm cách mạng của mình, Phan
Bội Châu đã nhiều lần sử dụng các câu chuyện về cuộc đời và chiến công của nhân vật
này trong các tác phẩm của ông. Chẳng hạn trong cuốn Nam Du Hồng Qua Lục có đề
cập tới chủ trương cách mạng lấy “dân trí trấn dân khí” làm tôn chỉ, tới việc nhờ “khai
dân trí” mà Washington có thể thoát khỏi sự thống trị của nước Anh để giành độc lập”.
Ý nghĩa của các chi tiết này là mở rộng dân trí trước thì mọi người đều có thể trở thành
những Washington chống lại thực dân. Trong cuốn Chân Tướng Quân, tác phẩm mà
Phan Bội Châu ghi chép về các câu chuyện cuộc đời và sự nghiệp của nhà yêu nước

Hoàng Hoa Thám (1885-1913), ông cũng nhắc tới Washington. Phan Bội Châu cho rằng
giả sử Hoàng Hoa Thám sinh ở Mỹ thì chắc chắn cũng trở thành một vị anh hùng cái thế
như Washington, vì vậy “không phải nước tôi không có anh hùng”, chỉ sợ nhân dân
không đủ đoàn kết sẽ không có “triệu triệu Washington” để cùng cả nước chống Pháp.
Bàn về những khác biệt về tình hình hai quốc gia mà Uông Vinh Bảo và Phan Bội
Châu đối mặt, “thuyết nghị viện” tuy được cho là vấn đề nóng bỏng mà giới trí thức thân
sĩ Trung Quốc quan tâm nhưng vẫn tồn tại một phong trào cải cách thể chế chính trị
khác, đó là phong trào cách mạng do Tôn Trung Sơn (1866-1925) lãnh đạo. Trước thời
Phan Bội Châu, nhiều nhà cách mạng Trung Quốc cũng tìm thấy được nguồn tư tưởng
cách mạng trong các câu chuyện về cuộc đời và sự nghiệp của Washington, họ cũng đều
cho rằng có thể lấy đó kích thích lòng yêu nước trong nhân dân mình. Dưới ngòi bút của
họ, Washington trở thành tấm gương cách mạng - một vị lãnh tụ dẫn dắt nhân dân đi vào
con đường tự do dân chủ. Các câu chuyện về cuộc đời Washington và cả những nhân vật
điển phạm có ý nghĩa tượng trưng tương tự hết thảy đều trở thành đối tượng để các nhà
cách mạng học tập, trui rèn tư tưởng cách mạng cho chính mình. Về điểm này thì những
hiểu biết của Phan Bội Châu về ngôn hành của Washington rõ ràng có những mối liên
hệ mật thiết với phong trào vận động cách mạng ở Trung Quốc
4. Những tác động và ảnh hưởng của các tác phẩm Phan Bội Châu đối với
lịch sử Đông Á thời cận đại
[…………]
5. Kết luận
Trước và sau khi xuất dương, Phan Bội Châu đã không ngừng học hỏi, tiếp thu tri
thức mới của phong trào Tân học. Ông tìm đọc rất nhiều trứ tác của các nhà tư tưởng,
các nhà hoạt động chính trị Trung Quốc, Nhật Bản, hoặc lắng nghe những kiến nghị của
họ, nhờ vậy đã “mở mắt nhìn thế giới”, góp phần mở rộng tầm nhìn của mình về cục
diện thế giới tình hình Đông Á. Tuy nhiên, chúng tôi chỉ lựa chọn những hiểu biết và
việc chuyển hóa các hình tượng các anh hùng kiến quốc phương Tây của ông làm đối
tượng khảo sát, cố gắng tìm hiểu mối quan hệ mật thiết giữa Phan Bội Châu và các
phong trào tư tưởng Trung, Nhật. Phan Bội Châu đã tìm hiểu, tiếp thu và chuyển hóa ý
nghĩa lịch sử của các câu chuyện các anh hùng kiến quốc phương Tây mà đặc biệt là

Mazzini và Washington, qua đó rút ra được các ý nghĩa thiết thực mà nhân dân bị đô hộ
có thể áp dụng để mưu cầu độc lập, thậm chí còn tìm kiếm được phương châm tiến hành
phong trào cách mạng. Về sau, hình ảnh Mazzini người Ý và Washington người Mỹ
dưới ngòi bút của ông đã trở thành “nguồn tư tưởng” để ông cổ động tình cảm dân tộc
và hiệu triệu đồng bào chống giặc cứu nước.
Phan Bội Châu đã đem những hiểu biết của mình chuyển hóa và viết sách lập
thuyết, thông qua phương thức “tái sản xuất” đã góp phần tác động vào các quốc gia
Đông Á. Các tác phẩm của ông không những là nguồn tìm hiểu những biến động của thế
giới và kích thích tư tưởng của các trí thức Việt Nam và các quốc gia Đông Á khác mà
còn là đối tượng được nhiều nhân sĩ trí thức về sau đề cập và vận dụng. Phan Bội Châu
từ một nhà tiếp thu tư tưởng đã trở thành một nhà truyền bá. Qua ý thức và tinh thần yêu
nước mà các tác phẩm Phan Bội Châu tác động đến nhân dân các nước Đông Á có thể
thấy các quốc gia bị thực dân xâm lược ở Đông Á đã trở thành một cộng đồng có cùng
chung số phận. Điều này có thể chứng minh rằng Phan Bội Châu và các tác phẩm của
ông có những tác động nhất định đối với lịch sử Đông Á thời cận đại. Rõ ràng các tác
phẩm của Phan Bội Châu không chỉ thể hiện mối liên hệ mật thiết với Nhật Bản và
Trung Quốc mà còn bộc lộ rõ diện mạo phức tạp của các quá trình giao lưu văn hóa
không ngừng ở Đông Á.
Thông qua việc nghiên cứu mối quan hệ mật thiết giữa các tác phẩm của Phan Bội
Châu và Trung Quốc, Nhật Bản, chúng tôi hi vọng có thể tìm hiểu được mối giao lưu tác
động đa phương giữa Phan Bội Châu, các tác phẩm của ông với những thay đổi lịch sử,
biến động chính trị và trào lưu tư tưởng văn hóa ở Đông Á thời cận đại. Trong các công
trình tiếp theo chúng tôi sẽ đi sâu nghiên cứu quá trình tiếp thu lý giải và tái sản xuất của
Phan Bội Châu đối với các nhà tư tưởng phương Tây và các nhân vật tiên phong trong
phong trào Duy Tân Nhật Bản, cũng như phân tích mối quan hệ phức tạp giữa “hiện đại”
và “truyền thống”, “tư duy mới” và “quan niệm cũ” trong tư duy của ông