Tài liệu về kỹ thuật trồng, đặc điểm sinh lý và phân bố của cây Sao Đen potx

SAO ĐEN

Hopea odorata Roxb., 1819

Tên đồng nghĩa: Hopea odorata var. flavescens Pierre & var. oglandulosa Pierre, 1890
Tên khác: Cây sao, mạy khèn ( Lào), sao cát, sao bã mía, sao nghệ, mạy khen
hua, mạy thong.
Họ: Dầu – Dipterocarpaceae


Hình thái
Sao đen - Hopea odorata Roxb.
1- Cành mang lá và hoa; 2- Quả

Cây gỗ lớn, thường xanh, cao 30-
40m, thân hình trụ thẳng, đường kính 60-
80cm, chiều cao dưới cành 15-25m. Vỏ
ngoài nâu đen, nứt dọc sâu thành những
miếng dày, xù xì. Vỏ trong mầu nâu đỏ,
nhiều sợi. Cành non và cuống lá phủ lông
hình sao xám, sau nhẵn. Lá hình trái xoan
thuôn hay hình mũi mác, dài 8-14cm, rộng
3-6cm, đầu có mũi tù ngắn, gốc hơi lệch,
gân cấp hai 8-10 đôi, nổi ở mặt dưới; gân
nhỏ cong queo, gần song song, hai mặt lá
có lông hình sao, ở nách gân cấp hai mặt
dưới lá thường có tuyến. Cuống lá dài 12-
18mm.

Cụm hoa hình chuỳ mang mang
nhiều bông, mọc ở nách lá hay đỉnh cành;

trục cụm hoa có lông xám trắng, mỗi cụm
hoa thường mang 10-12 bông, mỗi bông
có 4-6 hoa. Hoa gần không cuống, lá đài
5, phía ngoài và trong có lông. Cánh hoa
5, hình lưỡi hái, mép có răng, có lông ở
ngoài. Nhị 15-19; chỉ nhị rộng và dẹt, phía
trên thót lại; bao phấn có trung đới hình
dùi, mảnh. Bầu có lông, vòi nhẵn.

Quả hình trứng, đường kính 7-8mm, mang 2 cánh phát triển, dài 5-6cm, rộng 1-2cm, có 7-
11 gân song song. Khi non quả có màu xanh lá cây, khi già chuyển sang màu vàng nâu.

Các thông tin khác về thực vật

Chi Sao đen (Hopea) có quan hệ gần gũi với chi Sến mủ (Shorea). Chúng cùng được sắp
xếp vào Tông Sến mủ (Shoreae). Chi Sao đen (Hopea) gồm tới trên 100 loài, phân bố chủ yếu
ở vùng Đông Nam Á. Ở nước ta, chi Sao đen có khoảng 11 loài.

Phân bố

Việt Nam:
Gặp ở hầu hết các tỉnh tử Quảng Nam trở vào, bao gồm:
Kon Tum, Gia Lai (Hậu Bổn, Cheo Reo), Đắk Lắk, Lâm Đồng,
Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Phước, Bình
Dương, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa–Vũng Tàu, Thành phố
Hồ Chí Minh, An Giang, Kiên Giang (Phú Quốc) Tập trung
nhất ở vùng Đông Nam Bộ và Nam Tây Nguyên. Cây cũng đã
được trồng ở nhiều tỉnh cả phía Nam và phía Bắc Việt Nam.
Tại Hà Nội cây được trồng từ đầu thế kỷ XX. Phố Lò Đúc, Hà
Nội có hàng sao đen rất nổi tiếng.

Thế giới:
Lào, Cămpuchia, Malaysia, Án Độ, Thái Lan.

Đặc điểm sinh học

Sao đen sinh trưởng thuận lợi ở các khu vực nhiệt đới ẩm
có 2 mùa mưa và khô rõ rệt. Các vùng phân bố tự nhiên của
sao đen thường có nhiệt độ trung bình năm khoảng 24-25
0
C;
lượng mưa 1.800-2.000mm/năm. Cây mọc trong các kiểu
rừng kín thường xanh, ở độ cao dưới 700m so với mặt biển.
Cây cũng gặp tại các khu rừng khộp, nhưng kích thước nhỏ hơn so với khi phân bố trong rừng
thường xanh. Cây có tính quần thụ cao, nên thường chiếm ưu thế trong các rừng nguyên sinh.
Hiện nay, do bị khai thác rất mạnh nên chỉ gặp sao đen mọc rải rác hay chỉ từng đám nhỏ, hỗn
giao với các loài cây họ Dầu hay họ Đậu khác tạo thành kiểu rừng ưu thế cây họ Dầu + họ Đậu
nổi tiếng trong vùng Đông Nam Bộ. Cây ưa đất ẩm, sâu dày; thích hợp nhất là đất phù sa cổ và
sét pha cát của vùng Đông Nam Bộ. Cây cũng phát triển rất tốt trên đất đỏ bazan sâu, dày, tốt
và ẩm mát với độ pH 4,5-5,0. Khi non, sao đen là cây chịu bóng. Đến giai đoạn sau 3-4 năm
tuổi, sao đen hoàn toàn là cây ưa sáng, nên luôn luôn chiếm tầng cao nhất của rừng.Tái sinh tự
nhiên tốt ở các khu rừng có độ tàn che nhẹ.

Phân bố của sao đen ở Việt Nam

Khi đưa ra trồng ở các tỉnh miền Bắc, sao đen phát triển bình thường về chiều cao và
đường kính. Nhưng thường không ra hoa kết quả hàng năm, vì khi cây ra hoa thường gặp các
đợt gió mùa Đông- Bắc rét đậm, nên toàn bộ hoa bị rụng đi.

Mùa hoa tháng 2-3, mùa quả tháng 4-7.

Công dụng

Thành phần hoá học:
Sao đen trồng lâu năm sẽ cho chai cục. Có khi thu được 10-20kg chai cục trên một cây sao
mọc ở rừng tự nhiên. Thoạt đầu nhựa chảy ra từ các vết thương, sau đặc lại. Nhựa sao đen có
các chỉ số: điểm chảy 115
0
, chỉ số xà phòng 37,1; chỉ số acid 31,5 và hàm lượng tro 0,56%.
Sao đen cũng là cây cung cấp tanin:vỏ chứa 15%, lá chứa 11% và gỗ chứa 10%.

Các kết quả nghiên cứu của Nguyễn Quang Huy và cộng sự (2005) cho biết, dịch chiết
bằng ethanol từ vỏ cây sao đen có hoạt tính ức chế mạnh sự sản sinh acid của vi khuẩn
Streptococcus mutans. Dịch chiết có tác dụng giết chết vi khuẩn S. mutans ở môi trường pH
acid cao hơn nhiều so với ở môi trường có pH trung tính. Tác dụng giết chết vi khuẩn của dịch
chiết được gia tăng khi có mặt hydroperoxyd.

Công dụng:
Nhựa được dùng làm véc ni, công nghiệp sơn và để xảm thuyền.

Do có nhiều tanin (15%) nên vỏ sao đen được dùng làm thuốc: Chữa đau răng, viêm lợi,
áp xe, làm răng bền… Ở Ấn Độ nhựa cây được dùng làm thuốc cầm máu. Một số nơi ở Việt
Nam, đã dùng vỏ sao đen ăn trầu thay vỏ chay.

Sao đen được khai thác chủ yếu để lấy gỗ. Gỗ sao màu vàng nhạt, hơi xám, dác có màu
sáng hơn; thuộc loại gỗ quí, không mối mọt thường dùng trong xây dựng, đóng đồ đạc, làm sàn
nhà, tà vẹt, đóng toa xe, tàu đi biển. Gỗ sao đen được ngư dân miền Tây Nam Bộ rất ưa
chuộng. Đây là nguyên liệu dùng để đóng tàu, thuyền, phà qua sông…

Cây có kích thước lớn cao, to, tán đẹp nên rất thích hợp để trồng làm cây đường phố,

quanh các công trình lớn.

Kỹ thuật nhân giống, gây trồng

Nhân giống:
Khi quả chuyển từ màu xanh sang vàng và có những đốm nâu ở đầu cánh là có thể thu
hoạch. Có thể thu hái trực tiếp trên cây hoặc nhặt các quả vừa rụng xuống đất vào buổi sáng
hàng ngày.

Cũng như các cây họ Dầu khác, hạt sao không giữ được lâu nên phải gieo ngay. Nếu
muốn vận chuyển đi xa phải trộn hạt với cát ẩm, nhưng thời gian bảo quản cũng không quá một
tuần.

Trước khi gieo cần cắt bỏ bớt cánh quả, chỉ để lại đoạn dài 1-2cm, ngâm nước lã khoảng
1-2 giờ rồi đem gieo.

Đất gieo được chuẩn bị trước, lên luống với chiều dài 5-10m, rộng 1m, cao 10-20cm và
khử trùng trước khi gieo hạt.

Trên mặt luống xẻ các rạch theo chiều ngang, cách nhau 15cm. Đặt phần đầu hạt có cánh
lên trên rồi phủ một lớp đất mỏng vừa đủ lấp kín cả quả và cánh.

Sau khi gieo 3-4 ngày, hạt bắt đầu nảy mầm. Đem cấy vào các bầu có kích cỡ rộng 14-
15cm, cao 15-20cm. Vỏ bầu bằng nhựa PE thủng đáy hoặc bịt đáy nhưng có cắt lỗ ở góc hoặc
có lỗ thoát nước trên thành bầu. Ruột bầu gồm 75-80% đất mặt nhiều mùn dưới các rừng lá
rộng, trộn với 15-20% phân chuồng đã hoai và 1% supe lân. Đất làm ruột bầu tốt nhất là đất sét
pha cát. Thời vụ gieo hạt tốt nhất là vào tháng 4-5 (ngay sau khi quả chín).

Do cây non ưa bóng nên cần có giàn che. Thường xuyên tưới nước và chăm sóc cây trong
giai đoạn vườn ươm.

Trồng và chăm sóc:
Khi cây con đủ tiêu chuẩn: 12 tháng tuổi, chiều cao 1-1,2m, đường kính cổ rễ 0,4-0,5cm là
có thể mang trồng.
Thời vụ trồng vào tháng 5-7, trước mùa mưa.

Để trồng rừng, nên chọn các dải đất sâu, mát, trong các rừng thứ sinh nghèo kiệt hoặc
rừng sau khai thác. Có thể xử lý thực bì theo đám, theo băng hoặc toàn diện tuỳ theo phương
thức trồng.

Ở Đông Nam Bộ khi trồng sao đen theo phương thức xử lý toàn bộ thực bì, chọn muồng
đen làm cây bạn, đậu tràm làm cây phù trợ và đã đạt kết quả rất khả quan. Theo phương thức
này, sao đen sinh trưởng, phát triển rất mạnh.


Mật độ trồng thường khoảng 400-500cây/ha. Cự ly hàng cách hàng 5-6m và cự li cây cách
cây 4m. Kích thước hố trồng khoảng 40x40x40cm.

Cần tiến hành chăm sóc 2-3 lần trong 3 năm đầu, chủ yếu là phát dọn cỏ xâm lấn và vun
gốc vào đầu và cuối mùa mưa.

Sau 8-10 năm cần tỉa thưa lần đầu để mở tán cho cây.

Khai thác, chế biến và bảo quản

Nếu trồng để lấy gỗ thì khi cây có đường kính đạt trên 40-60cm là có thể khai thác.
Thường dùng phương pháp khai thác chọn. Muốn thu hoạch nhựa, người dân thường vào rừng
vào mùa khô, quan sát trên ngọn và thân sao đen, nếu thấy có nhựa (chai cục) sẽ trèo lên thu
hoạch. Nhựa đem về loại bớt tạp chất và bán.

Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn

Sao đen là loài cây gỗ quen thuộc của Việt Nam. Đây là cây có nhiều tác dụng, như làm
cây bóng mát, nguồn nguyên liệu làm thuốc, đặc biệt là cung cấp gỗ tốt để đóng tàu, thuyền và
cho nhựa. Hiện nay diện tích và số cá thể của loài cây đa tác dụng này đang bị thu hẹp, cần có
kế hoạch phục hồi loài sao đen. Đặc biệt nên phát triển trồng sao đen trên qui mô lớn ở vùng
Đông Nam Bộ và Tây nguyên.

Tài liệu tham khảo

1. Nhiều tác giả (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam. Tập II. Tr. 672-674. Nxb Khoa học và Kỹ
thuật – Hà Nội; 2. Hoàng Hòe (chủ biên) (1994). Kỹ thuật trồng một số loài cây rừng. Tr. 76-81. Nxb Nông Nghiệp - Hà
nội; 3. Nguyễn Quang Huy, Phạm Thanh Nga, Phan Tuấn Nghĩa (2005). Tìm hiểu tác dụng chống sâu răng của dịch
chiết vỏ cây sao đen (Hopea odorata Roxb.). Dược học – 6 (Số 350 Năm 445). Tr. 13 – 17 ; 4. Viện Điều tra Qui hoạch
rừng (1998). Cây gỗ rừng Việt Nam. Tập VI. Tr. 142-143. Nxb Nông nghiệp – Hà Nội; 5. Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt
Nam (2002). Sử dụng cây bản địa vào trồng rừng ở Việt Nam. Tr. 199-202. Nxb. Nông nghiệp – Hà Nội; 6.
Kochummen, K. M., Wong, W. C., Sudo, S. & Frietema, F. T. (1993). Hopea Roxb. (merawan). In: Soerianegara, I. and
Lemmens, R. H. M. J. (Editors): Plant Resources of South-East Asia 5(1). Timber trees: Major commercial timbers. pp.
238-255. Pudoc Scientific Publishers, Wageningen.