Đề tài triết học " Lý luận của N.Ia.Đanhilevxki về các loại hình văn hoá - lịch sử và ý nghĩa của nó trong sự phát triển xã hội ngày nay " potx

TRIT HOC, S7 (218), THANG 7 - 2009
1. Trong bi canh toan cu hoa ngay
nay, nhng vn  vn hoa, vn minh
ngay cang tr nn gn gui va cp thit vi
i sng con ngi. Trn bnh din ly
lun, cach tip cn vn hoa, vn minh
ngay cang lan truyn rng rai va thu hut
s quan tm cua khng t cac hoc gia. S
lng n phm v vn  nay c dch ra
ting Vit trong thi gian gn y a cho
thy ro iu o. V du, Alvin Toffler vi
t song th ba; Samuel P.Huntington
vi S va cham cua cac nn vn minh;
Thomas L.Friedman vi Chic Lexus va
cy  liu, Th gii phng; Dominique
Wolton vi Toan cu hoa vn hoa;…
Cach tip cn vn minh vi lch s
khng phai mi xut hin, ma a co tin
, a hnh thanh va phat trin t lu.
Vi cach tip cn hnh thai, C.Mac ch ra
rng, phng thc san xut la nn tang,
la c s ha tng  i sng xa hi tn tai
va phat trin. B T ban  s cua ng
chnh la s lun chng khoa hoc cho quan
nim nhn thc duy vt lch s, cho cach
tip cn hnh thai kinh t - xa hi. T mt
hng khac, trong Nn ao c Tin lanh
va tinh thn cua chu ngha t ban, Max
Weber a ch ra rng, vn hoa va tn giao
a gi mt vai tro quan trong nh th nao
trong s hnh thanh chu ngha t ban. Co

th noi, chnh Max Weber a gop phn
khng nho trong vic hnh thanh nn cach
tip cn vn minh. Tuy nhin, nhng bin
chuyn cua i sng cung vi lch s phat
trin ly lun lai cho chung ta thy rng,
khng nn vi va khng nh cai nay ma
phu nh cai kia.
Ngay nay, khng t cac nha nghin
cu, trc tin phai k n V.X.Stropin —
nguyn Vin trng Vin trit hoc Nga,
cho rng phai kt hp ca hai cach tip cn
nu trn th mi hy vong tm ra c
phng cach  giai quyt nhng vn 
mi, cp bach trong cuc sng ngay nay.
Hn na, cung theo V.X.Stropin, ngay
trong di san ly lun cua C.Mac, chung ta
cung co th thy ca hnh dang cua cach
tip cn vn minh. Tt nhin, o la mt
phng hng nghin cu kha hay va oi
hoi mt s u t thch hp. Nhng, trc
tin,  n c vi  tai o, t nhiu,
chung ta phai tm hiu v ci ngun va s
hnh thanh cua tip cn vn minh.
54
LLYY LLUUNN CCUUAA NN IIaa AANNHHIILLEEVVXXKKII VV CCAACC LLOOAAII HHNNHH
VVNN HHOOAA LLCCHH SS VVAA YY NNGGHHAA CCUUAA NNOO
TTRROONNGG SS PPHHAATT TTRRIINN XXAA HHII NNGGAAYY NNAAYY
NGUYN HUY HOANG(*)
Bai vit  cp n mt trong nhng cach tip cn vn hoa, vn minh, o la ly lun cua N.Ia.anhilevxki
v cac loai hnh vn hoa - lch s trong cun “Nc Nga va chu u”. N.Ia.anhilevxki gat bo nhng quan

nim v mt tuyn ng duy nht trong s phat trin cua nhn loai, gat bo t tng cho rng lch s
la mt s tin b khng ngng cua mt ly tr chung nao o. anh gia cao quan im ly lun o cua
N.Ia.anhilevxki, song tac gia bai vit cho rng, trong bi canh toan cu hoa hin nay, s kt hp cht
che gia cach tip cn hnh thai kinh t - xa hi vi cach tip cn vn hoa, vn minh se la phng cach
tt nht  giai quyt nhng vn  ma thc tin ang vach ra.
(*) Tin s, Trng phong Trit hoc vn hoa, Vin
Trit hoc, Vin Khoa hoc xa hi Vit Nam.
LY LUN CUA N.IA.ANHILEVXKI V CAC LOAI HNH
Trong cac cng trnh nghin cu hin
nay, hu nh moi ngi u cho rng,
anhilevxki, Spengler, A.Toynbee va
Lenchiev la bn nha khoa hoc a t
nn mong cho cach tip cn vn minh.
Nhng,  y, chung ti ch  cp n
N.Ia.anhilevxki (28/11/1822 —
7/11/1885) — nha trit hoc Nga c coi la
mt trong nhng ngi khai sinh ra cach
tip cn vn hoa, vn minh.
2. Trong di san phong phu va  s
cua N.Ia.anhilevxki, Nc Nga va chu
u co mt v th c bit. Trong cng
trnh c ao nay, N.Ia.anhilevxki mun
em lai mt lc  mi  xy dng lch
s. ng a gat bo nhng quan nim v
mt tuyn ng duy nht trong s phat
trin cua nhn loai, gat bo t tng cho
rng lch s la mt s tin b khng
ngng cua mt ly tr chung nao o. Theo
ng, ch tn tai nhng nn vn minh ring
bit, s phat trin cua cac loai hnh vn

hoa - lch s ring bit. Kt lun chu yu
cua cun sach la, th gii Xlav khng
c n nh  i mi va canh tn nhn
loai,  tm thy cach giai quyt lch s
cho toan nhn loai, ma no ch la mt loai
hnh vn hoa - lch s c bit tn tai cung
vi cac loai hnh vn hoa - lch s tng
ng khac. Phai tha nhn rng, cach
giai quyt nay a khc phuc c nhiu
kho khn trong khoa hoc lch s va vn
con gi nguyn tnh cp bach cho n tn
ngay nay. Hoc vn uyn bac cua tac gia
cung nhng tri thc v khoa hoc lch s c
ai va cn ai, v kinh t, xa hi hoc, dn
tc hoc, chnh tr hoc va vn hoc a gop
phn khng nho trong vic dn dt ng i
ti kt lun o. Co th noi, ly lun v cac
loai hnh vn hoa - lch s cua anhilevxki
la s khai m cho cach tip cn vn minh
vi lch s.
Chung ta u bit rng, trong nghin
cu khoa hoc, vn  phng phap lun
gi mt vai tro quyt nh c bit. Trong
Nc Nga va chu u, anhilevxki a
dung ly lun hu c lam c s phng
phap lun  xy dng khai nim “cac loai
hnh vn hoa - lch s”. V th, trc khi
 cp n nhng ni dung cu th trong ly
lun cua anhilevxki, vic tm hiu c s
phng phap lun cua no la iu cn

thit.
Co th noi, trong trit hoc cung nh
trong xa hi hoc va lch s, anhilevxki la
ngi k tuc va phat trin ly lun hu c.
Theo ng, phng phap lun cua “c th”
cho phep tao nn cu truc th gii quan
phi mu thun  thu hiu t nhin va
xa hi nh mt phn cua th gii thng
nht ri t o, rut ra nhng quy lut hoat
ng va phat trin cua chung. Da vao cai
c goi la “nguyn tc hnh thai hoc”,
ng xem xet h thng ly lun ang thng
tr trong khoa hoc lch s luc o va cho
rng, no hoc la nhn tao, hoc la t
nhin. ng hng u tin, theo
anhilevxki, la nhn tao a th hin du
n anh hng t duy t bin cua Hegel
nn m hnh phat trin cua chu u vn
thng c xem la ph quat. Ngc lai,
ng hng th hai lai c gng giai thch
qua trnh lch s vi tnh khach quan ti
a, hnh dung no nh mt tp hp cac
hnh thai sinh hoat a c ca tnh hoa
su sc, nh s a dang cua cac dn tc
ang tn tai mt cach c ao va c xac
nh bi nhng nhn t, nhng ng lc
vn co cua mnh. Noi cach khac, i lp
vi phng phap lun t bin, tru tng
cua Hegel, anhilevxki a a ra mt
phng thc giai thch lch s hoan toan

khac: t nhng i tng cu th, thng
qua vic i chiu va so sanh tng quan
vi nhau, dn ti vic giai thch lch s
toan th gii noi chung. Cu th la, h
55
NGUYN HUY HOANG
thng nhn tao - tru tng, trong khi
giai thch lch s, a ra “mt k hoach
thng nht”, “mt si ch dn ng duy
nht trong s phat trin cua nhn loai” va
tao nn mt nn vn minh chung duy
nht; trong khi o, h thng t nhin lai
xut phat t s tn tai cua cac nn vn
minh ring bit c phat trin mt cach
ni tai va tt nhin la, trong s tng tac
qua lai vi nhau.
 Nga, ly lun hu c a co mt qua
trnh lch s lu dai, bao trum sut th ky
XIX va gi c anh hng ln trong sut
th ky XX. Nguyn tc hu c a anh
hng va tac ng n trit hoc cua
Berdiaev, n suy t cua Vernadsky, n
nhng t tng c ban cua “chu ngha vu
tru Nga”. Co th noi, trit hoc Schelling la
ci ngun trc tip cua c s phng phap
lun nay. Ban thn Schelling a k tha,
phuc hi va phat trin cach hiu th gii
vi t cach mt chnh th sng ng a
c nay sinh t thi C ai va c duy
tr qua thi Trung c. Phn chia s tn tai

cua th gii thanh cai hu c va cai v c,
Schelling a ly cai hu c, cai sng ng
lam cai th nht, cai khi nguyn va xem
cai sng ng nay la cai th hin trc tip
ban cht cua tinh thn th gii — cai tuyt
i. Va ngc lai, ng xac nh cai cht,
cai v c la cai sng ng a b  n, la
cuc sng a b kit qu. Cai ph quat vn
co  moi ni, nhng trong nhng mc 
tch cc hay tim nng khac nhau, “cai
khi nguyn sng ng” la ban cht cua c
th sng th gii bao gm nhng b phn
tch hp - cac c quan ma mi mt trong
chung, n lt mnh, lai la c th sng
ring bit. Theo trnh t t n gian n
phc tap, t cai n nht n cai chung va
cai ph quat, mi c quan — c th y lai la
mt s tn tai ring bit, ca nhn, la mt
cai g o nguyn ven, duy nht va tng
t vi c th sng toan th gii. V vy, tt
ca “cac t chc”, nu chung dng nh co
khac bit th iu o khng phu thuc vao
v tr cua chung trong trnh t, ng cp,
ma ch theo “ngun gc vt ly” cua chung
la “nhng nc thang khac nhau cua cung
mt c th”. Nh vy, t nhin noi chung
bao gm tinh thn th gii nh khi
nguyn va ban cht cua mnh la ai vu
tru, con tt ca cac c th sng  nhng nc
thang khac nhau lai tuy vao s phong

chiu cua cai tuyt i la tiu vu tru, la
cac c quan cua ai vu tru.
Cng trnh Nc Nga va chu u c
bt u t nhng suy t cua tac gia v
mi quan h cua chu u vi nc Nga, va
ngc lai. Tac gia a t cu hoi: “Tai sao
chu u lai thu ch vi nc Nga?”.  th
ky XIX, nc Nga a chng cu chu u
khoi Napleon va em lai t do cho no y
sao? Nc Nga cung a cu nc Phap
khoi s xu xe cua chu u, a cu nc
Ao khoi s sup  tn cung. Nhng,
“ngi ta chng bao gi giang giai nhng
bai hoc lch s nay”. Chu u tin rng
nc Nga la “mt quc gia hiu chin
khng l”, la mt quc gia thng xuyn
m rng lanh th cua mnh nh nhng
cuc chin tranh xm lc. Nc Nga
cung la “ngon la cua anh sang va t do”.
anhilevxki a phn tch cn ke nhng
vn  o va kt lun rng, chu u
khng ch khng hiu nc Nga, ma thm
ch con khng mun hiu. ng a ch ra
nhng net c ao cua a ly cung vn hoa
- lch s cua chu u va cho rng, nc
Nga khng th tranh khoi vic chu u
hoa. Song, ngi chu u a sai lm khi
t cho mnh a tao nn mt nn vn hoa
hoan thin nht va tt nh nht ma gi
y, cac nc khac ch cn noi theo va ph

bin. Theo anhilevxki, tht ra,  chu
u, ngi ta a khng chu y n ba vn
56
LY LUN CUA N.IA.ANHILEVXKI V CAC LOAI HNH
: 1/ Tin b co kha nng xut hin ca 
ngoai con ng a c hnh thanh bi ai
o; 2/ Cn phai quy nh mt cach chnh
xac cai g c xem la tin b, cai g khng
c xem la tin b; 3/ Cac hnh thc
chnh tr c hnh thanh bi mt dn tc
cu th la s t hao cua chnh dn tc nay.
Nh vy, mt h thng nhn tao (san
phm cua ly tr) ma khng phai la h
thng t nhin (doi theo cac s kin) ang
ng tr trong lch s. anhilevxki khng
nh rng, vic phn ky lch s  thi ng
la khng thch hp, khng nn chia lch s
thanh c ai, trung c, cn ai, v.v
Tin b khng phai la mt ng
thng tuyn tnh, ma no c phn ra
theo cac kiu t chc c c trng bi
s a dang va s hoan thin cua cac hnh
thc co nhng nc thang va s tng
trng ring cua mnh. Khng co mt nn
vn minh chung toan nhn loai.
anhilevxki  ngh xem xet lch s va
tin b qua cac loai hnh vn hoa - lch s.
ng vit: “Nh vy, h thng t nhin cua
lch s cn phai nm trong s khac bit
cua cac loai phat trin vn hoa - lch s”

va “cac loai vn hoa - lch s nay, hay
nhng nn vn minh c ao, c sc nay
c xp t theo trnh t thi gian nh
sau: 1/ Ai Cp; 2/ Trung Quc; 3/ Atxiri —
Vavilon — Phinhitxki; 4/ n , 5/ Iran; 6/
Do thai; 7/ Hy Lap, 8/ La Ma; 9/ Aravixki;
10/ Giecmanh — Rman, hay la chu u.
Con co th lit k thm vao danh sach hai
loai hnh chu My: Mchxich va Pru a
b dit vong va khng kp hoan thin s
phat trin cua mnh”(1).
Tip o, anhilevxki chia cac loai
hnh k trn thanh hai loai: loai k tha
(Ai Cp, Hy Lap, La Ma) va loai bit lp
(Trung Quc, n ).  chng minh
rng s phat trin cua nhn loai trai qua
cac loai hnh vn hoa - lch s trn,
anhilevxki a xem xet mi tng quan
gia cai chung cua nhn loai (toan nhn
loai) vi cai dn tc (quc gia) va khng
nh rng, cai quc gia (dn tc) thuc v
cai chung toan nhn loai, cung nh cac
ph phng giao nhau va chnh s giao
nhau nay a tao nn quang trng ma
n lt mnh, trong quan h vi cac ph
phng, quang trng nay ch la mt
phn tao nn chung va thuc v tt ca cac
ph phng nh nhau. Do vy,  co th
tac ng ti toan nhn loai, cn phai sa
cha ph cua mnh theo mt k hoach

ring ma khng ung cham ti quang
trng chung. Theo t tng cua an-
hilevxki, mt nn vn minh toan nhn
loai la ly tng khng at c.
Cac loai hnh vn hoa - lch s vn co
trong mnh nhng quy lut vn ng va
phat trin c bit. anhilevxki a ch ra
nm quy lut nh th(2) va danh hn mt
chng  xem xet chung.
- Quy lut 1: Mt b lac hay mt gia
nh bt ky cua cac dn tc c c trng
bi ngn ng ring bit hay mt nhom
ngn ng gn gui vi nhau mt cach t
nguyn… tao thanh mt loai hnh vn hoa
- lch s c ao.
- Quy lut 2:  mt nn vn minh
vn thuc v mt loai hnh vn hoa - lch
s co th nay sinh va phat trin, cn phai
sao cho cac dn tc vn thuc v no c
s dung s c lp vi chnh tr.
- Quy lut 3: C s nn tang vn minh
cua mi mt loai hnh vn hoa - lch s
khng c trao truyn cho cac dn tc
cua loai hnh khac. Mi mt loai hnh
c tao ra trong s anh hng t nhiu
cua nhng nn vn minh xa la, tn tai
trc hay cung thi vi no.
57
(1) N.Ia.anhilevxki. Nc Nga va chu u.
Matxcva, 1991, tr.87-88.

(2) Xem: N.Ia.anhilevxki. Sd., tr.91-92.
NGUYN HUY HOANG
- Quy lut 4: Nn vn minh cua mi
loai hnh vn hoa - lch s ch at ti s
tron ven, s a dang va s phong phu khi
va ch khi cac nhn t dn tc hoc tao
thanh no tr nn a dang, ch khi chung
se khng b hp thu bi mi muc ch
chnh tr  tao thanh lin bang hay mt
h thng chnh tr quc gia.
- Quy lut 5: Qua trnh phat trin cua
cac loai hnh vn hoa - lch s ngay cang
ging vi cy lu nm ma  chung thi ky
trng thanh keo dai khng xac nh,
nhng thi ky tr hoa va kt trai lai tng
i ngn va lai lun lam can kit sc sng
cua chung.
Chnh nhng quy lut nay a am
bao cho s kt tp lai cua cac hin tng
lch s tr nn ung n va tun theo cac
quy lut cua h thng t nhin. Cung
chnh v th, s phat trin cua nhn loai
khng th i theo mt con ng nao khac
bng cach thng qua s phat trin cua cac
loai hnh vn hoa - lch s c ao tng
ng vi cac b tc v ai.
3. Ngay t khi mi c cng b, Nc
Nga va chu u cua N.Ia.anhilevxki a
lam dy ln nhng y kin va thai  khac
nhau. Nu nh Xtarakhov va Lenchiev

hn hoan tip nhn no, th Xaloviev lai
ph phan va mun bac bo. Xaloviev a goi
ly lun cua anhilevxki la “ly lun cua
loai bo sat”, buc ti ly lun nay lam nhen
nhom nhng mi bt hoa, him khch gia
cac dn tc. Rt cuc th ly lun cua
anhilevxki chu y mun noi g?
anhilevxki hoan toan khng chng lai
chu u, ma ch mun chng lai chu
ngha chu u trung tm, chng lai s
quy luy va bt chc chu u. Theo ng,
ti li ln nht la vic anh mt ban sc
cua dn tc.
T nhng nm cui th ky XX ti nay,
s phat trin cua nhn loai a bc vao
mt bi canh mi — bi canh toan cu hoa.
Trong bi canh y, cung vi bit bao
nhng s kin ln xay ra, mi mt quc
gia, mi mt dn tc lai lun t hoi: xy
dng va phat trin xa hi nh th nao
y? Trong s cht chi cua trai t be
nho, s va cham va ung  cua tham
vong va ca tnh cua cac quc gia, dn tc
khac nhau khng ch trong ly lun ma ca
trong i sng hin thc hang ngay la
iu hin nhin.  mt mc  nao o, co
th noi, toan cu hoa thc cht la s phat
trin va banh trng cua nn kinh t th
trng t ban chu ngha  cp  toan
cu. Cung vi lan song cng nghip hoa,

hin ai hoa manh me la nhng tham
vong nht th hoa moi mt cua toan th
gii  thng tr toan cu cua mt vai
cng quc. Cung vi o, chin tranh,
khung b… a lam ngi ta nh n
anhilevxki trong nhng hi ngh, nhng
din an v di san ly lun cua qua kh.
Khac vi cach tip cn hnh thai kinh
t - xa hi la cach tip cn cho rng, theo
nhng quy lut ni tai bn trong cua nn
san xut t ban chu ngha, theo mc  xa
hi hoa ngay cang tng cua san xut hang
hoa, nht nh se xut hin mt nn vn
minh chung cua nhn loai (bi san xut
vt cht a thng nht th trc sau g
san xut tinh thn cung phai thng nht
theo), cach tip cn vn hoa, vn minh lai
chu y ti ban sc vn hoa cua mi loai
hnh vn hoa - lch s. Theo nhng ngi
ung h cach tip cn nay, khng co s
phat trin tuyn tnh cua lch s, khng co
nhng gia tr chung, ma ch co nhng loai
hnh vn hoa - lch s khac bit cung nhau
tn tai vi nhng sc thai ring bit cua
mnh. Tt nhin, gia cac loai hnh nay
vn tn tai nhng mi quan h qua lai ch
khng phai la c lp nhau hoan toan. Hu
ht cac nha nghin cu vn  nay u cho
58
LY LUN CUA N.IA.ANHILEVXKI V CAC LOAI HNH

rng, anhilevxki, vi ly lun v loai hnh
vn hoa - lch s, a t nn mong cho
cach tip cn vn hoa va vn minh. Chnh
trn c s nay, Spengler, A.Toynbee,
Lenchiev, Friedman, Huntington,
Fukuyamar, v.v. a tip tuc phat trin
cach tip cn nay cho ti ngay nay. Hang
loat cac cng trnh cua cach tip cn nay
a c c gia Vit Nam bit n nh
trn a  cp. Cach tip cn vn hoa, vn
minh nhc nh mi dn tc ch co chay
theo nhng cai c goi la mi me, la hin
ai ma anh mt ban sc vn hoa cua dn
tc mnh. Mt ban sc la khng con t
quc, khng con qu hng. Mt gc r th
se khng bit i v u trong tng lai.
Vn  t ra  y la, liu co th gi gn
c ban sc va phat huy no trong iu
kin toan cu hoa ngay nay?
Nhng, cung chnh tip cn vn hoa,
vn minh lai cho thy rng, chung ta
khng nn cc oan hay tuyt i hoa ban
sc cua vn hoa dn tc. Ban sc cung phai
lun vn ng va phat trin. Chnh phep
bin chng macxt cung a khng nh
rng, cac pham tru cai chung, cai ph quat
va cai c thu, cai ring lun nm trong
mi quan h bin chng, chuyn hoa cho
nhau. Do o, gn gi va phat huy ban sc
co ngha la phai hoa nhp  phat trin

mnh, nhng khng c hoa tan, khng
c anh mt mnh, khng c bt
chc mt cach may moc, ma phai sang
tao. Trong s hoa nhp  phat trin y,
ban sc co nhng tac ng tch cc n qua
trnh hin ai hoa, toan cu hoa va ngc
lai, nh toan cu hoa va hin ai hoa, ban
sc vn hoa cua dn tc cang tr nn su
lng hn, phat trin hn. Chnh v th,
trong ly lun phat trin xa hi ngay nay,
cach tip cn hnh thai kinh t - xa hi cn
phai c kt hp cht che vi cach tip
cn vn hoa, vn minh. Lch s nhn loai
a cho thy khng t nhng minh chng v
vic kt hp thanh cng cai c thu vi cai
ph quat, cai ban sc vi cai hin ai, cai
dn tc vi cai thi ai. V du, cuc cai cach
cua vua Pit  nht cua nc Nga vi
phng chm cng nghip hoa nhng vn
gi truyn thng va phong tuc tp quan c
truyn Nga; khu hiu cng ngh phng
Ty vi vn hoa truyn thng cua Nht
Ban; cach mang Vit Nam i t thng li
nay ti thng li khac cung la nh lun bit
kt hp hai ngon c dn tc va thi ai
Trong s phat trin cua xa hi ngay
nay, khng t nhng suy t cua
anhilevxki a hoa nhp vao chu ngha
a vn hoa (multiculturalism). Vi chu
ngha a vn hoa, cac nn vn hoa u

bnh ng, khng co s cao thp, khng co
s ng hoa, ma ch co s tch hp, ch co
s thng nht trong a dang. Cac nn vn
hoa khac bit nhau u co quyn tn tai va
phat trin trong nhng iu kin xa hi
xac nh. Chnh trong s thng nht ma
a dang y, mi nn vn hoa u tm cach
lam cho mnh phong phu hn, ban sc hn
nh co nhng giao tip va i thoai vi cac
nn vn hoa khac. Va cung chnh trong s
giao lu y, co le, se hnh thanh nn mt
din mao vn hoa mi - nn vn hoa toan
cu. Chu ngha a vn hoa, i thoai vn
hoa a tr thanh biu hin cua long khoan
dung trong khung canh cua thi ai mi -
thi ai toan cu hoa.
Ngay nay, khi ma khoa hoc va trit
hoc a chuyn sang h hnh hu phi c
in, chung ta thy khng t nhng vn
 phng phap lun cua anhilevxki lai
c nhc n va phat trin manh me. o
chnh la ly lun hu c vi tn goi mi
singergetic th hin tnh phi tuyn, tnh
m, tnh bt nh va s t t chc cua
toan vu tru. H hnh nay a em lai mt
th gii quan mi vi nhiu trin vong cho
chin lc phat trin toan cu.

59