Siêu kinh tế học hài hước potx

4 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC MỘT LỜI GIẢI THÍCH
| 5
VÀI LỜI PHÂN BUA
Ĉã ÿɶn lúc phɚi thʢa nhɤn rɨng, trong cuʈn sách ÿɞu tiên,
chúng tôi ÿã nói dʈi. Nhʦng hai lɞn.
Lʔi nói dʈi ÿɞu tiên xuɜt hiɾn ʖ phɞn giʒi thiɾu, khi chúng
tôi viɶt rɨng cuʈn sách ÿó không có “chʞÿɸ thʈng nhɜt”. Sʨ
tình là thɶ này. Khi nhʦng biên tɤp viên cʞa nhà xuɜt bɚn –
nhʦng ngɉʔi ɜy thɤt dɼ mɶn và thông minh – lɞn ÿɞu tiên ÿʄc
bɚn thɚo, hʄÿã la toáng lên: “Cuʈn sách này ch
ɚ có chʞÿɸ
thʈng nhɜt gì cɚ!” Thay vào ÿó, bɚn thɚo gʊm mʐt ÿʈng câu
chuyɾn vɸ nhʦng thɞy giáo lʢa ÿɚo, nhʦng kɲ môi giʒi nhà ÿɜt
cɇ hʐi và
nhʦng tên ma cô trɲ ranh bám váy mɰ (crak-selling
mama’s boys)
. Chɪng có nɸn tɚng lý thuyɶt kƒ diɾu nào ÿɉʚc
xây dʨng dʨa trên cɇ sʖ là nhʦng câu chuyɾn này hɶt, chʀ có
mʐt con sʈÿáng kɺ ÿɉʚc tính bɨng tʌng sʈ các câu chuyɾn
cʐng lɘi vʒi nhau.
Sʨ cɚnh báo cʞa nhà xuɜt bɚn chʀ thʨc sʨ trʖ thành vɜn
ÿɸ khi chúng tôi ÿɸ xuɜt mʐt cái tên ÿɮt cho mʒ hʎn ÿʐn ɜy:
Freakonomics (Kinh tɶ hʄc hài hɉʒc). Ngay c
ɚ trên ÿiɾn thoɘi,
bɘn cŸng có thɺ nghe thɜy hʄ vò ÿɞu bʠt tóc than van: Hai gã
này vʧa chuyɿn ÿɻn mʕt bɟn thɟo chɟ có chʣÿɽ thʍng nhɡt
và vô nghśa lý, ÿã thɻ lɝi còn mʕt cái tên kƒ cʡc nʫa chʥ!
6 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC MỘT LỜI GIẢI THÍCH
| 7

lý sɴ coi nhʦng câu nhɉ vɤy là mʐt cách nói quá. Nhɉng mʐt
vài ÿʐc giɚ lɘi hiɺu theo nghśa ÿen, rʊi phàn nàn rɨng các câu
chuyɾn cʞa chúng tôi, mʐt bʐ sɉu tɤp rɜt nhiɸu nhʦng câu
chuyɾn dù thú vʂ, nhɉng thʨc ra vɢn không ÿɸ cɤp ÿɉʚc ÿɶn
“tɜt cɚ mʄi chuyɾn”. Và vì vɤy, mɮc dù lʔi ÿɸ phʜ không có ý
nói dʈi, nhɉng lɘi trʖ thành mʐt lʔ
i nói dʈi nhɉ vɤy. Chúng tôi
xin ÿɉʚc thʠ lʎi.
Sai sót khi kɶt luɤn “tɜt cɚ mʄi thʠ” trong cuʈn sách ÿɞu
tiên cʞa chúng tôi, tuy vɤy, tʨ nó lɘi mang ÿɶn mʐt hɾ quɚ bɜt
ngʔ: nhu cɞu cho ra ÿʔi cuʈn sách thʠ hai. Nhɉng cŸng phɚi
lɉu ý mʐt cách thɪng thɦn rɨng kɺ cɚ cuʈn sách thʠ hai này kɶt
hʚp vʒi cuʈn sách ÿɞu tiên lɘi cŸng không th
ɺ hiɺu theo nghśa
ÿen là ÿã bao gʊm “tɜt cɚ mʄi thʠ”.
Chúng tôi ÿã cʐng tác vʒi nhau trong vài năm. Mʄi viɾc bɦt
ÿɞu khi mʐt trong hai chúng tôi (Dubner, mʐt nhà văn, nhà
báo) viɶt mʐt bài cho tɘp chí vɸ ngɉʔi còn lɘi (Levitt, mʐt nhà
kinh tɶ hʄc hàn lâm). Ĉɞu tiên là ÿʈi thʞ nghiên cʠu vɸ nhau,
dù chʀ là sʨÿʈi ÿɞu mʐt cách ôn hoà, sau ÿó, chúng tôi bɦt ÿɞu
gɦn bó chɮt chɴ vʒi nhau khi vài nhà sách mʔi g
ʄi chúng tôi
viɶt chung mʐt cuʈn sách vʒi nhʦng món thù lao khá hʔi. (Hãy
nhʒ: con ngɉʔi hành ÿʐng vì ÿʐng cɇ – và, trên hɶt, nhà kinh tɶ
hʄc hay nhà báo thì cŸng là ngɉʔi trɞn mɦt thʂt mà thôi.)
Chúng tôi ÿã thɚo luɤn xem sʈ tiɸn ÿó nên chia nhɉ thɶ
nào. Gɞn nhɉ ngay lɤp tʠc, chúng tôi sa vào ngõ cʜt, vì cɚ hai
ÿɸu ÿɸ xuɜt chia theo tʬ lɾ 60-40. Ĉɶn khi nhɤn ra, cɚ hai ÿɸu
nghś ngɉʙi kia nên nhɤn ÿɉʚ
c 60%, thì chúng tôi hiɺu rɨng

mình ÿã thɤt may mɦn tìm ÿɉʚc mʐt cʐng sʨ tuyɾt vʔi. Vì vɤy
chúng tôi quyɶt ÿʂnh là 50-50 và bɦt tay vào viɾc.
Vì vɤy, thɤt hʚp lý khi ngɉʔi ta ÿɸ xuɜt phɚi in ngay ʖ trang
ÿɞu tiên cʞa cuʈn sách, ngay trong lʔi giʒi thiɾu, rɨng cuʈn
sách này không có chʞÿɸ thʈng nhɜt. Và, ÿɺ giʦ hòa khí (cŸng
vì cuʈn sách nʦa), chúng tôi ÿã ÿʊng ý nhɉ vɤy.
Nhɉng sʨ thʨc là cuʈn sách có mʐt chʞÿɸ
thʈng nhɜt,
ngay cɚ khi nó không rõ ràng vʒi chúng tôi, vào thʔi ÿiɺm ɜy.
Nɶu phɚi lʨa chʄn, bɘn có thɺ rút gʄn chʞÿɸ cʞa cuʈn sách
trong cʜm tʢ: Con ngɉʙi hành ÿʕng vì ÿʕng cɇ. Còn nɶu bɘn
muʈn rõ hɇn, thì có thɺ nói thɶ này: Con ngɉʙi hành ÿʕng
vì ÿʕng cɇ, mɳc dù không nhɡt thiɻt phɟi theo nhʫng cách
có thɿÿoán ÿʇnh ÿɉʟc hoɳc tuyên ngôn. Bʛi vɩy, mʕt trong
nhʫng quy tɫc hành xʩ quyɽn năng nhɡt trong vŸ trʡ này
chính là quy tɫc cʣa sʭ bɡt quy tɫc. Ĉiɽu này áp dʡng cho cɟ
giáo viên, nhʫng tay ÿɣu cɇ nhà ÿɡt, nhʫng lái buôn thông
thái cŸng nhɉ các bà mɵÿang mong chʙÿʥa con ÿɣu lòng,
vɩn ÿʕng viên sumô, ngɉʙi bán bánh ngʉt và nhʫng thành
viên Ku Klus Klan.
Vɜn ÿɸ tên gʄi cʞa cuʈn sách, trong khi ÿó, vɢn tiɶp tʜc
bɶ tɦc. Sau vài tháng vʒi hàng tá nhʦng gʚi ý, bao gʊm
Trí
tuʃĈʕc ÿáo (Unconventional Wisdom) (é!), Chɯng cɣn thiɻt
phɟi thɻ (Ain’t Necessarily So) (bleh!), và Tɣm nhìn E-Ray
(E-Ray Vision) (ôi, ÿʢng hʆi!), nhà xuɜt bɚn cuʈi cùng quyɶt
ÿʂnh rɨng có lɴ Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc cŸng chɪng ÿɶn nʎi tɾ
lɦm – hay ÿúng hɇn nó tɾÿɶn nʎi có khi trên thʨc tɶ lɘi trʖ
thành mʐt phɉɇng án tʈt.
Hoɮc ÿɇn giɚn là vì hʄÿã kiɾt sʠc.

Phɞn ÿɸ phʜ
hʠa hɰn rɨng cuʈn sách sɴ khám phá “nhʦng
khía cɘnh bí mɤt cʞa tɜt cɚ mʄi thʠ.” Ĉó là lʔi nói dʈi thʠ hai.
Chúng tôi thì tɉʖng nhɉ chɦc chɦn rɨng nhʦng bɘn ÿʄc chí
9
nghe trʨc tiɶp ý kiɶn cʞa ÿʐc giɚ, to, rõ ràng và thɉɇng xuyên.
Nhʦng phɚn hʊi tʈt không thɺ bʆ qua và cʨc kƒ giá trʂ. Không
chʀ nhɤn ÿɉʚc nhʦng phɚn hʊi vɸ nhʦng gì chúng tôi ÿã viɶt,
mà chúng tôi còn nhɤn ÿɉʚc rɜt nhiɸu gʚi ý cho các chʞÿɸ
mʒi trong tɉɇng lai. Mʐt vài ÿʐc giɚ gʤi email cho chúng tôi
cŸng sɴ thɜy suy nghś cʞa mình ÿɉʚc phɚn ánh trong cuʈn
sách này. C
ɚm ɇ
n các bɘn.
Thành công cʞa Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc còn mang ÿɶn hɾ
quɚÿɮc biɾt lɘ thɉʔng: chúng tôi thɉʔng xuyên ÿɉʚc mʔi,
hoɮc cùng nhau, hoɮc riêng lɲ, ÿɶn thuyɶt trình cho nhʦng
nhóm thính giɚ khác nhau. Hʄ thɉʔng giʒi thiɾu chúng tôi
nhɉ nhʦng “chuyên gia” cʨc kƒÿɮc biɾt mà trong cuʈn sách
chúng tôi ÿã khuyɶn cáo các bɘn nên ÿɺ tâm ÿɶn – nhʦng
ngɉʔi có lʚi thɶ nɦm bɦt
ÿɉʚc nguʊn thông tin và háo hʠc tɤn
hɉʖng thông tin ɜy. (Chúng tôi ÿã cʈ gɦng hɶt sʠc ÿɺ thʠc tʀnh
cʤ tʄa vɸ ý niɾm rɨng chúng tôi giʔÿây là chuyên gia vɸ bɜt cʠ
lśnh vʨc nào).
Nhʦng cuʐc gɮp gʘɜy cŸng tɘo ra nhʦng chɜt liɾu cho
viɾc viɶt lách cʞa chúng tôi sau này. Mʐt lɞn, chúng tôi ÿɶn
nói chuyɾn tɘi Ĉɘi hʄc California, Los Angeles (UCLA). Sau
khi Dubner ÿɉa ra thông
ÿiɾp rɨng: quan sát cho thɜy thʨc tɶ

sʈ
ngɉʔi rʤa tay sau khi ÿi vɾ sinh ít hɇn rɜt nhiɸu so vʒi sʈ
ngɉʔi tʨ nhɤn mình có rʤa tay. Ngay sau ÿó mʐt cʤ tʄa tiɶn
lɘi gɞn khán ÿài, giɇ tay xin phát biɺu và giʒi thiɾu mình là
bác sś tiɶt niɾu. Bɜt chɜp lʔi giʒi thiɾu vɸ nghɸ nghiɾp không
lɜy gì làm thɇm tho ɜy, nhà niɾu hʄc ÿã kɺ cho chúng tôi nghe
câu chuyɾn cʨc kƒ thú vʂ vɸ s
ʨ thɜt bɘi liên quan ÿɶn rʤa tay
ʖ mʐt môi trɉʔng ÿòi hʆi sʨ vɾ sinh cao – bɾnh viɾn nɇi anh
làm viɾc – và cách sáng tɘo mà bɾnh viɾn ÿã sʤ dʜng ÿɺ vɉʚt
Chúng tôi không thɜy áp lʨc nhiɸu khi viɶt cuʈn sách ÿɞu
tiên bʖi vì ÿɇn giɚn chúng tôi cho rɨng sɴ có rɜt ít ngɉʔi ÿʄc
nó. (Cha cʞa Levitt ÿʊng tình vʒi ÿiɸu này và còn nói sɴ là “mɜt
trí” nɶu chɜp nhɤn b
ʆ ra dù chʀ mʐt xu ÿɺ mua sách.) Nhʔ sʨ
kƒ vʄng không quá cao này mà chúng tôi ÿɉʚc giɚi phóng, ÿɺ
viɶt vɸ bɜt cʠ vɜn ÿɸ nào chúng tôi chʞ quan cho rɨng ÿáng
giá. Vɤy là chúng tôi ÿã có mʐt khoɚng thʔi gian tuyɾt diɾu.
Chúng tôi ngɘc nhiên và sʤng sʈt khi cuʈn sách cʞa mình
trʖ thành mʐt hiɾn tɉʚng. Nhʦng tɉʖng vì lʚi nhuɤn mà chúng
tôi s
ɴ rɞm rɤp xuɜt bɚn thêm mʐt cuʈn sách “ăn theo” – nghś
coi, Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc cho tɡt cɟ mʉi ngɉʙi (Freakonomics
for Dummies) hay Súp gà cho Tâm hʏn Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc
(Chicken Soup for the Freakonomics Soul) – nhɉng chúng tôi
phɚi chʔÿʚi cho ÿɶn khi thʨc hiɾn ÿʞ các nghiên cʠu cɞn thiɶt,
ÿɶn mʠc mà chúng tôi buʐc phɚi viɶt chúng cʜ thɺ ra giɜy. Và
cuʈi cùng, chúng tôi ÿã ʖÿây, sau hɇn bʈn năm, v
ʒi cuʈn sách
thʠ hai mà chúng tôi giɚn dʂ tin rɨng nó hɜp dɢn hɇn cuʈn ÿɞu

tiên. Tɜt nhiên, hoàn toàn tuƒ thuʐc vào ÿánh giá cʞa các bɘn,
chʠ không phɚi chúng tôi, ÿɺ kiɺm chʠng xem ÿiɸu ÿó có chính
xác không – biɶt ÿâu nó lɘi tɾ hɘi nhɉ mʐt sʈ ngɉʔi ÿã tʢng e
ngɘi khi ÿʄc cuʈn sách ÿɞu tiên cʞa chúng tôi cŸng nên.
Nhʦng ngɉʔi làm xuɜt bɚn ÿɶn phɚi bʆ viɾc vì sʨ cʠng ÿɞu
cʠng cʌ phát chán cʞa chúng tôi: khi chúng tôi ÿɸ xuɜt tên gʄ
i
cʞa cuʈn sách mʒi sɴ là Siêu kinh tɻ hʉc hài hɉʗc, hʄ thɤm chí
còn không chʒp mɦt.
Nɶu bɘn thɜy cuʈn sách này có ÿiɸu gì thú vʂ, hãy cɚm ɇn
bɚn thân mình nhé. Mʐt ích lʚi cʞa viɾc viɶt sách vào thʔi ÿɘi
mà truyɸn thông rɲ và dɼ nhɉ hiɾn nay ÿó là các tác giɚ ÿɉʚc
10 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 11
không dám chɫc dʭ án này có nghiêm túc không hay thông
tin cʣa tôi có chuɥn xác không, tôi cʥ viɻt thɉ này ÿɿ ông biɻt
là tôi có thɿ kɿ trɉʙng hʟp cʣa mình và sɱn lòng hʓ trʟ ông.
Xin cɟm ɇn, Allie
Rɦc rʈi là ʖ chʎ: Levitt phɚi giɚi thích cho vʚ và bʈn ÿʠa
con vì sao ông không có mɮt ʖ nhà vào sáng thʠ bɚy, thay
vào ÿó, ông sɴ có mʐt cuʐc gɮp vʒi mʐt gái làng chɇi. Ĉây là
chuyɾn sʈng còn, ông lɤp luɤn, ông phɚi gɮ
p riêng cô ÿɺ tiên
lɉʚng mʐt cách tɉɇng ÿʈi nhu cɞu thʨc sʨ cʞa cô ɜy.
Theo
cách nào ÿɜy, hʄÿã mua nó.
Và bɘn sɴ gɮp câu chuyɾn vɸ Allie trong cuʈn sách này.
Mʐt loɘt các sʨ kiɾn khiɶn cô ÿi ÿɶn quyɶt ÿʂnh cuʈi cùng
này ÿɉʚc các nhà kinh tɶ hʄc gʄi là lʟi thɻ tích luʳ. Tɉɇng tʨ,

sʨ thành công cʞa cuʈn sách ÿɞu tiên ÿã tɘo cho chúng tôi mʐt
loɘt lʚi thɶ, mà các tác giɚ khác có thɺ không ÿɉʚc tɤn hɉʖng,
khi bɦt tay vào viɶt cuʈn sách thʠ hai. Chúng tôi hi vʄng rɨng
mình có thɺ
tɤn dʜng hɶt nhʦng lʚi thɶ này.
Cuʈi cùng, trong khi viɶt cuʈn sách này, chúng tôi cʈ gɦng
giɚm thiɺu tʈi ÿa viɾc phʜ thuʐc vào các thuɤt ngʦ kinh tɶ
nhɨm tránh gây khó hiɺu và khó nhʒ cho bɘn ÿʄc. Vì vɤy,
thay vì gʄi hành ÿʐng cʞa Allie là mʐt ví dʜ vɸ lʟi thɻ tích luʳ,
chúng ta ÿɇn giɚn gʄi nó là… ʢm, thói ÿʆng ÿɚnh.
qua nhʦng thɜt bɘi ɜy. Bɘ
n sɴ
thɜy câu chuyɾn ɜy trong cuʈn
sách này, cŸng nhɉ câu chuyɾn hɜp dɢn vɸ mʐt ngɉʔi khác,
mʐt bác sś lâu năm khi phɚi chʈng chʄi vʒi yêu cɞu vɾ sinh
vô trùng.
ʕ mʐt buʌi diɼn thuyɶt khác dành cho mʐt nhóm các nhà
ÿɞu tɉ mɘo hiɺm, Levitt thɚo luɤn vɸ mʐt vài nghiên cʠu mʒi
mà anh thʨc hiɾn chung vʒi Sudhir Venkatesh, nhà xã hʐi hʄc
ÿã tʢng mɘo hiɺm vʒi m
ʐt
ÿám “cò” nhà ÿɜt ÿã ÿɉʚc ÿɸ cɤp
trong Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc. Nghiên cʠu mʒi này liên quan ÿɶn
công viɾc theo giʔ cʞa nhʦng cô gái bán dâm ʖ Chicago. Trùng
hʚp là, khuya hôm ɜy, mʐt trong sʈ các nhà ÿɞu tɉ mɘo hiɺm
tham dʨ buʌi diɼn thuyɶt (chúng tôi sɴ gʄi anh ta là John) ÿã
có buʌi “vui vɲ” cùng mʐt gái bán dâm theo giʔ (mà chúng tôi
sɴ gʄi là Allie) vʒi giá 300$. Khi John ÿɶn căn hʐ cʞa Allie,
anh ta thɜy mʐt b
ɚn

Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc ʖ trên bàn.
“Em lɜy cái này ʖÿâu vɤy?” John hʆi.
Allie nói mʐt cô bɘn “cùng nghɸ” ÿã gʤi nó cho cô.
Ĉɺ gây ɜn tɉʚng ÿɉʚc vʒi Allie – bɚn năng gây ɜn tɉʚng
cʞa ÿàn ông vʒi ÿàn bà rõ ràng rɜt mɘnh mɴ ngay cɚ khi giʦa
hʄ chʀ có tình dʜc ÿɉʚc mua và trɚ tiɸn sòng phɪng – John
“khoe” anh vʢa dʨ buʌi diɼn thuyɶt cʞa mʐt trong hai tác giɚ
cuʈn sách. Vɢ
n còn chɉa hɶt trùng hʚp ngɢu nhiên, trong buʌi
nói chuyɾn, Levitt ÿɸ cɤp ÿɶn viɾc ông ÿang tiɶn hành nghiên
cʠu mʐt sʈ thʠ liên quan ÿɶn nhʦng cô gái bán hoa.
Mʐt vài ngày sau, email dɉʒi ÿây “ÿɤu” xuʈng hʐp thɉÿiɾn
tʤ cʞa Levitt:
Tôi tình cʙ ÿɉʟc biɻt ông ÿang nghiên cʥu khía cɝnh kinh
tɻ vɽ nhʫng ngɉʙi hành nghɽ mɝi dâm, phɟi vɩy không? Tôi
12 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 13
LỜI GIỚI THIỆU
ĐƯA SỰ HÀI HƯỚC VÀO KINH TẾ HỌC
Rɜt khó ÿɺ ÿɉa ra nhiɸu quyɶt ÿʂnh trong cuʐc sʈng. Bɘn
nên theo ÿuʌi sʨ nghiɾp theo hɉʒng nào? Bɘn có nên ÿɉa
ngɉʔi mɰ già yɶu cʞa mình vào mʐt viɾn dɉʘng lão? Vʚ chʊng
bɘn ÿã có hai ÿʠa con; vɤy có nên sinh ÿʠa thʠ ba?
Nhʦng vɜn ÿɸ nhɉ vɤy rɜt khó quyɶt ÿʂnh bʖi vô sʈ lý do.
Mʐt trong sʈÿó là tính rʞi ro cao. Có rɜt nhiɸu yɶu tʈ không
ch
ɦc chɦn trong ÿó. Trên tɜt cɚ, nhʦng quyɶt ÿʂnh nhɉ vɤy rɜt
hiɶm gɮp, nghśa là bɘn không ÿɉʚc thʨc hành nhiɸu trɉʒc khi
ra quyɶt ÿʂnh. Bɘn có thɺ rɜt thɘo mua hàng nhu yɶu phɠm

cho gia ÿình, vì bɘn thɉʔng xuyên làm nhɉ thɶ, nhɉng mua
căn nhà ÿɞu tiên lɘi là mʐt chuyɾn hoàn toàn khác.
Mʐt sʈ quyɶt ÿʂnh khác, trong khi ɜy, lɘi rɜt, rɜt dɼ dàng.
Tɉʖ
ng tɉʚng là bɘn vʢa rʔi khʆi bʦa tiɾc ʖ nhà mʐt ngɉʔi
bɘn. Anh ɜy sʈng cách nhà bɘn chʀ có mʐt dɮm thôi. Các bɘn
14 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 15
bʐ có mʐt dɮm thôi mà. Bɘn ÿɶn chào tɘm biɾt ngɉʔi bɘn cʞa
mình, cɚm ɇn vɸ bʦa tiɾc, và nói cho anh ɜy nghe kɶ hoɘch cʞa
bɘn. Anh bɘn ʞng hʐ nhiɾt liɾt quyɶt ÿʂnh sáng suʈt ɜy.
Nhɉng anh ta có nên làm nhɉ vɤy không? Tɜt cɚ chúng ta
ÿɸu biɶt rɨng lái xe khi say rɉʚu là cʨc kƒ nguy hiɺm, thɶ còn
ÿi bʐ khi say thì sao? Liɾu ÿó có phɚi là mʐt quyɶ
t ÿʂnh quá
nhanh chóng và ÿɇn giɚn?
Hãy ÿɺ các con sʈ thʈng kê trɚ lʔi. Mʎi năm, có hɇn 1.000
khách bʐ hành thiɾt mɘng trong các vʜ tai nɘn giao thông. Vì
bɉʒc xuʈng lòng ÿɉʔng không quan sát; vì nɨm nghʀ bên các
quʈc lʐ; vì bʂ va chɘm mɘnh khi ÿang băng qua ÿɉʔng cao tʈc.
Hãy so sánh con sʈ này vʒi tʌng sʈ nhʦng ngɉʔi chɶt trong các
vʜ tai nɘn liên quan ÿɶn chɜt cʊn mʎi năm – khoɚng 13.000
– thì con sʈ nh
ʦng ngɉʔi chɶt khi ÿi bʐ trong tình trɘng say
rɉʚu có vɲ rɜt nhʆ bé. Nhɉng khi bɘn lʨa chʄn hoɮc ÿi bʐ hoɮc
lái xe, con sʈ tʌng thɺ lɘi không thɺÿong ÿɶm ÿɉʚc. Ĉây là câu
hʆi liên quan: tính theo ÿɇn vʂ dɮm ÿɉʔng thì lái xe khi say xʀn
nguy hiɺm hɇn hay ÿi bʐ khi say xʀn nguy hiɺm hɇn? Mʎi ngày
mʐt ngɉʔi Mʮÿi bʐ trung bình 1,5 dɮm. Có khoɚng 327 triɾu

ngɉʔ
i Mʮ trong ÿʐ tuʌi tʢ 16 trʖ lên; nghśa là, mʎi năm nhʦng
ngɉʔi Mʮ trong ÿʐ tuʌi ÿɉʚc phép lái xe ÿi bʐ khoɚng 43 tʬ
dɮm. Giɚ sʤ là cʠ 140 dɮm thì có 1 ngɉʔi ÿi bʐ say xʀn – tʬ lɾ
quãng ÿɉʔng tɉɇng ʠng có 1 ngɉʔi lái xe say rɉʚu – thì trung
bình mʎi năm ngɉʔi Mʮÿi bʐ 307 triɾu dɮm ÿɉʔng trong tình
trɘng say xʀn.
Làm m
ʐt phép tính ÿɇn giɚn, tính trên tʬ l
ɾ dɮm ÿɉʔng,
thì mʐt ngɉʔi khách bʐ hành say xʀn có nguy cɇ bʂ thiɾt mɘng
nhiɸu gɜp tám lɞn so vʒi ngɉʔi lái xe bʂ say xʀn.
ÿã rɜt vui vɲ, bɘn ÿã uʈng ÿɶn 4 ly rɉʚu lʒn. Giʔ thì cuʐc vui
ÿã ÿɶn lúc tàn. Trong khi cɘn ly cuʈi cùng, bɘn rút chìa khóa
ô-tô ra khʆi túi. Bɜt chʚt bɘn nhɤn ra ÿó là mʐt ý tɉʖng tʊi:
bɘn ÿ
âu ÿʞ ÿiɸu kiɾn ÿɺ
lái xe chʠ.
Trong vài thɤp kʬ trʖ lɘi ÿây, tɜt cɚ chúng ta ÿɸu ÿɉʚc dɘy
dʎÿɞy ÿʞ vɸ nhʦng nguy cɇ có thɺ xɚy ra nɶu lái xe trong tình
trɘng say xʀn. Mʐt ngɉʔi lái xe trong tình trɘng ɜy có nguy cɇ
gây ra tai nɘn nhiɸu gɜp 13 lɞn so vʒi mʐt ngɉʔi bình thɉʔng.
Vɤy mà vɢn có rɜt nhiɸu ngɉʔi lái xe khi ÿã say xʀn. ʕ Hoa
Kƒ, hɇn 30% các cuʐc va chɘm xe cʐ chɶ
t ngɉʔi xɚy ra do có
ít nhɜt mʐt tài xɶÿang ʖ tình trɘng say rɉʚu. Lúc ÿêm khuya,
thʔi ÿiɺm mʄi ngɉʔi thɉʔng uʈng nhiɸu rɉʚu nhɜt, thì tʬ lɾ
này tăng lên gɞn 60%. Tính tʌng thɺ thì cʠ 140 dɮm ÿɉʔng thì
có mʐt lái xe say rɉʚu, hoɮc 21 tʬ dɮm mʎi năm.
Tɘi sao lɘi có nhiɸu ngɉʔi ngʊi sau vô-lăng khi uʈng say

ÿɶn thɶ? Có thɺ là vì – và ÿiɸu này có lɴ là m
ʐt thʈng kê gây
sʈc nhɜt – các lái xe say xʀn rɜt ít khi bʂ “tóm”. Trên 27.000
dɮm ÿɉʔng có lái xe say xʀn ÿiɸu khiɺn thì chʀ có 1 ngɉʔi bʂ
bɦt. Nghśa là, nɶu bɘn lái xe hɶt mʐt chiɸu dʄc nɉʒc Mʮ, sau
ÿó vòng ÿi, rʊi vòng lɘi tʒi 3 lɞn nʦa, trong tình trɘng say bia
rɉʚu, thì mʒi bʂ cɚnh sát tóm, bɦt tɜp vô lɸ
ÿɉʔng. Cùng vʒi
các hành vi xɜu khác, lái xe khi say xʀn hoàn toàn có thɺ bʂ
xoá bʆ nɶu có m
ʐt ÿʐng cɇÿʞ mɘnh ÿɉʚc thiɶt lɤp – ví dʜ là
nhʦng rào chɦn ÿɉʔng ÿɉʚc lɤp ra mʐt cách ngɢu nhiên ÿɺ
có thɺ xʤ lý các lái xe say xʀn ngay tɘi chʎ - nhɉng xã hʐi cʞa
chúng ta dɉʔng nhɉ không có ý ÿʂnh ɜy.
Hãy quay lɘi bʦa tiɾc tɘi nhà bɘn thân cʞa bɘn, bɘn ÿã
hành ÿʐ
ng nhɉ thɺÿây là quyɶt ÿʂnh dɼ nhɜt trên ÿʔi này:
thay vì lái xe vɸ nhà, bɘn sɴÿi b
ʐ. Vʒi lɘi, bɘn cŸng chʀ phɚi ÿi
16 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 17
Và sɴÿɮc biɾt kém may mɦn nɶu sinh ra là phʜ nʦ, bʖi
vì rɜt nhiɸu bɤc cha mɰɛn Ĉʐ thɺ hiɾn thái ÿʐ “trʄng nam
khinh nʦ” rɜt nɮng nɸ. Chʀ có 10% gia ÿình ɛn Ĉʐ có hai con
trai muʈn sinh thêm, trong khi có gɞn 40% gia ÿình có hai con
gái muʈn cʈ thʤ sinh thêm mʐt “quý tʤ”. Sinh ra mʐt cɤu con
trai nhɉ thɺÿɲ ra ÿɉʚc mʐt sʌ lɉɇng hɉu vɤy. Cɤu bé ÿó sɴ lʒn
lên, trʖ thành m
ʐt ngɉʔi ÿàn ông hái ra tiɸn, có thɺ cung cɜp

cho cha mɰ cɤu mʐt cuʐc sʈng ÿɞy ÿʞ khi hʄÿɶn tuʌi xɶ bóng
chiɸu tà, và khi “hai năm mɉɇi vɸ già”, cɤu sɴ lo chuyɾn hɤu sʨ
cho cha mɰ chu ÿáo. Trong khi ÿó, sinh ra mʐt cô con gái, thì
thay vì có ÿɉʚc mʐt quʮ lɉɇng hɉu, hʄ lɘi phɚi lo cʞa hʊi môn
cho nó. Mɮc dù chuɠn bʂ cʞa hʊi môn cho con gái vɸ nhà chʊng
ʖɛn Ĉʐ tʢ
lâu ÿã bʂ lên án, nhɉng phong tʜc này vɢn còn rɜt
phʌ biɶn, thɺ hiɾn bɨng viɾc nhà gái phɚi tɮng chú rɺ và nhà
trai tiɸn mɮt, xe cʐ hoɮc ÿɜt ÿai. Gia ÿình nhà gái cŸng thɉʔng
bʂ gɦn trách nhiɾm lo tiɸn tʌ chʠc ÿám cɉʒi.
Quʮ tʢ thiɾn Smile Train (Tɘm dʂch: Con tàu chʖ nhʦng nʜ
cɉʔi) cʞa Mʮ, chuyên hʎ trʚ các cuʐc phɢu thuɤt h
ʖ hàm ɶch
cho trɲ em nghèo trên toàn thɶ giʒi gɞn ÿây ÿã ÿɶn Chennai,
ɛn Ĉʐ. Khi mʐt ngɉʔi ÿàn ông ÿʂa phɉɇng ÿɉʚc hʆi ông ta có
bao nhiêu ngɉʔi con, ông ta ÿã trɚ lʔi “Mʐt”. Nhɉng sau ÿó, tʌ
chʠc này ÿɉʚc biɶt ngɉʔi ÿàn ông ÿó ÿúng là có mʐt cɤu con
trai – nhɉng ông ta còn có năm cô con gái nʦa, nhʦng ngɉʔi
con này rõ ràng bʂ cha cʞa chúng coi nhɉ không có. Smile
Train cŸng ÿɉʚc biɶt rɨng các bà ÿʘ ʖ Chennai
ÿôi khi ÿɉʚc
trɚ khoɚng 2,50 ÿô-la ÿɺ làm ngɘt mʐt ÿʠa trɲ gái sɇ sinh nɶu
nó bʂ dʂ tɤt hʖ hàm ɶch – và thɶ là, ÿɺ ÿɘt ÿɉʚc mʜc ÿích nhân
ÿɘo cʞa quʮ tʢ thiɾn, tʌ chʠc này ÿã trɚ khoɚng 10 ÿô-la cho
các bà ÿʘ mʎi khi hʄ mang ÿɉʚc mʐt ÿʠa trɲ bʂ hʖ hàm ɶch
ÿɶn bɾnh viɾn ÿɺ làm phɢu thuɤt.
Nhɉng vɢn còn mʐt ÿiɺm quan trʄng nʦa: mʐt ngɉʔi ÿi bʐ
say rɉʚu dɉʔng nhɉ không có khɚ năng làm hɘi hay gây thiɾt
mɘng cho ngɉʔi khác ngoài chính bɚn thân mình. Ĉiɸu này
ngɉʚc lɘi vʒi ngɉʔi lái xe say xʀn. Trong các tai nɘn chɶt ngɉʔi

do say rɉʚu, có 36% nɘn nhân hoɮc là hành khách, hoɮc khách
bʐ hành, hoɮc là nhʦng ngɉʔi tài xɶ khác. Dɞu vɤy, sau khi
tính cɚ sʈ lɉʚng nhʦng ngɉʔi vô tʐ
i bʂ thiɾt mɘng trong nhʦng
tai nɘn xe cʐ do lái xe say rɉʚu thì tʬ lɾ thɉɇng vong do ngɉʔi
ÿi bʐ say rɉʚu vɢn nhiɸu gɜp năm lɞn so vʒi ngɉʔi lái xe say
rɉʚu tính trên tʬ lɾ trung bình dɮm ÿɉʔng.
Vɤy là khi bɘn rʔi khʆi bʦa tiɾc, thì quyɶt ÿʂnh rõ ràng là:
lái xe an toàn hɇn ÿi bʐ. (Tɜt nhiên, sɴ an toàn hɇn nʦa nɶu
bɘn chʂu khó uʈng bʒt ÿi hoɮ
c gʄi mʐt chiɶc taxi). Có thɺ lɞn
tʒi, sau khi uʈng ÿɶn bʈn cʈc rɉʚu mɘnh ʖ mʐt bʦa tiɾc nào
ÿó, bɘn sɴ ra mʐt quyɶt ÿʂnh hɇi khác biɾt mʐt chút ÿɜy. Hoɮc,
nɶu bɘn không giʦ ÿɉʚc mình, thì bɘn bè cʞa bɘn có thɺ sɴ sɦp
xɶp mʄi viɾc theo chiɸu hɉʒng ɜy. Bʖi vì ÿã là bɘn tʈt cʞa nhau
thì không nên ÿɺ b
ɘn bè ÿi bʐ khi say xʀn.
Ngày nay, nɶu bɘn ÿɉʚc quyɸn lʨa chʄn nɇi sinh ʖ bɜt kƒ
ÿâu trên thɶ giʒi này, thì ɛn Ĉʐ hɪn không phɚi là mʐt lʨa
chʄn khôn ngoan nhɜt. Bɜt chɜp tʈc ÿʐ tăng trɉʖng kinh tɶ
nhɚy vʄt cʞa ɛn Ĉʐ trên trɉʔng quʈc tɶ, quʈc gia này vɢn ÿang
oɨn mình chʂu nhiɸu ÿau ÿʒn. Triɺn vʄ
ng sʈng và tʬ lɾ biɶt
ÿʄc biɶt viɶt thɜp; ô nhiɼm và tham nhŸng cao. ʕ khu vʨc
nông thôn, nɇi có ÿɶn hɇn hai phɞn ba ngɉʔi ɛn Ĉʐ sinh sʈng,
chʀ hɇn mʐt nʤa sʈ dân có ÿiɾn sinh hoɘt và trong bʈn hʐ gia
ÿình thì chʀ có mʐt hʐ có nhà vɾ sinh.
18 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 19

ÿó bao gʊm cɚ tʬ lɾ bʂ nhiɼm HIV/AIDS cao. Mʐt lý do là hɇn
15% bao cao su dành cho ÿàn ông ɛn Ĉʐ có vɜn ÿɸ vɸ chɜt
lɉʚng. Tɘi sao lɘi có tʬ lɾ cao nhɉ vɤy? Theo Hʐi ÿʊng Nghiên
cʠu Y tɶɛn Ĉʐ, khoɚng 60% ÿàn ông ɛn Ĉʐ có dɉɇng vɤt quá
nhʆ so vʒi bao cao su ÿɉʚc sɚn xuɜt theo tiêu chuɠn cʞa Tʌ
chʠc Y tɶ Thɶ giʒi (WHO). Ĉó là kɶt luɤ
n tʢ mʐt nghiên cʠu
khoa hʄc sau 2 năm ÿo ÿɘc và chʜp ɚnh dɉɇng vɤt cʞa hɇn
1.000 ÿàn ông ɛn Ĉʐ. “Bao cao su,” nhɉ tuyên bʈ cʞa mʐt nhà
nghiên cʠu, “không phù hʚp vʒi ngɉʔi ɛn Ĉʐ”.
Vʒi ngɞn ɜy khó khăn chʊng chɜt, phɚi làm gì ÿɺ nâng cao
chɜt lɉʚng cuʐc sʈng cho phʜ nʦɛn Ĉʐ, ÿɮc biɾt khi ÿa sʈ hʄ
sʈng ʖ
nông thôn?
Chí nh phʞÿã có nʎ lʨc giúp ÿʘ bɨng cách bài trʢ hʞ tʜc
hʊi môn nɮng nɸ khi con gái vɸ nhà chʊng, cŸng nhɉ viɾc
lʨa chʄn sinh con theo ý muʈn, nhɉng nhʦng luɤt này hɞu
nhɉ bʂ ngɉʔi dân bʆ qua. Rɜt nhiɸu quʮ hʎ trʚ dành riêng
cho phʜ nʦɛn Ĉʐ ÿɉʚc thành lɤp. Trong sʈ này có quʮ Apni
Beti, Apna Dhan (“Con gái tôi, niɸm tʨ hào c
ʞa tôi”), mʐt dʨ
án trɚ tiɸn c ho phʜ nʦ
nông thôn ÿɺ hʄ không nɘo phá thai
nhi có giʒi tính nʦ; mʐt loɘt các quʮ tín dʜng nhʆ cho phʜ
nʦ vay tiɸn; và mʐt loɘt các chɉɇng trình tʢ thiɾn do mʐt sʈ
ÿáng kɺ các tʌ chʠc cʠu trʚ nhân ÿɘo quʈc tɶ (xɶp theo thʠ tʨ
alphabet) khʖi ÿʐng.
Chính phʞɛn Ĉʐ cŸng hʠa hɰn sɴ sɚn xuɜt nhʦng chiɶc
bao cao su phù hʚp hɇn vʒi ÿàn ông ɛn
Ĉʐ.

Ĉáng tiɶc thay, hɞu hɶt nhʦng dʨ án ÿó ÿɸu rɜt phʠc tɘp,
tʈn kém và, tɾ hɇn hɶt, chʀ thành công trên danh nghśa.
Trong khi ÿó, mʐt kiɺu hʎ trʚ khác lɘi có vɲ phát huy tác
Các bé gái ʖɛn Ĉʐ bʂ rɲ rúng ÿɶn mʠc hɾ quɚ là sʈ lɉʚng
nam giʒi hiɾn nay ÿã d
ɉ thʢa tʒi 35 triɾu ngɉʔi. Sʈ nhʦng
“phʜ nʦ bʂ m
ɜt tích” này, nhɉ cách nhà kinh tɶ hʄc Amartya
Sen ÿã gʄi, ÿɉʚc cho là ÿã chɶt, bʖi nhʦng tác ÿʐng gián tiɶp
(bʂ cha mɰ bʆÿói hoɮc không ÿɉʚc chăm sóc y tɶ, có thɺ là
ÿɺ nhɉʔng phɞn chăm sóc cho anh/em trai); hoɮc bʂ làm hɘi
trʨc tiɶp (bé gái vʢa ra ÿʔi ÿã bʂ bà ÿʘ hoɮc cha mɰ giɶt ngay),
hoɮc, ngày càng phʌ biɶn, là phá thai khi biɶt giʒi tính cʞa
ÿʠa trɲ. Ngay cɚ trong ngôi làng nhʆ bé nhɜ
t cʞa ɛn Ĉʐ, nɇi
mà thʀnh thoɚng mʒi có ÿiɾn dùng và rɜt hiɶm nɉʒc sɘch, thì
mʐt thai phʜ cŸng dành ÿɉʚc ÿʞ tiɸn ÿɺ ÿi siêu âm và nɶu thai
nhi là con gái, sɴ phá thai. Trong mɜy năm gɞn ÿây, khi viɾc
nɘo phá thai ÿɺ lʨa chʄn giʒi tính ÿã trʖ nên phʌ biɶ
n, tʬ lɾ
nam nʦʖɛn Ĉʐ - cŸng giʈng nhɉʖ mʐt ÿɜt nɉʒc có tinh thɞn
trʄ
ng nam khinh nʦ khác là Trung Quʈc – ÿã phát triɺn lɾch
lɘc hɇn bao giʔ hɶt.
Mʐt bé gái ɛn Ĉʐ sinh ra và lʒn lên, rʊi hòa nhɤp vào xã
hʐi ngɉʔi lʒn vʒi biɶt bao bɜt công ʖ hɞu hɶt mʄi bɉʒc ngoɮt
cʞa cuʐc ÿʔi. Cô sɴ kiɶm ÿɉʚc ít tiɸn hɇn ÿàn ông, nhɤn ÿɉʚc
sʨ chăm sóc sʠc khoɲ tʊi hɇn, ít ÿɉʚc hʄc hành hɇn và có thɺ
sɴ là ÿʈi tɉʚng cʞa nɘn bɘo hành thɉʔng xuyên. Theo khɚo
sát sʠc khoɲ quʈc gia, 51% ÿàn ông ɛn Ĉʐ cho rɨng ÿánh vʚ là

bình thɉʔng trong mʐt vài trɉʔng hʚp; ngɘc nhiên hɇn là 54%
phʜ nʦÿʊng tình vʒi ÿiɸu này – ví dʜ là, nɶu ngɉʔi vʚ làm
hʆng bʦa tʈi hoɮc ÿi chɇi khi chɉa ÿɉʚc phép. Hɇn 100.000
phʜ nʦ trɲ bʂ thiêu sʈng mʎi nă
m, rɜt nhiɸu ngɉʔi trong sʈ hʄ
“chɶt ÿɺ bɚo toàn danh dʨ” hoɮc vì bʂ lɘm dʜng trong gia ÿình.
Phʜ nʦɛn Ĉʐ cŸng phɚi chʂu tʬ lɾ mang thai ngoài ý muʈn
và các nguy cɇ bʂ lây nhiɼm bɾnh tɤt qua ÿɉʔng tình dʜc, trong
20 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 21
cɮp bɘn trɲ ngɉʔi Mʮ, Emily Oster và Robert Jensen. Bɨng
cách tìm hiɺu sʨ thay ÿʌi ʖ các làng khác nhau dʨa trên viɾc
làng ÿó ÿã có truyɸn hình cáp ÿɺ xem hay chɉa và thʔi ÿiɺm
xuɜt hiɾn phɉɇng tiɾn truyɸn thông này mà hʄ có thɺÿɉa ra
mʠc ÿʐ ɚnh hɉʖng cʞa TV ÿʈi vʒi phʜ nʦɛn Ĉʐ.
Hʄ khɚo sát sʈ liɾu tʢ mʐt cuʐc thăm dò cʞa chính phʞ
trên 2.700 hʐ gia ÿ
ình, hɞu hɶt ÿɸu sʈng ʖ nông thôn. Phʜ nʦ
tʢ 15 tuʌi trʖ lên ÿɉʚc hʆi vɸ phong cách sʈng, sʖ thích và các
mʈi quan hɾ gia ÿình. Và hʄ phát hiɾn ra rɨng, nhʦng phʜ nʦ
ÿɉʚc tiɶp cɤn vʒi truyɸn hình cáp sʒm hɇn bʐc lʐ mʐt thái ÿʐ
ít khoan dung hɇn vʒi hành ÿʐng bɘo hành phʜ nʦ, thái ÿʐ
sùng bái con trai giɚm ÿáng kɺ
, và có xu hɉʒng thʨc hành sʨ
tʨ chʞ c
ʞa bɚn thân hɇn. TV, theo mʐt cách nào ÿó, ÿã tiɶp
sʠc cho phʜ nʦ mà bɚn thân chính phʞ cŸng không hình dung
ÿɉʚc khi hʄ phát triɺn hɾ thʈng truyɸn hình.
Nguyên nhân cʞa sʨ thay ÿʌi này là gì? Có phɚi phʜ nʦɛn

Ĉʐ trʖ nên ÿʐc lɤp hɇn sau khi ÿɉʚc nhìn thɜy cuʐc sʈng cʞa
nhʦng ngɉʔi phʜ nʦʖ khɦp nɇi trên thɶ giʒi bɉʒc ra tʢ chiɶc
TV - nhʦng phʜ nʦă
n vɤn trang phʜc mà hʄ thích, tiêu tiɸn
theo cách hʄ muʈn và ÿɉʚc ÿʈi xʤ không giʈng nhɉ mʐt vɤt
sʖ hʦu hay mʐt chiɶc máy ÿɲ? Hay phɚi chăng nhʦng chɉɇng
trình ɜy ÿɇn giɚn là khiɶn nhʦng ngɉʔi phʜ nʦ nông thôn cɚm
thɜy xɜu hʌ khi phɚi thʢa nhɤn vʒi ngɉʔi thʨc hiɾn khɚo sát
cʞa chính phʞ rɨng hʄÿang bʂÿʈi xʤ
mʐt cách tàn tɾ?
Có thɺ hiɺu ÿɉʚc lý do vì sao ngɉʔi ta hay hoài nghi vɸ dʦ
liɾu trong các cuʐc khɚo sát cá nhân. Bʖi thɉʔng có mʐt hʈ sâu
ngăn cách giʦa câu trɚ lʔi và hành ÿʐng trên thʨc tɶ cʞa ngɉʔi
ÿɉʚc hʆi. (Theo ngôn ngʦ kinh tɶ, ÿó là hai hành vi ÿɉʚc biɶt
ÿɶn vʒi tên gʄi là nhʫng sʛ thích ÿɉʟc tuyên bʍ và nhʫng
dʜng. Cái này, cŸng giʈng máy siêu âm, cùng là thiɶt bʂ công
nghɾ, nhɉng vɸ b
ɚn chɜt, lɘi rɜt ít liên quan ÿɶn phʜ nʦ, càng
không liên quan gì ÿɶn viɾc tɘo ra trɲ con. Và nó không bʂ
Chính phʞɛn Ĉʐ hay bɜt cʠ tʌ chʠc tʢ thiɾn ÿa quʈc gia nào
kiɺm soát. Trên thʨc tɶ, nó còn không ÿɉʚc tɘo ra nhɨm mʜc
ÿích giúp ÿʘ bɜt cʠ ai, ít nhɜt là theo cách thông thɉʔng mà
chúng ta thɉʔng ngh
ś vɸ chuyɾn “giúp ÿʘ”. Thʨc ra nó chʀ là
mʐt phát minh cŸ, ÿɉʚc gʄi là cái ti-vi.
Mɘng lɉʒi truy
ɸn hình quʈc gia ÿã có mɮt tʢ nhiɸu thɤp
kʬ, nhɉng ÿɇn giɚn vì ÿʐ phʞ sóng kém và các chɉɇng trình
nghèo nàn nên rɜt ít ngɉʔi theo dõi truyɸn hình. Gɞn ÿây, nhʔ
giá thành các trang thiɶt bʂ truyɸn hình và hɾ thʈng phân phʈi

giɚm mɘnh nên mʐt sʈ lɉʚng lʒn ngɉʔi dân ɛn Ĉʐ - nhʦng
ngɉʔi chɉa tʢng biɶt ÿɶn sʨ tʊn tɘi cʞa loɘi thiɶt bʂ này ÿ
ã
ÿɉʚc tiɶp cɤn rʐng rãi vʒi truyɸn hình cáp và truyɸn hình vɾ
tinh. Tʢ năm 2001 ÿɶn năm 2006, có khoɚng 150 triɾu ngɉʔi
dân ɛn Ĉʐ lɞn ÿɞu biɶt ÿɶn truyɸn hình cáp, ngôi làng cʞa hʄ
ÿʐt nhiên ÿɉʚc tiɶp xúc vʒi nhʦng chɉɇng trình trò chɇi và
các bʐ phim truyɸn hình mʒi mɲ nh
ɜt, các bɚn tin thʔi sʨ và
các phóng sʨÿiɸu tra ÿɉʚc phát ÿi tʢ các thành phʈ lʒn cʞa
ɛn Ĉʐ c
Ÿng nhɉ các kênh nɉʒc ngoài. Ĉʈi vʒi nhiɸu ngɉʔi dân
ɛn Ĉʐ, ti-vi là cánh cʤa ÿɞu tiên nhìn ra vʒi thɶ giʒi tɉɇi ÿɰp
bên ngoài.
Nhɉng không phɚi tɜt cɚ mʄi làng quê ÿɸu có truyɸn hình
cáp, và thʔi ÿiɺm ÿɉʚc tiɶp nhɤn hɾ thʈng truyɸn hình này
cŸng khác nhau. S
ʨ phát triɺn bɉʒc ÿɞu non trɲ cʞa truyɸn
hình ʖÿʂa phɉɇng chʀ là vɜn ÿɸ vɸ dʦ liɾu – m
ʐt trɚi nghiɾm
thú vʂ tʨ nhiên – mà các nhà kinh tɶ hʄc mong muʈn ÿɉʚc
khám phá. Các nhà kinh tɶ hʄc ÿɉʚc nhɦc ÿɶn ʖÿây chính là
22 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 23
ÿɸu diɼn ra ʖ các thành phʈ nhɉ London, Paris, New York và
Chicago. Chʀ tính riêng ʖ nɉʒc Mʮ, các thành phʈÿã tăng lên
30 triɾu dân trong thɶ kʬ XIX, mʐt nʤa trong sʈÿó xuɜt hiɾn
chʀ vʆn vɰn trong 20 năm cuʈi thɶ kʬ.
Bɚn thân sʨ gia tăng dân sʈ và sʨ dʂch chuyɺn cʞa cɚi vɤt

chɜt ÿi kèm vʒi nó, tʢ nɇi này sang nɇi khác, làm nɚy sinh
mʐt vɜn ÿɸ phʠc tɘ
p. Phɉɇng thʠc vɤn chuyɺn chính sɚn sinh
ra mʐt loɘt các sɚn phɠm phʜ mà các nhà kinh tɶ hʄc gʄi là
nhʦng ɚnh hɉʖng ngoɘi biên tiêu cʨc, bao gʊm sʨ tɦc nghɴn
giao thông, chi phí bɚo hiɺm tăng cao, và quá nhiɸu tai nɘn giao
thông chɶt ngɉʔi. Mùa màng thɺ hiɾn rõ nét trong bʦa cɇm gia
ÿình, ÿôi khi ÿɉʚc thɺ hiɾn bɨng viɾc giá xăng dɞu và lɉɇng
thʨc tăng, kéo theo tình trɘ
ng khan hiɶm. Tiɶ
p ÿɶn là vɜn ÿɸ
vɸ ô nhiɼm không khí và nhiɼm ÿʐc chɜt thɚi, hiɺm hʄa ÿʈi vʒi
môi trɉʔng cŸng nhɉ các nguy cɇ vɸ sʠc khʆe con ngɉʔi.
Chúng ta ÿang bàn vɸ vɜn ÿɸ xe cʐ phɚi không?
Không, không phɚi. Chúng ta ÿang nói vɸ ngʨa.
Ngʨa, ngɉʔi bɘn linh hoɘt và khʆe khoɦn cʞa con ngɉʔi
tʢ xa xɉa, trʖ thành con vɤt hʦu ích theo rɜt nhiɸu cách khác
nhau khi các thành phʈ hi
ɾn ÿɘi ÿua nhau mʄc lên nhɉ nɜm:
kéo xe hàng và xe chʖ khách, vɤn chuyɺn vɤt liɾu xây dʨng,
bʈc dʘ hàng hóa tʢ tàu và thuyɸn, thɤm chí hʎ trʚ quá trình
sɚn xuɜt ÿʊ gia dʜng, kéo dây cáp, sɚn xuɜt bia và quɞn áo.
Nɶu cô con gái yêu dɜu cʞa bɘn bʂ bɾnh nguy cɜp, bác sś sɴ lao
ÿɶn nhà bɘn trên lɉng ngʨa. Nɶu mʐt ÿám cháy bùng phát,
nhân viên cʠu hʆa cɉʘi ngʨ
a phi trên phʈ mang theo bình xʂt
cʠu hʆa. Tính ÿɶn thɶ kʬ XX, thành phʈ New York có khoɚng
200.000 con ngʨa, tʠc là cʠ 17 ngɉʔi thì có mʐt con ngʨa.
sʛ thích ÿɉʟc phɇi bày). Hɇn nʦa, nɶu là mʐt khɚo sát vô
thɉʖng vô phɘt – khɚo sát cʞa chính phʞʖÿây là mʐt trɉʔng

hʚp nhɉ thɶ - rɜt có thɺ sʈ lɉʚng câu trɚ lʔi không trung thʨc
sɴ rɜt lʒn. Thɤm chí nhʦng câu trɚ lʔi ɜy diɼn ra m
ʐt cách vô
thʠc, bʖi các ÿʈi tɉʚng ÿɉʚc hʆi ÿɇn giɚn chʀÿánh dɜu vào
các câu trɚ lʔi mà hʄ nghś rɨng ngɉʔi khɚo sát muʈn nghe.
Nhɉng khi bɘn có thɺ kiɺm chʠng nhʦng sʖ thích ÿɉʚc
phɇi bày, hay nhʦng hành vi trên thʨc tɶ, thì bɘn sɴ thɜy mʄi
viɾc rɜt khác. Ĉó chính là ÿiɺm mà Oster và Jensen phát hiɾn
ra bɨng chʠng thuyɶt phʜc cʞa sʨ thay ÿʌ
i thʨc sʨ. Tʬ lɾ sinh
cʞa nhʦng gia ÿình ɛn Ĉʐ có truyɸn hình cáp thɜp hɇn so vʒi
nhʦng gia ÿình không có phɉɇng tiɾn truyɸn thông này. (ʕ
mʐt ÿɜt nɉʒc nhɉɛn Ĉʐ, tʬ lɾ sinh nʖ thɜp hɇn thɉʔng ÿʊng
nghśa vʒi sʨ tʨ chʞ hɇn cho phʜ nʦ và hɘn chɶ nhʦng nguy cɇ
vɸ sʠc khoɲ.) Các gia ÿình có ti-vi có xu hɉʒng cho con ÿ
i hʄc
lâu hɇn, tɉɇng ʠng vʒi viɾc các cô bé ÿɉʚc coi trʄng hɇn, hoɮc
ít nhɜt là ÿɉʚc ÿʈi xʤ bình ÿɪng hɇn. (Ĉiɸu ÿɮc biɾt là tʬ lɾ này
ÿʈi vʒi các cɤu bé lɘi không hɸ thay ÿʌi). Nhʦng con sʈ hiɶm
hoi này khiɶn bʐ dʦ liɾu cuʐc khɚo sát cá nhân trʖ nên ÿáng
tin hɇn. Rõ ràng là truyɸ
n hình cáp ÿã thʨc sʨ truyɸn thêm
sʠc mɘnh cho phʜ
nʦ nông thôn cʞa ɛn Ĉʐ, ngay cɚʖ nhʦng
nɇi mà sʨ khoan dung ÿʈi vʒi nɘn bɘo hành gia ÿình vɢn chɉa
kʂp vɉɇn tʒi.
Hoɮc có thɺÿɇn giɚn là vì các ông chʊng quá mɚi mê xem
bóng chày.
Khi thɶ giʒi khɤt khʢ tiɶn tʒi kʬ nguyên hiɾn ÿɘi, nó phát
triɺn ngày mʐt ÿông ÿúc và vʐi vã. Hɞu hɶt các cuʐc mʖ rʐng

24 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 25
không có thʈng kê nào vɸ tʬ lɾ ngɉʔi chɶt do cɉʘi ngʨa khi say
rɉʚu, nhɉng chúng ta cŸng có thɺɉʒc chʢng con sʈÿó không
hɸ nhʆ.)
Ĉiɸu tɾ hɘi hɇn tɜt cɚ chính là phân ngʨa. Trung bình
mʐt con ngʨa thɚi ra gɞn 11 kg
1
chɜt thɚi mʎi ngày. Khoɚng
200.000 con ngʨa sɴ thɚi ra 2,1 triɾu tɜn phân. Mʎi ngày! Lɜy
ÿâu ra chʎ chʠa phân ngʨa?
Nhiɸu thɤp kʬ trɉʒc ÿɜy, khi các thành phʈ chɉa có quá
nhiɸu ngʨa nhɉ lúc này, ÿã xuɜt hiɾn khu “chʚ làm chʠc năng
mua phân ngʨa”, ʖÿó nông dân ÿɶn chʖ phân ngʨa (bɨng
ngʨa, tɜt nhiên) vɸ bón cho ruʐng cʞa mình. Nhɉng khi sʈ
lɉʚng ngʨa
ʖ các thành phʈ
bùng phát, thì phân ngʨa trʖ nên
thʢa mʠa. ʕ các bãi ÿɜt trʈng, phân ngʨa chɜt thành tʢng cʐt
cao hàng 18 mét. Phân ngʨa dày trên ÿɉʔng hɨn thành rãnh
dài nhɉ khi trʔi có tuyɶt. Vào mùa hè, mùi hôi thʈi bʈc lên
tɤn thiên ÿàng; khi trʔi mɉa, nhʦng vŸng lɞy phân ngʨa ngɤp
ngʜa lên cɚ vʀa hè và ngɜm vào tɤn các tɞng hɞm nhà dân.
Ngày nay, khi bɘn chiêm ngɉʘng nhʦng ngôi nhà quý tʐc xɉa
vʒi hiên nhà trang nhã, phòng khách kiêu hãnh, cao hɇn hɪn
so vʒi mɮ
t ÿɉʔng thì hãy nh
ʒ rɨng chúng ÿɉʚc thiɶt kɶ nhɉ
vɤy là ÿɺ chʞ nhân cʞa các ngôi nhà có thɺÿʠng cao hɇn so

vʒi “bãi biɺn phân ngʨa” dɉʒi chân.
Phân ngʨa còn ɚnh hɉʖng nghiêm trʄng ÿɶn sʠc khʆe con
ngɉʔi. Chúng là nguʊn thʠc ăn dʊi dào cho hàng tʬ loɘi ruʊi
nhɮng mang trong mình nhʦng mɞm dʂch bɾnh chɶt ngɉʔi.
Chuʐt và nhʦng loài sâu bʄ khác ÿào bʒi trong ÿʈng phân
ngʨ
a ÿɺ tìm kiɶm nhʦ
ng hɘt ngŸ cʈc chɉa tiêu hóa hɶt, và
1 Nguyên văn là 24 pound và 6 feet. Người dịch đổi bộ số đo cân nặng, chiều
dài ra đơn vị kilogam và mét cho thông dụng với độc giả Việt Nam.
Nhɉng, hãy xem nhʦng rɦc rʈi mà lŸ ngʨa gây ra!
Nhʦng toa xe hàng ngʨa kéo gây tɦc ÿɉʔng kinh khʞng, và
khi mʐt con ngʨa bʂ gãy chân, thɉʔng thì ngɉʔi ta phɚi bɦn
chɶt nó ngay tɘi chʎ. Ĉiɸu này còn gây ra sʨ ùn tɦc tʊi tɾ hɇn.
Rɜt nhiɸu chʞ ngʨa mua bɚo hiɺm cho ngʨa, chính vì vɤy, ÿɺ
ÿɚm bɚo không có gian lɤn, quy ÿʂnh ÿɮt ra là phɚi có bên
thʠ ba xác nhɤn cái chɶt hʚp lɾ. Ngh
śa là phɚi chʔ cho ÿɶn
khi cɚnh sát, bác sś thú y hoɮc Hiɾp hʐi Bɚo vɾĈʐng vɤt Hoa
Kƒ (ASPCA) ÿɶn chʠng nhɤn. Ngay cɚ khi ngʨa ÿã chɶt cŸng
không giɚi tʆa ÿɉʚc ùn tɦc. “Cʨc kƒ khó xʤ lý nhʦng con ngʨa
chɶt,” giáo sɉ vɸ các phɉɇng tiɾn giao thông Eric Morris viɶt.
“Kɶt quɚ là, nhân viên môi trɉʔng ÿô thʂ thɉʔng phɚi chʔ cho
ÿɶn khi xác ngʨa thʈ
i rʦa m
ʒi có thɺ dɼ dàng xɲ nhʆ con ngʨa
ra nhiɸu phɞn và dʄn ÿi.”
Tiɶng ʊn do bánh xe bɨng sɦt nghiɶn ÿɉʔng và tiɶng ngʨa
hí cŸng gây rɜt nhiɸu phiɸn toái - nó là nguyên nhân phʌ biɶn
cʞa tình trɘng căng thɪng thɞn kinh - ÿiɸu này khiɶn mʐt vài

thành phʈ quyɶt ÿʂnh cɜm ngʨa lɉu thông xung quanh bɾnh
viɾn và mʐt vài khu vʨc nhɘy cɚm khác.
Còn nʦa, viɾc tháo toa xe hàng ra kh
ʆi ngʨa cŸng rɜt dɼ gây
khiɶp ÿɚm, nó không hɸÿɇn giɚn nhɉ khi bɘn nhìn thɜy trên
phim ɚnh, ÿɮc biɾt khi ÿɉʔng trɇn và ÿông ngɉʔi. Năm 1900,
tai nɘn do ngʨa gây ra ÿã cɉʒp ÿi sinh mɘng cʞa 200 ngɉʔi
New York, cʠ 17.000 dân lɘi có mʐt ngɉʔi thiɾt mɘng trong
tai nɘn do ngʨa gây ra. Năm 2007, tʬ lɾ tai nɘn giao thông là
1/30.000 (274 ngɉʔi thiɾt mɘng trong các tai nɘn giao thông
do xe cʐ
gây ra). Nhɉ vɤy, t
ʬ lɾ ngɉʔi New York bʂ thiɾt mɘng
trong tai nɘn do ngʨa gây ra vào năm 1900 gɜp gɞn hai lɞn so
vʒi tʬ lɾ ngɉʔi thiɾt mɘng do xe cʐ gây ra ngày nay. (Tiɶc là
26 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 27
nʦa - và lɘi tiɶp tʜc tiɶn bɉʒc phát triɺn.
Câu chuyɾn, tiɶc thay, lɘi chɉa dʢng ʖÿó. Nhʦng giɚi
pháp ÿã cʠu thɶ kʬ XX dɉʔng nhɉ lɘi lâm vào tình thɶ hiɺm
nghèo ʖ thɶ kʬ XXI bʖi vì xe hɇi và xe ÿiɾn bɚn thân chúng lɘi
mang trong mình nhʦng tác ÿʐng ngoɘi biên tiêu cʨc. Lɉʚng
khí carbon tʢ hɇn 1 tʬ chiɶc xe hɇi và hàng nghìn lò ÿʈt than
ÿá thɚi ra trong mʐt thɶ
kʬ qua dɉʔng nhɉÿã làm trái ÿɜt
nóng lên. CŸng giʈng nhɉ hoɘt ÿʐng cʞa ngʨa trɉʒc ÿây ÿã
tʢng ÿe dʄa bɉʒc tiɶn cʞa nhân loɘi, thì nay, xuɜt hiɾn mʐt
nʎi lo ngɘi, rɨng hoɘt ÿʐng cʞa con ngɉʔi cŸng tɘo ra nguy
cɇ tɉɇng tʨ. Martin Weitzman, mʐt nhà kinh tɶ môi trɉʔng

cʞa Ĉɘi hʄc Harvard ÿã chʠng minh rɨng, có khoɚng 5% nguy
cɇ nhi
ɾt ÿʐ trái ÿɜt sɴ tăng ÿɶn ÿʐ “ÿʞ ÿɺ phá hʞy hành tinh
Trái ÿɜt mà chúng ta ÿang sʈng.” ʕ mʐt vài lśnh vʨc - nhɉ
truyɸn thông chɪng hɘn, không bao giʔ gɮp phɚi tình thɶ mà
nó không tiên lɉʚng trɉʒc - thì thuyɶt ÿʂnh mɾnh thɤm chí
còn có ÿɜt phát triɺn mɘnh mɴ hɇn nʦa.
Có lɴÿiɸu này cŸng không quá ngɘc nhiên. Khi giɚi pháp
cho mʐt vɜn ÿɸ
không xuɜt hiɾn ngay trɉʒc mɦt chúng ta, thì
rɜt dɼ kɶt luɤn rɨng không có giɚi pháp nào xuɜt hiɾn hɶt.
Nhɉng lʂch sʤÿã chʠng minh hɶt lɞn này ÿɶn lɞn khác rɨng
nhʦng giɚ thuyɶt nhɉ vɤy là hoàn toàn sai lɞm.
Không thɺ nói rɨng thɶ giʒi hoàn hɚo. CŸng không thɺ nói
rɨng tɜt cɚ mʄi sʨ phát triɺn ÿɸu tʈt ÿɰp, ngay cɚ khi sʨ phát
triɺn cʞa xã hʐi sɚn sinh ra nhʦng sɚ
n phɠm không thɺ thiɶu
ÿɉʚc ÿʈi vʒi mʐt sʈ ngɉʔi. Ĉó là lý do tɘi sao nhà kinh tɶ hʄc
Joseph Schumpeter ÿã gʄi chʞ nghśa tɉ bɚn là “mʐt sʨ phá
hoɘi sáng tɘo”.
nhʦng loɘi thʠc ăn cho ngʨa - lúa mɘch - trʖ nên ÿɦt ÿʆ hɇn
vì nhu cɞu thʠc ăn cho ngʨa tăng cao. Vào thʔi ɜy, chɪng có ai
lo lɦng viɾc trái ÿɜt nóng lên nhɉng nɶu có, thì rɜt có thɺ
ngʨa
sɴ trʖ thành Kɷ thù sʍ mʕt cʞa loài ngɉʔi do phân ngʨa sinh
ra khí methane, mʐt khí gây hiɾu ʠng nhà kính khʞng khiɶp.
Năm 1898, thành phʈ New York ÿʠng ra tʌ chʠc hʐi nghʂ
quʈc tɶ vɸ quy hoɘch ÿô thʂÿɞu tiên. Nʐi dung chʞ yɶu là giɚi
quyɶt vɜn ÿɸ liên quan ÿɶn phân ngʨa, vì tɜt cɚ các thành phʈ
lʒn khác trên thɶ giʒi ÿɸu ÿʠng trɉʒc cuʐc khʞng ho

ɚng tɉɇng
tʨ. Nhɉng không tìm ÿɉʚc giɚi pháp nào khɚ dś. “Vɜp phɚi
cuʐc khʞng hoɚng này,” Eric Morris viɶt, “hʐi nghʂ quy hoɘch
ÿô thʂ tuyên bʈ thɜt bɘi và giɚi tán sau 3 ngày làm viɾc thay vì
10 ngày nhɉ dʨ kiɶn.”
Tɜt cɚ các thành phʈ lʒn trên thɶ giʒi ÿɸu lâm vào mʐt tình
cɚnh tiɶn thoái lɉʘng nan, hʄ không thɺ thiɶu ngʨa ÿʊng thʔi
cŸng không thɺ chung sʈng vʒ
i ngʨa.
Và rʊi vɜn ÿɸ nan giɚi bʎng biɶn mɜt. Không phɚi do các
chính phʞÿɉa ra ÿɉʚc giɚi pháp, cŸng chɪng phɚi có phép lɘ
nào can thiɾp. Sʈ lɉʚng ngʨa ʖ các thành phʈ không tăng lên
không phɚi nhʔ nhʦng cuʐc biɺu tình cʞa ÿám ÿông nhɨm
thɺ hiɾn lòng vʂ tha hay sʨ tʨ kiɸm chɶ, bɜt chɜp nhʦng lʚi ích
do ngʨa mang lɘi. Vɜn ÿɸ ÿɉʚc giɚ
i quyɶt nhʔ vào sʨ tiɶn bʐ
cʞa khoa hʄc kʮ thuɤt. Không, cŸng không phɚi là phát minh
xʤ lý chɜt thɚi cʞa ngʨa. Ngʨa bʂÿɠy lui ra các vùng ngoɘi ô
vì sʨ xuɜt hiɾn cʞa xe ÿiɾn và xe hɇi, cɚ hai loɘi phɉɇng tiɾn
này ÿɸu cʨc kƒ sɘch sɴ và rõ ràng là tiɾn ích hɇn. Xe hɇi, vʒi
giá thành rɲ hɇn và tiɾn dʜng hɇn xe ngʨa ÿɉʚc tuyên bʈ là
“vʂ
cʠu tinh cʞa môi trɉʔng”. Các thành phʈ trên thɶ giʒi có
thɺ thʖ phào nhɰ nhõm - cuʈi cùng hʄ không còn phɚi bʂt mŸi
28 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 29
Chɶ ngʨ ÿɉʚc vɜn ÿɸ phân ngʨa nhʦng hiɾu quɚ không
lɉʔng cʞa truyɸn hình cáp nhʦng hiɺm nguy khi ÿi bʐ
trong tình trɘng say rɉʚu: có gì trong sʈÿó liên quan ÿɶn

kinh tɶ hʄc?
Thay vì tɉ duy theo kiɺu mʐt vɜn ÿɸ “kinh tɶ”, tʈt hɇn hãy
coi chúng là nhʦng câu chuyɾn minh hʄa cho “phɉɇng pháp
tiɶp cɤn kinh tɶ.” Ĉó là khái niɾm do Gary Becker - nhà kinh
tɶ hʄc lâu năm thuʐc trɉʔng Ĉɘi hʄc Chicago, ngɉʔi ÿɉʚc
trao giɚi Nobel năm 1992 - ÿɉa ra, giʔÿã trʖ nên thông dʜng.
Trong bài diɼn văn nhɤn giɚi, ông giɚi thích rɨng phɉɇng pháp
tiɶp cɤn kinh tɶ này “không thʢa nhɤn viɾc con ngɉʔi bʂ thúc
ÿɠy chʀ bʖi tính ích kʬ hay hiɶu thɦng. Ĉó là mʐt phɉɇng pháp
phân tích, không phɚi là sʨ thʢa nhɤn vɸ nhʦng ÿʐng cɇ cʜ thɺ
nào Hành vi cʞa con ngɉʔi ÿɉʚc thʨc hiɾ
n bʖi mʐt loɘt các
giá tr
ʂ và sʖ thích phong phú hɇn nhiɸu.”
Becker bɦt ÿɞu sʨ nghiɾp cʞa mình bɨng nghiên cʠu vɸ
nhʦng ÿɸ tài không phɚi là ÿɮc trɉng cʞa ngành kinh tɶ hʄc
nhɉ: tʐi ác và sʨ trʢng phɘt, nghiɾn ma túy, sʨ phân chia thʔi
gian, chi phí và lʚi nhuɤn cʞa các ÿám cɉʒi, sʨ nuôi dɘy con
cái, vɜn ÿɸ ly hôn. Hɞu hɶt các ÿʊng nghiɾp cʞa ông ÿɸu không
ÿɺ m
ɦt tʒi nhʦng vɜn ÿɸ
này. “Trong thʔi gian dài, nhʦng viɾc
làm cʞa tôi bʂ hɞu hɶt các nhà kinh tɶ hʄc hàng ÿɞu tɠy chay
hoɮc kʂch liɾt phɚn ÿʈi. Tôi bʂ coi là kɲ ‘lɘc loài’ và có lɴ không
phɚi là mʐt nhà kinh tɶ hʄc chân chính.” Ông nhʒ lɘi.
ʡm, nɶu nhʦng gì Gary Becker làm “không phɚi là ÿɮc
trɉng cʞa ngành kinh tɶ hʄc”, thì chúng tôi lɘi càng muʈn thʨc
hiɾn chúng. Nói cho ÿúng, nhʦng gì Becker ÿã làm trɉʒc ÿây
thì ngày nay ÿɉʚc biɶt tʒi v
ʒi tên gʄi kinh tɻ hʉc hài hɉʗc - sʨ

kɶt hʚp giʦa phɉɇng pháp tiɶp cɤn kinh tɶ vʒi mʐt “góc nhìn
Nhɉng loài ngɉʔi có khɚ năng kƒ diɾu là luôn tìm ra nhʦng
giɚi pháp công nghɾ có khɚ năng hóa giɚi các vɜn ÿɸ, và ÿiɸu
này có vɲÿúng vʒi trɉʔng hʚp trái ÿɜt nóng lên. Chɪng phɚi vì
vɜn ÿɸ này ít nghiêm trʄng. Chɪng qua chʀ là sʨ khéo léo cʞa
con ngɉʔi - khi gán cho vɜn
ÿɸ này mʐt ÿʐng cɇ thích ÿáng
- nhɜt ÿʂnh sɴ khiɶn nó trʖ thành mʐt vɜn ÿɸ hɾ trʄng hɇn.
Thɤm chí ÿáng khích lɾ hɇn, thay ÿʌi công nghɾ ngày càng
ÿɇn giɚn hɇn, và vì vɤy, có giá thành thɜp, hɇn cɚ nhʦng tiên
ÿoán ÿiên rʊ nhɜt cʞa các nhà tiên tri. Thʨc vɤy, trong chɉɇng
cuʈi cùng cʞa cuʈn sách, chúng ta sɴ gɮp m
ʐt nhóm nhʦng
nhà phɚn kʮ sɉ, nhʦ
ng ngɉʔi ÿã phát triɺn không chʀ mʐt mà
là hai giɚi pháp cho vɜn ÿɸ trái ÿɜt nóng lên, cɚ hai ÿɸu có giá
rɲ hɇn doanh thu bán hàng cʞa hàng trăm con ngʨa thuɞn
chʞng Keeneland trong nhà bán ÿɜu giá ʖ Kentucky.
Phân ngʨa, bʎng nhiên trʖ nên có giá, ÿɶn mʠc nhiɸu ông
chʞ nông trɘi ʖ Massachussetts phɚi gʄi cɚnh sát ÿɺ ngăn
ngɉʔi hàng xóm chʖ phân ngʨa ÿi. Ngɉʔi hàng xóm thì cho
là có sʨ hiɺ
u lɞm ʖÿây, rɨng ông ta ÿã ÿɉʚc ngɉʔ
i chʞ cŸ
cho phép. Nhɉng ngɉʔi chʞ hiɾn tɘi cŸng không chʂu lùi bɉʒc,
mà ngɉʚc lɘi, ÿòi ông hàng xóm phɚi trɚ 600 ÿô-la mʒi ÿɉʚc
mang phân ngʨa ÿi.
Ngɉʔi hàng xóm mê phân ngʨa này là ai vɤy? Không ai
khác chính là Martin Weitzman, mʐt nhà kinh tɶ hʄc vʒi
nhʦng dʨ báo nghiêm trʄng vɸ tình trɘng trái ÿɜt nóng lên.

“Xin chúc mʢng,” mʐt ÿʊng nghiɾp viɶt cho Weitzman khi
câu chuyɾn này
ÿɉʚc ÿăng tɚi trên báo chí. “Hɞu hɶt các nhà
kinh tɶ hʄc mà tôi bi
ɶt ÿɸu là nhʦng nhà xuɜt khɠu ròng phân
ngʨa. Và bɘn, có vɲ nhɉ là mʐt nhà nhɤp khɠu ròng.”
30 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC LỜI GIỚI THIỆU
| 31
các hành vi thɜt thɉʔng cʞa con ngɉʔi bɨng các con sʈ xác
suɜt thʈng kê lɘnh lùng. Ai trong sʈ chúng ta lɘi muʈn mô tɚ
bɚn thân bɨng tʢ “ÿiɺn hình”? Ví dʜ nhɉ nɶu bɘn cʐng tɜt cɚ
ÿàn ông và ÿàn bà trên trái ÿɜt này vào vʒi nhau, thì bɘn sɴ
phát hiɾn ra trung bình mʐt ngɉʔi trɉʖng thành “ÿiɺn hình”
sɴ có mʐt nʤa bɞu ngʨc và mʐt nʤa dɉɇng vɤt - Vɤy liɾu có
bao nhiêu ngɉʔi trên trái
ÿɜt này phù hʚp vʒi sʨ miêu tɚɜy?
Nɶu ngɉʙi yêu cʞa bɘn bʂ chɶt trong mʐt tai nɘn giao thông
do lái xe say rɉʚu, thì cɚm xúc cʞa bɘn sɴ thɶ nào khi biɶt rɨng
ÿi bʐ khi uʈng say còn nguy hiɺm hɇn nhiɸu? Nɶu bɝn là mʐt
cô dâu trɲ ngɉʔi ɛn Ĉʐ, ngɉʔi sau này sɴ bʂ chính chʊng mình
thiêu sʈng, thì bɘn sɴ vui ra sao khi biɶt truyɸn hình cáp ÿã
truyɸn thêm sʠc m
ɘnh cho các cô dâu ɛn Ĉʐ ÿiɿn hình?
Nhʦng sʨÿʈi lɤp này ÿúng và có thɤt. Nhɉng luôn luôn
có nhʦng ngoɘi lɾ trong bɜt cʠ quy tɦc nào, và biɶt ÿɉʚc quy
tɦc cŸng là mʐt ÿiɸu tʈt. Trong thɶ giʒi phʠc tɘp này, khi bɜt
cʠ ai cŸng có thɺ có nhʦng hành vi bɜt quy tɦc trong rɜt nhiɸu
trɉʔng hʚp cʜ thɺ, sɴ rɜt tuyɾt nɶu khám phá ÿɉʚc ÿi
ɸu ɠn

sâu bên dɉʒi nhʦng hành ÿʐng ɜy. Ĉiɺm xuɜt phát cʞa hành
trình tìm kiɶm này tʈt nhɜt là nɦm bɦt ÿɉʚc nhʦng gì ÿang
diɼn ra tính theo trung bình? Ĉɺ làm ÿɉʚc ÿiɸu này, chúng ta
phɚi tách biɾt bɚn thân khʆi nhʦng cách tɉ duy thông thɉʔng
cʞa mình - nhʦng quyɶt ÿʂnh hàng ngày, nhʦng luɤt lɾ, nhʦng
tiɶt chɶ cʞa bɚn thân - dʨa trên nhʦ
ng ngoɘi lɾ và nhʦng hoàn
c
ɚnh bɜt thɉʔng hɇn so vʒi hiɾn thʨc.
Hãy trʖ lɘi năm 2001, mùa hè năm ɜy ʖ nɉʒc Mʮ ÿɉʚc mô
tɚ là Mùa hè Cá Mɤp. Giʒi truyɸn thông kɺ nhʦng câu chuyɾn
rùng rʚn vɸ nhʦng vʜ tɜn công ÿɢm máu mà cá mɤp là thʞ
phɘm. Ĉʀnh cao là câu chuyɾn vɸ Jesssie Arbogast, mʐt cɤu bé
lém lʀnh”, sʨ hài hɉʒc - nhɉng ʖ thʔi ÿi
ɺm ÿó, ngɉʔi ta còn
chɉa kʂp phát minh ra t
ʢ này.
Phát biɺu trong lɼ trao giɚi Nobel, Becker cho rɨng phɉɇng
pháp tiɶp cɤn kinh tɶ không phɚi là vɜn ÿɸ chính, cŸng không
phɚi là mʐt thuɤt toán lý giɚi “nɸn kinh tɶ”. Hɇn thɶ, ÿó là
mʐt quyɶt ÿʂnh khám phá thɶ giʒi vʒi mʐt góc nhìn hɇi khác
biɾt mʐt chút. Ĉó là mʐt hɾ thʈng mô tɚ cách thʠc con ngɉʔi
ÿɉa ra nhʦng quyɶt ÿʂnh và cách thʠc mà hʄ thay ÿʌi suy
nghś; tɘ
i sao hʄ lɘi yêu và cɉʒi mʐt ngɉʔi nào ÿó; tɘi sao hʄ lɘi
hɤn và thɤm chí giɶt chɶt mʐt ai ÿó; hay nhɉ khi ÿʠng trɉʒc
mʐt cʄc tiɸn, ngɉʔi ta sɴăn trʐm nó, ÿɺ mɮc ÿɜy, thɤm chí
còn cho thêm tiɸn cʞa mình vào; tɘi sao ngɉʔi ta sʚ hãi mʐt
ÿiɸu và khát khao mʐt ÿiɸu gì khác dù chʀ sai khác so vʒi cái
ÿɞu tiên m

ʐt khoɚng cách mʆng manh bɨng sʚi tóc; tɘi sao hʄ
trʢng phɘt mʐt ngɉʔi vì hành vi nào ÿó, trong khi lɘi tɉʖng
thɉʖng cho ngɉʔi khác có cùng hành vi tɉɇng tʨ.
Làm sao nhà kinh tɶ hʄc có thɺ lý giɚi tɜt cɚ nhʦng quyɶt
ÿʂnh nhɉ thɶ? Tɜt cɚ thɉʔng ÿɸu bɦt ÿɞu bɨng viɾc tích lŸy
thông tin, nhɤp tâm nhʦng thông tin ɜy, sɦp xɶp chúng mʐt
cách không chʞÿích hoɮc cŸng có thɺ bʆ quên nhʦng thông
tin ɜy ʖÿâu ÿó trong bʐ nhʒ
. Mʐt bʐ dʦ liɾu tʈt có thɺ phɚi
ÿɉʚc tích lŸy rɜt lâu trɉʒc khi có thɺ phân tích ÿɉʚc hành vi
cʞa con ngɉʔi cŸng nhɉ lý giɚi ÿɉʚc mʄi câu hʆi xung quanh
vɜn ÿɸ ÿó. Công viɾc cʞa chúng tôi trong cuʈn sách này là ÿi
trɚ lʔi nhʦng câu hʆi nhɉ thɶ. Nó cho phép chúng tôi mô tɚ,
ví dʜ nhɉ, cách phɚn ʠng c
ʞa mʐt bác sś chuyên khoa ung thɉ
ÿiɺn hình hay mʐt tên khʞng bʈ hay mʐt sinh viên ÿɘ
i hʄc
trong nhʦng hoàn cɚnh cʜ thɺ và tɘi sao lɘi nhɉ vɤy.
Mʐt vài ngɉʔi có thɺ cɚm thɜy không dɼ dàng khi lý giɚi
32 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC
33
46. Trung bình có 5,9 ngɉʔi chɶt mʎi năm, năm nhiɸu nhɜt là
11, thɜp nhɜt là 3. Nói cách khác, nhʦng dòng tin trên trang
nhɜt vɸ các vʜ cá mɤp tɜn công ngɉʔi trong suʈt mùa hè năm
2001 có thɺ viɶt lɘi ÿɇn giɚn nhɉ sau: “Cá mɤp Tɜn công Trung
bình trong Năm nay.” Nhɉng nɶu viɶt nhɉ vɤy thì làm sao các
báo có thɺ không bán ÿɉʚc ɜn phɠm cʞa mình.
Vɤy là vào lúc này ÿây, thay vì nghśÿɶn cɤu bé ÿáng thɉɇng
Jesssie Arbogast và thɚm kʂch mà cɤu và gia ÿ

ình ÿã phɚi ÿʈi
mɮt, bɘn hãy nghśÿɶn ÿiɸu này: vào năm 2001, thɶ giʒi có hɇn
6 tʬ ngɉʔi, chʀ 4 ngɉʔi trong sʈÿó chɶt do bʂ cá mɤp tɜn công.
Có lɴ sʈ ngɉʔi bʂ chɶt do xe ô-tô truyɸn hình thʔi sʨ gây tai
nɘn còn nhiɸu hɇn thɶ.
Trong khi ÿó, voi làm thiɾt mɘng hɇn 200 ngɉʔi mʎi năm.
Vɤy tɘi sao chúng ta lɘi không “chɶt ÿiɶng ngɉʔi” khi
ÿʠng
trɉʒc lŸ voi? Rɜt có thɺ vì hɞu hɶt nɘn nhân cʞa voi thɉʔng
sʈng ʖ nhʦng nɇi cách xa trung tâm truyɸn thông thɶ giʒi.
Có lɴ cŸng còn vài viɾc phɚi làm ÿɺ thay ÿʌi cɚ nhɤn thʠc mà
chúng ta tiɶp thu, lɉʚm lɮt ÿɉʚc qua các bʐ phim. Rɜt thân
thiɾn, các chú voi ÿáng yêu chính là cɚm hʠng và nhân vɤt
chính cho các bʐ phim dành cho thiɶu nhi (hãy nhʒÿɶn bʐ
phim Babar và Dumbo); các b
ɘn cá mɤp, trong khi ɜy, không
nghi ngʔ gì n
ʦa, lɘi là nhʦng con vɤt hung dʦ, nhʦng sát thʞ
khát máu. Nɶu cá mɤp có bɜt cʠ mʈi liên hɾ luɤt pháp nào,
chɦc chɦn chúng sɴ yêu cɞu mʐt phiên tòa chʈng lɘi bʐ phim
Hàm Cá Mɩp.
Nʎi sʚ hãi do cá mɤp gây ra vào mùa hè năm 2001, cùng
nhʦng nʎi khiɶp ÿɚm khiɶn ngɉʔi ta cʠng hʄng ɜy chʀ lɦng
xuʈng xɚy ra vʜ viɾc nhʦ
ng tên khʞng bʈ tɜn công vào Trung
tâm Thɉɇng m
ɘi Thɶ giʒi và Lɞu Năm Góc vào ngày 11 tháng
8 tuʌi trong khi ÿang thɚ mình tɤn hɉʖng làn nɉʒc ɜm áp cʞa
vʂnh nɉʒc cɘn Pensacola bang Florida, thì bʂ mʐt con cá mɤp
ngoɘm mɜt cánh tay phɚi và mʐt bɦp ÿùi. Tɘp chí Time chɘy

mʐt bài trên trang nhɜt vɸ nhʦng vʜ cá mɤp tɜn công. Ĉây là
phɞn mʖÿɞu dɢn dɦt vào bài báo:
Nhʫng con cá mɩp lʧ lʧ tiɻn ÿɻn mà không hɽ báo trɉʗc.
Có ba cách tɡn công: cɫn-và-bʋ chɝy, sáp lɝi-ngoɝm và
lén lút tɡn công. Chiêu cɫn-và-bʋ chɝy ÿɉʟc sʩ dʡng
nhiɽu nhɡt. Cá mɩp nhìn thɡy bàn chân cʣa con ngɉʙi,
nhɣm tɉʛng là cá nên chɝy lɝi cɫn mʕt nhát trɉʗc khi kʇp
nhɩn ra ÿó không phɟi là con mʏi thɉʙng ngày cʣa mình.
Thɜy sʚ không?
Nhʦng ngɉʔi hay hoɚng hʈt có thɺ sɴ không bao giʔ lɘi gɞn
biɺn nʦa. Nhɉng bɘn ÿoán xem có bao nhiêu vʜ cá mɤp tɜn
công thʨc sʨ diɼn ra trong năm ÿó?
Hãy ÿoán mʐt con sʈ - sau ÿó chʀ lɜy mʐt nʤa con sʈ mà
bɘn vʢa ÿoán, và rʊi lɘi chia hai thêm vài lɞn nʦa. Tính trong
cɚ năm 2001, trên toàn thɶ giʒi chʀ có 68 vʜ cá mɤp t
ɜn công,
trong ÿó có 4 trɉʔng hʚp tʤ vong.
Nhʦng sʈ liɾu thʨc vɸ các vʜ cá mɤp tɜn công không chʀ
thɜp hɇn nhiɸu so vʒi ɜn tɉʚng mà giʒi truyɸn thông kích
ÿʐng tɘo ra; mà nó thɤm chí còn không cao hɇn so vʒi nhʦng
năm trɉʒc ÿó và vài năm tiɶp theo. Tʢ năm 1995 ÿɶn năm
2005, trung bình mʎi năm có 60,3 vʜ cá mɤp tɜn công ngɉʔi
trên toàn thɶ giʒi, năm nhiɸu nhɜ
t là 79 v
ʜ và năm ít nhɜt là
34 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 35
phɚi hiɺu nó ÿã.
Khi viɶt cuʈn sách này, chúng tôi ÿã trɚi qua mʐt năm

khʞng hoɚng tài chính khó khăn, bɦt ÿɞu bɨng cuʐc khʞng
hoɚng cho vay nʚ mua nhà dɉʒi chuɠn ʖ Hoa Kƒ và lan rʐng
ra, nhɉ bɾnh dʂch hɘch kinh tɶ lây nhiɼm ra toàn thɶ giʒi. Phɚi
có ÿɶn hàng trăm, nɶu không muʈn nói là hàng nghìn cuʈn
sách ÿɉʚc xuɜt bɚn vɸÿɸ tài ɜy.
Nhɉng ÿây không phɚi là mʐ
t trong sʈ nhʦng cuʈn sách
nhɉ vɤy.
Tɘi sao? Chʞ yɶu bʖi vì kinh tɶ hʄc vś mô và các khía cɘnh
phʠc tɘp cʞa nó cŸng nhɉ các phɞn chuyɺn ÿʐng ÿɇn giɚn
không phɚi là lśnh vʨc cʞa chúng tôi. Sau nhʦng sʨ kiɾn diɼn
ra gɞn ÿây, ngɉʔi ta có thɺ băn khoăn liɾu kinh tɶ vś mô có
phɚi là phɞn sân mà bɜt cʠ nhà kinh tɶ hʄc nào
cŸng quan tâm
hay không. Hɞu hɶt các nhà kinh tɶ mà công chúng biɶt ÿɶn
ÿɸu ÿɉʚc giʒi thiɾu nhɉ nhʦng vʂ thánh có thɺ cho bɘn biɶt
mʐt cách chɦc chɦn thʂ trɉʔng chʠng khoán, lɘm phát hay lãi
suɜt sɴ chuyɺn theo hɉʒng nào.
Các nhà kinh tɶ hʄc có ÿʞ trɚi nghiɾm ÿɺ lý giɚi quá khʠ,
nhɉng có rɜt ít tiɸn ÿɸ ÿɺ dʨÿoán tɉɇng lai. (Hʄ vɢn ÿang
tiɶp tʜc tranh luɤn xem liɾu chính sách cʞa Franklin Delano
Roosevelt nhɨm chɶ ngʨ cuʐc Ĉɘi khʞng hoɚng có thʨc sʨ hiɾu
quɚ hay làm cho nó càng trʖ nên trɞm trʄng hɇn!) Tɜt nhiên
là hʄ không ÿɇn ÿʐc. Dɉʔng nhɉ viɾc tin tɉʖng vào nhʦng
dʨÿoán t
ɉɇng lai ÿã trʖ thành mʐt phɞn trong tính cách cʞa
loài ngɉʔi - và mʐt tính cách khác, tɉɇng tʨ nhɉ vɤy, là nhanh
chóng quên ÿi hɤu quɚ cʞa nhʦng dʨÿoán ɜy.
Chín. Gɞn 3.000 ngɉʔi bʂ chɶt vào ngày hôm ɜy - tʠc là gɜp
khoɚng 2.500 lɞn so vʒi tʌng sʈ ngɉʔi chɶt do bʂ cá mɤp tɜn

công kɺ tʢ vʜ tɜn công ÿɞu tiên ÿɉʚc ghi nhɤn, trong vòng 16
thɶ kʬ.
Bɜt chɜp nh
ʦng thiɶu sót, tɉ duy trên khái niɾm tiêu
chuɠn có nhʦng lʚi thɶ riêng cʞa nó. Trong cuʈn sách này
chúng tôi ÿã cʈ gɦng hɶt sʠc ÿɺ truyɸn tɚi nhʦng câu chuyɾn
thông qua nhʦng dʦ liɾu ÿɉʚc tích lŸy hɇn là giai thoɘi cá
nhân, nhʦng chuyɾn kɺ bɜt thɉʔng mʐt cách khác thɉʔng,
sʨ bùng nʌ xúc cɚm dʨa trên nhʦng thuʐc tính ÿɘo ÿʠc. Mʐt
vài ngɉʔ
i có thɺ lɤp luɤn rɨ
ng mʄi con sʈ thʈng kê ÿɸu có thɺ
ÿɉʚc dʨng lên nhɨm mʐt mʜc ÿích nào ÿó, ÿɺ bɚo vɾ nhʦng
lý lɴ không thɺ bɚo vɾ ÿɉʚc hay ÿɇn giɚn là nói dʈi. Nhɉng
tiɶp cɤn kinh tɶ hɉʒng tʒi ÿiɸu ngɉʚc lɘi: ÿɸ cɤp ÿɶn mʐt chʞ
ÿɸ nào ÿó mà không khiɶn ngɉʔi nghe sʚ hãi hay yêu thích,
chʀ là ÿɺ các con sʈ tʨ thân nói lên sʨ thɤt. Chúng tôi không
ÿʠ
ng vɸ phía nào hɶt. Ví dʜ nhɉ khi truyɸn hình xâm nhɤp
vào mʐt xã hʐi, chúng tôi ÿã chʠng minh rɨng vɸ căn bɚn, nó
có ích ÿʈi vʒi nhʦng ngɉʔi phʜ nʦ nông thôn ɛn Ĉʐ. Nhɉng
ÿiɸu ÿó không có nghśa là chúng tôi thʢa nhɤn truyɸn hình
có quyɸn năng hoàn toàn tích cʨc. Nhɉ các bɘn sɴ ÿɉʚc ÿʄc
trong Chɉɇng 3, sʨ xuɜt hiɾn c
ʞa truyɸn hình ʖ Hoa Kƒ lɘi
làm nɚy sinh mʐ
t sʨ thay ÿʌi tàn phá xã hʐi.
Tiɶp cɤn kinh tɶ không có nghśa là miêu tɚ thɶ giʒi theo
cách mà bɜt cʠ ai trong sʈ chúng ta muʈn nó là, nhɉ chúng ta
sʚ nó lɴ là, hay nhɉ chúng ta nguyɾn cɞu cho nó trʖ thành - mà

là giɚi thích thɶ giʒi ÿúng nhɉ hiɾn thʨc cʞa nó. Hɞu hɶt tɜt cɚ
chúng ta ÿɸu muʈn ÿʂnh dɘng hoɮc thay ÿʌi thɶ giʒi theo mʐt
cách nào ÿó. Nhɉng ÿɺ thay ÿʌi ÿɉʚc thɶ
giʒi, trɉʒc tiên bɘn
36 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 37
CHƯƠNG 1
TẠI SAO MỘT GÁI ĐỨNG ĐƯỜNG LẠI GIỐNG
ÔNG GIÀ NOEL TRONG CỬA HÀNG BÁCH HÓA?
Mʐt chiɸu cách ÿây không lâu, mʐt chiɸu mát lɘnh báo
hiɾu mùa hè sɦp tàn, bên ngoài khu Dearborn Homes, dʨ án
chung cɉ Bʔ Nam Chicago, LaSheeena - mʐt cô gái chʢng hai
mɉɇi chín tuʌi - ngʊi trên nɦp ca-pô cʞa chiɶc SUV. Ĉôi mɦt
thâm quɞng, nhɉng bù lɘi, trông cô có vɲ trɲ trung, mái tóc
thɪng viɸn quanh khuôn mɮt xinh xɲo. Cô mɮc mʐt bʐÿʊ màu
ÿʆ-ÿen nhăn nhúm xɜu xí, kiɺu quɞn áo mà cô vɢn mɮc tʢ khi
còn là mʐt ÿʠa trɲ. Cha mɰ r
ɜt hi
ɶm khi cho tiɸn mua quɞn áo
mʒi, vì vɤy cô thɉʔng phɚi mɮc lɘi ÿʊ cʞa các anh hʄ, và thói
quen ÿó gɦn chɮt vʒi cô ÿɶn giʔ.
Vì vɤy thʨc tɶ là chúng tôi không có gì ÿɺ nói trong cuʈn
sách này vɸ cái mà mʄi ngɉʔi vɢn gʄi là “kinh tɶ.” Nʎ lʨc lʒn
nhɜt cʞa chúng tôi (dù ít ʆi nhɉ bɚn thân nó) chính là nhʦng
chʞÿɸ mà chúng tôi ÿɸ cɤp ÿɶn, dɉʔng nhɉ chúng không liên
quan trʨc tiɶp ÿɶn “kinh t
ɶ”, nhɉng có thɺÿɉa ra mʐt vài góc
nhìn vɸ hành vi cʞa con ngɉʔi trong cuʐc sʈng thʨc. Tin hay
không là tùy bɘn, nɶu bɘn có thɺ hiɺu ÿɉʚc ÿʐng cɇ khiɶn mʐt

giáo viên hay mʐt vɤn ÿʐng viên sumo gian lɤn, bɘn có thɺ
hiɺu vì sao bong bóng kinh tɶ nʚ dɉʒi chuɠn tʢng xuɜt hiɾn
trong quá khʠ.
Nhʦng câu chuyɾn mà bɘn sɴÿʄc tʒi ÿây thuʐc vɸ rɜt
nhiɸu lśnh vʨc, tʢ
hành lang nhʦng hʄc viɾn uy nghiêm nhɜt
cho ÿɶn nhʦng góc phʈ cáu bɠn nhɜt. Rɜt nhiɸu trong sʈÿó
dʨa trên nghiên cʠu khoa hʄc gɞn ÿây cʞa Levitt; mʐt sʈ khác
lɜy cɚm hʠng tʢ mʐt vài nghiên cʠu sinh chuyên ngành kinh tɶ
cŸng nhɉ nhʦng kʮ sɉ, nhʦng nhà vɤt lý hʄc thiên thɺ, nhʦng
tên giɶt ngɉʔi loɘn thɞn cɜp hay nh
ʦng bác sś cɜp cʠu, nhʦng
nhà sʤ
hʄc không chuyên và nhʦng nhà thɞn kinh hʄc nghiên
cʠu vɸ gen Gɞn nhɉ tɜt cɚ các câu chuyɾn ÿɸu có thɺ xɶp vào
mʐt trong hai loɘi: nhʦng chuyɾn mà bɘn luôn nghś rɨng mình
ÿã biɶt, nhɉng thʨc ra thì không; và nhʦng chuyɾn bɘn không
bao giʔ biɶt mình muʈn biɶt vɸ chúng, nhɉng sʨ thʨc là có.
Rɜt nhiɸu phát hiɾn cʞa chúng tôi có thɺ chɉa thʨc sʨ hʦu
ích, hoɮc chɉa thʨ
c thuyɶt phʜc lɦm. Nhɉng không sao hɶt.
Chúng tôi mʒi chʀÿang nói nhʦng lʔi dɘo ÿɞu câu chuyɾn, ÿâu
ÿã ÿɶn lúc phɚi nói lʔi cuʈi cùng. Ĉiɸu ÿó có nghśa hɪn là bɘn
sɴ tìm thɜy mʐt vài ÿiɸu ÿɺ tranh luɤn trong nhʦng trang tiɶp
theo cʞa cuʈn sách này.
Nɶu các bɘn không tranh luɤn, chúng tôi sɴ rɜt thɜt vʄng.
38 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 39
rɜt nhiɸu ngɉʔi trong sʈÿó góa bʜa, hʄ bʂ coi là nguyên nhân

khiɶn thʔi tiɶt khí hɤu không thuɤn lʚi làm mùa màng thɜt
bát.
Giʔÿây tuʌi thʄ cʞa phʜ nʦÿã vɉʚt qua tuʌi thʄ cʞa ÿàn
ông, chʞ yɶu là nhʔ vào sʨ phát triɺn cʞa y hʄc. Tuy vɤy,
ÿɶn thɶ kʬ XX, ʖ rɜt nhiɸu quʈc gia, sinh ra là phʜ nʦ vɢn bʂ
coi là mʐt khiɶm khuyɶt nghiêm trʄng. Các cô gái tr
ɲ ngɉʔi
Cameroon vɢn bʂ “là phɪng” ngʨc - bʂÿánh ÿɤp hoɮc “vuʈt ve”
bɨng nhʦng chiɶc chày gʎ hoɮc ÿʌ dɞu dʢa nóng vào ngɉʔi -
ÿɺ các cô trʖ nên kém hɜp dɢn giʒi tính hɇn. ʕ Trung Quʈc,
tʜc bó chân cuʈi cùng cŸng chɜm dʠt (dù ÿã trɚi qua cɚ nghìn
năm ÿau khʌ), nhɉng ngày nay tʬ lɾ phʜ nʦ bʂ bʆ rɇi, bʂ mù
chʦ b
ɠm sinh vɢn nhiɸu hɇn ÿàn ông, và hʄ còn bʂ ép tʨ tʤ.
Phʜ nʦʖ các vùng nông thôn ɛn Ĉʐ, nhɉ chúng tôi ÿã nhɦc
ÿɶn ʖ phɞn ÿɞu, vɢn tiɶp tʜc ÿʈi diɾn vʒi sʨ phân biɾt ÿʈi xʤ
trên tɜt cɚ các mɮt trong cuʐc sʈng.
Nhɉng ʖ nhʦng quʈc gia phát triɺn trên thɶ giʒi, cuʐc sʈng
cʞa phʜ nʦ lɘi có bɉʒc phát tri
ɺn thɞn kƒ. Ĉɶn thɶ kʬ XXI, ʖ
các nɉʒc nhɉ Mʮ, Anh hay Nhɤt Bɚn, không có phân biɾt trong
triɺn vʄng phát triɺn cʞa phʜ nʦ so vʒi ÿàn ông nhɉ mʐt hoɮc
hai thɶ kʬ trɉʒc ÿó. Nhìn vào bɜt cʠÿɜu trɉʔng nào - giáo
dʜc, luɤt pháp, bɞu cʤ, các cɇ hʐi thăng tiɶn và nhiɸu lśnh vʨc
khác - thì ngày nay, phʜ nʦ hɘnh phúc hɇn nhiɸu so vʒi bɜ
t cʠ
thʔi ÿiɺm nào khác trong quá khʠ. Năm 1872, nhʦng năm cuʈi
cùng trɉʒc khi thʈng kê này ra ÿʔi, 21% sinh viên ÿɘi hʄc ʖ Mʮ
là phʜ nʦ. Ngày nay, con sʈɜy là 58% và vɢn còn tiɶp tʜc tăng
lên. Ĉó quɚ thʨc là mʐt sʨ áp ÿɚo ɜn tɉʚng.

Và ÿɶn nay vɢn chɉa có mʠc giá nào là hʚp lý ÿɺ trɚ cho viɾc
sinh ra là mʐt phʜ nʦ.
Mʐt phʜ nʦ Mʮ tʢ 25 tuʌi trʖ lên, sʖ hʦu
LaSheena kɺ vɸ nhʦng cách kiɶm sʈng cʞa mình. Nhɉ cô
mô tɚ thì có bʈn viɾc chính tɘo ra thu nhɤp: “nghɸ hai ngón”,
“giám sát”, cɦt tóc và “bán hoa”.
“Nghɸ hai ngón”, cô giɚi thích, là trʐm vɮt ÿʊ ÿɘc bán lɜy
tiɸn. “Giám sát” nghśa là lɚng vɚng canh chʢng xung quanh
khu vʨc buôn bán ma túy ÿɺ các tay anh chʂ làm ăn. Cɦt tóc, cô
nhɤn ÿɉʚc 8 ÿô-la nɶu cɦt tóc cho các cɤu bé và nhɤn ÿɉʚ
c 12
ÿô-la khi cɦt tóc cho ÿàn ông.
Trong bʈn nghɸ thì nghɸ nào là tɾ nhɜt?
“Bán hoa”, cô trɚ lʔi không chút do dʨ.
Tɘi sao?
“Vì tôi không thích ÿàn ông. Nó khiɶn tôi thɜy mɾt óc”.
Thɶ nɶu nghɸ bán dâm kiɶm ÿɉʚc nhiɸu tiɸn gɜp ÿôi
thì sao?
“Ý là tôi có làm nghɸÿó nhiɸu hɇn không chʠ gì?” cô hʆi.
“Vâng, có”.
Tʢ xɉa ÿɶn nay, sinh ra là ÿɜng nam nhi luôn dɼ dàng hɇn
thân phɤn mʐt ngɉʔi phʜ nʦ. Ĉɜy là chuyɾn hi
ɺn nhiên tʢÿʔi
này sang ÿʔi khác, dś nhiên, luôn có nhʦng ngoɘi lɾ, nhɉng dù
tính toán thɶ nào ÿi chăng nʦa, thì ÿàn bà cŸng khʌ sʖ hɇn
ÿàn ông. Ngay cɚ khi ÿàn ông phɚi tham gia vào hɞu hɶt mʄi
cuʐc chiɶn tranh, phɚi ÿi săn bɦn và làm nhʦng công viɾc nɮng
nhʄc, thì ÿàn bà vɢn có tuʌi thʄ trung bình thɜp hɇn ÿàn ông.
ʕÿʔi có nhʦng cái chɶt vô nghśa lý hɇn nhʦng cái chɶt khác.
Ví nhɉ tʢ th

ɶ kʬ XVI ÿɶn thɶ kʬ XIX, có khoɚng 1 triɾu phʜ nʦ
châu Âu chɶt ÿɺ hiɶn tɶ cho thɞn linh, phɞn lʒn nghèo khʌ và
40 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 41
thʈng dʦ liɾu cá nhân cʞa mʐt ngân hàng lʒn ʖ Italy và nhɤn
thɜy nhʦng nhân viên nʦ dɉʒi 45 tuʌi có xu hɉʒng vɦng mɮt
1 ngày trong mʐt chu kƒ 28 ngày. Xem xét năng suɜt lao ÿʐng
cʞa nhʦng nhân viên này, các nhà kinh tɶ hʄc xác ÿʂnh ÿɉʚc
sʨ vɦng mɮt có lý do thɉʔng kƒ này tɉɇng ʠng vʒi 14% tiɸn
lɉɇng ít hɇn mà hʄ nhɤn ÿɉʚc so vʒi ÿàn ông.
Hoɮc hãy xem xét mʐt ÿɘo luɤt c
ʞa Mʮ năm 1972 có tên
gʄi là Ĉiɸu luɤt IX. Nói chung, ÿiɸu luɤt này ÿɉʚc ban bʈ vʒi
mʜc ÿích ngăn cɚn sʨ phân biɾt giʒi tính trong hɾ thʈng giáo
dʜc. Ĉiɸu luɤt IX cŸng yêu cɞu các trɉʔng trung hʄc và ÿɘi
hʄc phɚi thêm vào chɉɇng trình hʄc các môn thɺ thao dành
cho phái nʦ tɉɇng ʠng vʒi chɉɇng trình thɺ thao dành cho
nam giʒi. Hàng triɾu bɘn nʦ trɲ tuʌ
i sau ÿó ÿã tham gia vào
nhʦng chɉɇng trình mʒi này, và nhɉ nhà kinh tɶ hʄc Betsey
Stevenson ÿã phát hiɾn ra, các bɘn nʦ tham dʨ các khóa hʄc
thɺ thao ʖ trɉʔng trung hʄc thì có nhiɸu khɚ năng sɴ tham dʨ
các chɉɇng trình thɺ thao ʖ trɉʔng ÿɘi hʄc, và có cɇ hʐi nhɤn
ÿɉʚc nhʦng công viɾc tʈt, ÿɮc biɾt là ʖ mʐt sʈ lśnh vʨc ÿòi hʆi
trình ÿʐ cao vʈn dành cho ÿàn ông.
Ĉó quɚ là mʐt tin tʈt lành.
Nhɉng Ĉiɸu luɤt IX cŸng mang ÿɶn mʐt vài tin không vui
cho phʜ nʦ. Khi ÿiɸu luɤt ÿɉʚc thông qua, hɇn 90% các ÿʐi
tuyɺn thɺ thao nʦʖ các trɉʔng ÿɘi hʄc có huɜn luyɾn viên

trɉʖng là phʜ nʦ. Ĉiɸu luɤt IX sinh ra mʐt nghɸ: lɉɇng cao
mà mà công viɾc lɘi hɜp dɢn, thú vʂ. Giʈng nhɉ mʐt loɘi thʨc
phɠm quê mùa ÿɉʚ
c mʐt tay ÿɞu bɶp cao cɜp “phát hiɾn” và
lɤp tʠc mang nó ra khʆi căn lɸu tʊi tàn bên ÿɉʔng, ÿɮt lên bàn
ăn cʞa nhʦng nhà hàng sang trʄng nhɜt, nghɸ này lɤp tʠc thiɶt
lɤp cho mình nhʦng khách hàng mʒi: ÿàn ông. Ngày nay, chʀ
còn gɞn 40% ÿʐi tuyɺn thɺ thao nʦ cʞa các trɉʔng ÿɘi hʄc có
huɜn luyɾn viên là phʜ nʦ. Trong sʈ các môn thɺ thao, nghɸ
tɜm bɨng ÿɘi hʄc và làm viɾc toàn thʔ
i gian có thu nhɤp trung
bình là 47.000 ÿô-la. Ĉàn ông ʖÿiɸu kiɾn tɉɇng tʨ thɉʔng có
thu nhɤp ít nhɜt là 66.000 ÿô-la, cao hɇn khoɚng40%. Ĉiɸu
tɉɇng tʨ cŸng ÿúng vʒi nhʦng phʜ nʦ làm viɾc tɘi các trɉʔng
ÿɘi hʄc ÿʀnh cao cʞa nɉʒc Mʮ. Hai nhà kinh tɶ Claudia Goldin
và Lawrence Katz ÿã phát hiɾn ra rɨng nhʦng ngɉʔi phʜ nʦ
tʈt nghiɾp trɉʔng Harvard có thu nhɤp ít hɇn mʐt nʤa so v
ʒi
con sʈ trung bình mà mʐt ngɉʔi ÿàn ông tʈt nghiɾp trɉʔng
Harvard ÿɉʚc trɚ. Ngay cɚ khi các phân tích chʀ tính ÿʈi vʒi
nhʦng ngɉʔi làm viɾc toàn thʔi gian, làm ÿʞ năm và là nhân
vɤt chʞ chʈt trong các khoa, làm viɾc chuyên nghiɾp và có các
yɶu tʈ thuɤn lʚi khác, thì Goldin và Katz vɢn chʠng minh ÿɉʚc
rɨng phʜ nʦ tʈt nghiɾp Harvard kiɶm tiɸn vɢn kém các ÿʊng
môn nam cʞa mình khoɚng 30%.
Ĉiɸu gì có thɺ bù ÿɦp
ÿɉʚc cho hʈ sâu ngăn cách ɜy?
Có rɜt nhiɸu yɶu tʈ. Phʜ nʦ có xu hɉʒng bʆ viɾc và ÿɮt sʨ
nghiɾp sang mʐt bên ÿɺ chăm lo gia ÿình hɇn ÿàn ông. Ngay
cɚ trong nhʦng nghɸ nghiɾp có thu nhɤp cao nhɉ bác sś, luɤt

sɉ, phʜ nʦ cŸng có xu hɉʒng chʄn nhʦng chuyên ngành thɜp
hɇn (ví dʜ, chʄn làm bác sśÿa khoa hoɮc luɤt sɉ gia ÿình). Và
vɢn còn tʊn t
ɘi không ít sʨ phân biɾt giʦa nam và nʦ trong
công viɾc. Ĉiɸu này có thɺ ÿɉʚc xɶp tʢ mʠc ÿʐ công khai - tʢ
chʈi thăng chʠc cho mʐt phʜ nʦ vì lý do ÿɇn giɚn: cô ta không
phɚi là ÿàn ông - cho ÿɶn nhʦng lý do ngɞm ɠn. Mʐt phɞn
ÿáng kɺ trong nghiên cʠu ÿã chʠng minh rɨng phʜ nʦ mɤp
phɚi chʂu sʨ b
ɜt công trong tiɸn lɉɇng hɇn ÿàn ông thʢa cân.
Ĉi
ɸu tɉɇng tʨ cŸng xɚy ra vʒi nhʦng phʜ nʦ có hàm răng xɜu.
There are some biological wild cards as well. Nhà kinh tɶ
hʄc Andrea Ichino và Enrico Moretti tiɶn hành phân tích hɾ
42 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 43
nghɸ mɘi dâm.
Nhɉng vɜn ÿɸ “nô lɾ trɦng” hóa ra là mʐt sʨ phóng ÿɘi quá
mʠc. Thʨc tɶ trɞn trʜi hɇn thɶ: thay vì bʂ ép buʐc làm gái mɘi
dâm, nhiɸu ngɉʔi tʨ nguyɾn chʄn nghɸ này. Ĉɞu nhʦng năm
1910, Bʐ Tɉ pháp Hoa Kƒÿã tiɶn hành mʐt cuʐc ÿiɸu tra dân
sʈ cʞa 310 thành phʈ trong 26 bang ÿɺ kiɺm kê sʈ lɉʚng phʜ
nʦ hành nghɸ mɘ
i dâm trên toàn nɉʒc Mʮ: “Chúng tôi phác
thɚo ÿɉʚc mʐt bʠc tranh tʌng thɺ, có khoɚng 200.000 phʜ nʦ
ÿang hành nghɸ mɘi dâm trên toàn nɉʒc Mʮ.”
Vào thʔi ÿiɺm ÿó, nɉʒc Mʮ có khoɚng 22 triɾu phʜ nʦʖ
ÿʐ tuʌi tʢ 15 ÿɶn 44. Nɶu con sʈ cʞa Bʐ Tɉ pháp Hoa Kƒÿɉa
ra là chính xác, thì cʠ 110 ngɉʔi phʜ nʦ có 1 ngɉʔi ʖÿʐ tuʌi

nói trên là gái mɘi dâm. Nhɉng, hɞu hɶt nhʦng ngɉʔi làm
nghɸ mɘi dâm, khoɚng 85%, ÿɸu ÿang ʖÿʐ tuʌi 20. Nɶu vɤy
thì ʖÿʐ tuʌi ɜy, cʠ 50 ngɉʔi có 1 ngɉʔi hành nghɸ mɘi dâm.
Thʂ trɉʔng gái mɘi dâm phát triɺn ÿɮc biɾt mɘnh mɴʖ
Chicago, nɇi ÿây có trên mʐt nghìn nhà thʌ. Thʂ trɉʖng thành
phʈÿã thành lɤp ʝy ban các vɜn ÿɸ liên quan ÿɶn Mɘi dâm
(Vice Commission) trong ÿó tɤp hʚp các lãnh ÿɘo tôn giáo,
cŸng nhɉ các nhà chʠc trách phʜ trách vɜn ÿɸ
dân sinh, giáo
dʜc, pháp luɤt và y tɶ. Các thành viên cʞa ʞy ban này ÿã phát
hiɾn ra rɨng mʐt khi các cô gái ÿã dɜn thân vào con ÿɉʔng này,
thì có mʐt kɲ thù hiɺm ác hɇn cɚ tình dʜc mà hʄ phɚi ÿʈi ÿɞu,
ÿó là: kinh tɶ.
“Mʐt cô gái quyɶn rŸ nɶu làm công viɾc bình thɉʔng, nhɤn
ÿɉʚc 6 ÿô-la tiɸn công mʐt tuɞn, vɤy thì có gì băn khoăn khi cô
ta ÿʊng ý bán thân ÿɺ lɜy 25 ÿô-la mʐt tuɞn, bʖi cô ta biɶt rɨ
ng
tʊn tɘi nhu cɞu ɜy ngoài xã hʐi và có nhʦng ngɉʔi ÿàn ông sɬn
lòng trɚ giá?”, ʝy ban này tuyên bʈ.
huɜn luyɾn viên trɉʖng là nʦ phát triɺn nʖ rʐ nhɜt trong Hiɾp
hʐi Bóng chày Nʦ Quʈc gia (WNBA), ÿɉʚc thành lɤp 13 năm
trɉʒc ÿây, nhɉ là hɾ luɤn cʞa Hiɾp hʐi Bóng chày Quʈc gia.
Nhɉÿã nói, Hiɾp hʐi bóng chày Nʦ Quʈc gia (WNBA) có 13
ÿʐi tuyɺn, thì chʀ có 6 trong sʈÿó - lɘi nʦa, ít h
ɇn 50% - có
huɜn luyɾn viên ÿʐi tuyɺn là nʦ. Ĉiɸu này thʨc sʨ là mʐt bɉʒc
tiɶn lʒn tʢ mùa giɚi thʠ 10 cʞa môn thɺ thao này, khi chʀ có 3
trên tʌng sʈ 14 ÿʐi tuyɺn có huɜn luyɾn viên trɉʖng là phʜ nʦ.
Vʒi tɜt cɚ nhʦng sʨ tiɶn bʐ mà phʜ nʦÿã ÿɘt ÿɉʚc trong
thɶ kʬ XXI trên thʂ trɉʔng lao ÿʐng, thì mɢu phʜ nʦÿi

ɺn hình
không có lý gì không thɺ vɉɇn lên dɢn ÿɞu, nɶu ÿɇn giɚn là hʄ
có tɞm nhìn, sinh ra dɉʒi vóc dáng ÿàn ông
.
Chʀ có mʐt thʂ trɉʔng lao ÿʐng mà phʜ nʦ luôn luôn thʈng
trʂ: mɘi dâm.
Hình thʠc kinh doanh mɘi dâm ÿɉʚc xây dʨng dʨa trên
mʐt tiɸn ÿɸ ÿɇn giɚn: Kɺ tʢ thʔi xa xɉa, trên trái ÿɜt này, ÿàn
ông ÿã luôn có ham muʈn tình dʜc nhiɸu hɇn nhʦng gì mà
hʄ ÿɉʔng ÿɉʔng chính chính nhɤn ÿɉʚc. Vì vɤy ÿɉɇng nhiên
xuɜt hiɾn mʐt nguʊn cung cɜp nhʦng phʜ nʦ, vʒi mʠ
c giá
chɜp nhɤn ÿɉʚc, sɬn sàng ÿáp ʠng nhu cɞu ÿó cʞa ÿàn ông.
Ngày nay nghɸ mɘi dâm nhìn chung vɢn bʂ coi là bɜt hʚp
pháp ʖ nɉʒc Mʮ, tɜt nhiên trʢ mʐt vài trɉʔng hʚp ngoɘi lɾ và
rɜt nhiɸu mâu thuɢn xung quanh vɜn ÿɸ này. Trong nhʦng
năm ÿɞu lɤp quʈc, mɘi dâm không ÿɉʚc ʞng hʐ nhɉng cŸng
không bʂ coi là tʐi lʎi. Trong Kʬ nguyên Tiɶn b
ʐ (Progressive
Era), tʠc là tʢ khoɚng năm 1890 ÿɶn năm 1920, vɜn ÿɸ này tʢ
tʢ lɦng xuʈng. Thʔi kƒ này ÿã tʢng xɚy ra mʐt cuʐc phɚn ÿʈi
công khai chʈng lɘi “chɶÿʐ nô lɾ trɦng”, trong ÿó hàng nghìn
phʜ nʦ bʂ giam cɞm ÿã vùng lên chʈng lɘi viɾc bʂ ép buʐc hành
44 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 45
câu lɘc bʐ, 370 ÿô-la cho mʐt chai rɉʚu sâm-panh. Nói mʐt
cách tɉɇng ÿʈi thì tình dʜc cŸng khá rɲ: khoɚng 1.250 ÿô-la.
Ada và Minna Everleigh, hai chʂ em “Tú bà” ÿiɸu hành
nhà thʌ Everleigh bɚo vɾ khʈi tài sɚn cʞa hʄ rɜt cɠn trʄng.

Các nàng bɉɇm bɉʒm ÿɉʚc cung cɜp nhʦng bʦa ăn kiêng có
lʚi cho sʠc khʆe, ÿɉʚc nhɤn chɶÿʐ chăm sóc sʠc khʆe tuyɾt
hɚo, ÿɉʚc giáo dʜc cɠn th
ɤn, kɶt quɚ là tiɸn công thu vɸ hɤu
hś nhɜt: khoɚng 400 ÿô-la/tuɞn, tính theo thʔi giá hiɾn tɘi là
khoɚng 430.000 ÿô-la/năm.
Rõ ràng thu nhɤp cʞa mʐt nàng bɉʒm ÿêm ʖ Everleigh cao
mʐt cách bɜt thɉʔng. Nhɉng tɘi sao mʐt cô gái bán hoa ÿiɺn
hình ʖ Chicago cách ÿây hàng trăm năm lɘi có thɺ kiɶm ÿɉʚc
sʈ tiɸn lʒn ÿɶn vɤy?
Câu trɚ lʔi h
ʚp lý nh
ɜt ÿó là mʠc lɉɇng ÿó ÿɉʚc xác ÿʂnh
phɞn lʒn bʖi quy luɤt cung - cɞu vʈn có sʠc mɘnh lʒn hɇn rɜt
nhiɸu so vʒi các luɤt ÿɉʚc quy ÿʂnh bʖi luɤt pháp.
Ĉɮc biɾt ʖ nɉʒc Mʮ, hai lśnh vʨc chính trʂ và kinh tɶ không
“hòa hʚp” cho lɦm. Các chính trʂ gia thì có trăm ngàn lý do ÿɺ
thông qua mʐt ÿɘo luɤt mà ý nghśa cʞa ÿɘo luɤt ÿó không thʨ
c
tʈ
t ÿɰp nhɉ nó thɺ hiɾn ra, và không phɚn ánh ÿúng nguyɾn
vʄng cʞa ngɉʔi dân trong cuʐc sʈng thʨc.
ʕ nɉʒc Mʮ, mɘi dâm bʂ coi là phɘm pháp, nhɉng hɞu hɶt
giʒi chʠc trách ÿɸu ÿʌ dʊn con mɦt vào nhʦng ngɉʔi bán dâm,
chʠ không phɚi ngɉʔi mua dâm. Ĉiɸu này khá ÿɮc biɾt. Hãy
so sánh vʒi nhʦng mɮt hàng trái phép khác - hãy nghśÿɶn
thʂ trɉʔng buôn bán ma túy và vŸ khí trái phép - hɞu h
ɶt các
chính phʞÿɸu h
ɉʒng tʒi viɾc trʢng phɘt nhʦng ngɉʔi cung

ʠng hàng hóa và dʂch vʜ, hɇn là nhʦng ngɉʔi tiêu dùng.
Tính theo thʔi giá hiɾn tɘi, mʠc lɉɇng 6 ÿô-la mʎi tuɞn
mʐt cô gái nhɤn ÿɉʚc vào thʔi ÿiɺm ÿó tɉɇng ʠng vʒi mʠc
lɉɇng ngày nay là 6.500 ÿô-la/năm. CŸng cô gái ÿó, nɶu bán
dâm sɴ nhɤn ÿɉʚc 25 ÿô-la mʎi tuɞn, theo thʔi giá hiɾn ÿɘi là
hɇn 25.000
ÿô-la/năm. Nhɉng ʝy ban các vɜn ÿɸ liên quan
ÿɶn Mɘi dâm cŸng biɶt rɨng mʠc giá 25 ÿô-la/tuɞn thɜp hɇn
rɜt nhiɸu so vʒi sʈ tiɸn thʨc tɶ mà gái bán dâm ʖ thành phʈ
Chicago kiɶm ÿɉʚc. Mʐt phʜ nʦ làm viɾc tɘi “nhʦng ngôi nhà
ÿô-la” (mʐt vài nhà thʌ thu phí rɜt ít, 50 cent; mʐt vài nhà
khác thu phí 5 hoɮc 10 ÿô-la) kiɶm ÿɉʚc trung bình là 70
ÿô-la/tuɞn, tính ra là 76.000 ÿô-la/nă
m nɶu ʖ thʔi hiɾ
n ÿɘi.
ʕ trung tâm cʞa khu Levee, ʖ vùng lân cɤn cʞa Bʔ Nam
nɇi nhʦng khu nhà thʌ nɨm san sát nhau, có mʐt nhà thʌ tên
là Câu lɘc bʐ Everleigh ÿɉʚc ʝy ban các vɜn ÿɸ liên quan ÿɶn
Mɘi dâm mô tɚ là “nhà chʠa nʌi tiɶng và xa hoa nhɜt nɉʒc.”
Khách hàng cʞa nhà thʌ này là nhʦng ông chʞ kinh doanh,
chính trʂ gia, vɤn ÿʐng viên thɺ thao, ngɉʔi nʌi tiɶng, thɤm chí
cɚ mʐt vài ngɉʔi nhiɾt tình v
ɤn ÿʐng phɚn ÿʈi ngh
ɸ mɘi dâm.
Nhân viên cʞa Câu lɘc bʐ Everleigh, ÿɉʚc biɶt ÿɶn vʒi tên gʄi
“nhʦng cô nàng bɉɇm bɉʒm”, không chʀ hɜp dɢn, nõn nà và
ÿáng tin cɤy, mà còn là nhʦng ngɉʔi khéo chuyɾn, hʄ có thɺ
trích ÿʄc thɇ cʌÿiɺn nɶu ÿiɸu ÿó cʠu vʒt tâm trɘng u uɜt cʞa
mʐt quý ông. Trong cuʈn sách Tʕi ác trong Thành phʍ Ngɣm,
tác giɚ Karen Abbott cho biɶt Everleigh còn cung cɜp thʠ tình

dʜc tao nhã mà không phɚi
ʖÿâu cŸng có - tình dʜc “phong
cách Pháp”, ngày nay ÿɉʚc biɶt tʒi vʒi tên gʄi tình dʜc ÿɉʔng
miɾng.
ʕ thʔi ɜy, mʐt bʦa ăn tʈi thʂnh soɘn có giá khoɚng 12 ÿô-la
theo thʔi giá hiɾn nay, khách hàng cʞa Everleigh sɬn lòng bʆ
ra sʈ tiɸn tɉɇng ʠng vʒi 250 ÿô-la hiɾn nay ÿɺ trɚ phí vào cʤa
46 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 47
ÿʞ cao ÿɺ hʄ có thɺÿáp ʠng nhu cɞu rɜt lʒn cʞa thʂ trɉʔng
mua dâm.
Nhʦng món tiɸn lʒn nhɜt, tɜt nhiên, là do nhʦng gái “bán
hoa” cao cɜp mang vɸ. Vào thʔi ÿiɺm Câu lɘc bʐ Everleigh
ÿóng cʤa - cuʈi cùng thì ʝy ban các vɜn ÿɸ liên quan ÿɶn Mɘi
dâm Chicago cŸng tìm ÿɉʚc giɚi pháp ÿɺ ÿóng cʤa nó - Ada và
Minna Everleigh ÿã tích lŸy ÿɉʚc, tính theo thʔi giá hiɾn nay,
khoɚng 22 triɾu ÿô-la.
Khu nhà cʞa Câu lɘc b
ʐ Everleigh ÿã biɶn mɜt tʢ rɜt lâu.
Kéo theo khu Levee cŸng ÿóng cʤa. Khu vʨc nɇi tʢng là “ÿɘi
bɚn doanh” cʞa Everleigh bʂ phá hʞy vào nhʦng năm 1960,
thay thɶ bɨng dʨ án nhà cao tɞng.
Nhɉng Bʔ Nam cʞa Chicago vɢn còn ÿó, và nhʦng cô gái
bán dâm vɢn tiɶp tʜc làm viɾc - nhɉ LaSheena, trong bʐÿʊ
ÿen-ÿʆ - mɮc dù khá chɦc chɦn là bɘn không thɺ yêu cɞu hʄ
trích ÿʄ
c ÿɉʚc bɜt kƒ bài thɇ
Hi Lɘp cʌ nào.
LaSheena là mʐt trong sʈ rɜt nhiɸu cô gái bán hoa mà sau

này Sudhir Venkatesk tìm hiɺu. Venkatesh, mʐt nhà xã hʐi
hʄc thuʐc Ĉɘi hʄc Columbia, New York, ÿã làm khóa luɤn tʈt
nghiɾp mɜy năm cuʈi ʖ Chicago, và hiɾn tɘi ông vɢn trʖ lɘi ÿó
ÿɺ tiɶp tʜc nghiên cʠu.
Lɞn ÿɞu ÿɶn Chicago, ông vɢn còn là mʐt thanh niên ngʔ
nghɾch, ÿɉʚc bao bʄc, hâm mʐ ban nhɘc Grateful Dead tʢ khi
còn là mʐt cɤu bé, bình yên lʒn lên ʖ California, háo h
ʠc tìm
hiɺu mʠc ÿʐ phân biɾt chʞng tʐc - ÿɮc biɾt là giʦa ngɉʔi da
trɦng và ngɉʔi da ÿen - ʖ khu vʨc này mɘnh ÿɶn mʠc nào bɨng
mʐt lòng nhiɾt thành hiɶm có. Không phɚi là ngɉʔi da ÿen,
Nhɉng nɶu bɦt giam nhʦng ngɉʔi cung ʠng hàng hóa, thì
sɴ xuɜt hiɾn hiɾn tɉʚng khan hiɶm, do ÿó hàng hóa chɦc chɦn
bʂÿɠy giá lên cao, ÿiɸu này thúc ÿɠy càng nhiɸu ngɉʔi cung
ʠ
ng hàng hóa nhɚy vào thʂ trɉʔng béo bʖ này. Lý do khiɶn
“Cuʐc chiɶn chʈng ma túy” ʖ Mʮ thɜt bɘi mʐt cách tɉɇng ÿʈi
chính là vì chính phʞ tɤp trung vào ngɉʔi bán, chʠ không phɚi
ngɉʔi mua. Trong khi rõ ràng sʈ lɉʚng ngɉʔi tiêu thʜ ma túy
ÿông hɇn sʈ lɉʚng ngɉʔi bán ma túy, thì có hɇn 90% thʔi gian
chɜp hành hình phɘt liên quan ÿɶn ma túy là dành cho nhʦng
kɲ buôn bán ma túy.
Tɘi sao ngɉʔi ta lɘi không ʞng hʐ
viɾc trʢng trʂ nhʦng
ngɉʔ
i tiêu thʜ các loɘi hàng cɜm? Có vɲ nhɉ không công bɨng
khi trʢng phɘt nhʦng ngɉʔi tiêu dùng “ÿáng thɉɇng”, vì bɚn
thân hʄ còn không ÿʞ bɚn lśnh ÿɺ thoát khʆi nhʦng cám dʎ tʐi
lʎi. Trong khi ÿó, nhʦng ngɉʔi cung ʠng hàng cɜm thì dɼ dàng
biɶn thành quʬ dʦ hɇn.

Nhɉng nɶu mʐt chính phʞ thʨc sʨ muʈn chɮt ÿʠt các
nguʊn hàng hóa và dʂch vʜ trái phép, thì chính phʞÿó nên
truy bɦ
t nhʦng ngɉʔi tiêu dùng các loɘi hàng hóa và dʂch vʜ
ɜy. Ví dʜ, nɶu mʐt ngɉʔi ÿàn ông ÿi “chɇi gái” có thɺ phɚi chʂu
mʠc án hoɘn “cʞa quý”, thʂ trɉʔng mɘi dâm sɴ tʠc khɦc thu
hɰp khɠn trɉɇng.
ʕ Chicago hàng trăm năm qua, nguy cɇ bʂ trʢng phɘt
hɞu nhɉ toàn ÿʌ xuʈng ÿɞu gái bán dâm. Bên cɘnh nʎi
ÿe dʄa bʂ bɦt bʒ, hʄ còn phɚi ch
ʂu sʨ sʀ nhʜc nɮng nɸ
cʞa xã hʐi. Hɤu quɚ trʨc tiɶp nhɜt có lɴ là gái bán hoa
hɞu nhɉ không bao giʔ có cɇ hʐi lɜy ÿɉʚc mʐt ngɉʔi ÿàn
ông tʤ tɶ làm chʊng. Kɶt hʚp các yɶu tʈ này lɘi vʒi nhau, bɘn
có thɺ thɜy rɨng mʠc lɉɇng cʞa các cô gái bán dâm cɞn phɚi
48 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 49
vào vɜn ÿɸ ÿɉʚc hʆi và ngɉʔi hʆi.
Hãy xem ví dʜ vɸ chɉɇng trình trʚ cɜp tiɸn lɉɇng
Oportunidades cʞa Mexico. Ĉɺ nhɤn ÿɉʚc trʚ cɜp, nhʦng
ngɉʔi ÿăng ký phɚi kê khai tài sɚn cá nhân cʞa mình và vɤt
dʜng gia ÿình mà mình sʖ hʦu. Sau khi ÿɉʚc chɜp nhɤn, mʐt
nhân viên cʞa chɉɇng trình sɴÿɶn thăm nhà cʞa ngɉʔi ÿăng
ký xin trʚ cɜp ÿɺ tìm hiɺu xem hʄ có kê ÿúng sʨ
thɤt không.
Cesar Martinelli và Susan W.Parker, hai nhà kinh tɶ hʄc
khi phân tích dʦ liɾu tʢ hɇn 100.000 hʊ sɇ cʞa chɉɇng trình
Oportunidades ÿã phát hiɾn ra rɨng các ʠng viên thɉʔng
không kê khai mʐt sʈ tài sɚn nhɉ xe hɇi, xe tɚi, máy ghi video,

truyɸn hình vɾ tinh và máy rʤa bát. Ĉiɸu này chɪng có gì ngɘc
nhiên. Nhʦng ngɉʔi ÿang hi vʄng ÿɉʚc nhɤn trʚ cɜp có ÿʐng
cɇ chính ÿáng ÿɺ làm nhɉ vɤy, làm ra vɲ nghèo kh
ʌ hɇn so vʒ
i
tình trɘng thʨc. Nhɉng Martinelli và Parker còn khám phá ra
rɨng, nhʦng ʠng viên cʞa chɉɇng trình còn kê khai quá lên
mʐt sʈ tài sɚn: máy bɇm nɉʒc gia dʜng, hɾ thʈng nɉʒc sɘch,
bình gas và sàn bê tông. Tɘi sao nhʦng ngɉʔi xin trʚ cɜp lɘi kê
khʈng nhʦng tài sɚn thiɶt yɶu mà thʨc tɶ là hʄ không có?
Martinelli và Parker cho rɨng hành ÿʐng này thuʐc vɸ
phɘm trù xɜu hʌ. Ngay cɚ nhʦng ngɉʔi nghèo khʌ thʨc s
ʨ
cɞn ÿɶn ti
ɸn viɾn trʚ, thì hình nhɉ hʄ cŸng không muʈn thʢa
nhɤn vʒi nhân viên cʞa chɉɇng trình rɨng hʄ sʈng trên mʐt
sàn nhà bɠn thʀu hay mʐt căn nhà không có khu vɾ sinh.
Venkatesh biɶt rɨng nhʦng phɉɇng pháp khɚo sát truyɸn
thʈng không thɺ cho ra nhʦng kɶt quɚÿáng tin cɤy ÿʈi vʒi
mʐt chʞÿɸ nhɘy cɚm nhɉ mɘi dâm, nên ông ÿã cʈ gɦng thʤ
mʐt cách khác: ÿiɸu tra th
ʨc tɶ, thu thɤp thông tin tɘi hiɾn
cŸng chɪng phɚi hoàn toàn da trɦng (ông sinh ra ʖɛn Ĉʐ) là
mʐt ÿɮc ÿiɺm rɜt thuɤn lʚi cho công viɾc cʞa Venkatesh, nó
giúp ông né tránh ÿɉʚc “tên bay ÿɘn lɘc” trong cuʐc chiɶn giʦa
hai bên (mʐt bên là ngɉʔi da trɦng) và mʐt bên là khu Bʔ Nam
(khu ʖ cʞa ngɉʔi thuɞn da ÿen). Trɉʒc ÿó rɜt lâu, ông ÿã tʢng
gɦn bó vʒi mʐt nhóm côn ÿʊ bɚo kê cho mʐt khu vʨ
c và tiɸn
kiɶm ÿɉʚc chʞ yɶu tʢ nguʊn buôn bán cocain trái phép. (Vâng,

ÿó chính là nghiên cʠu cʞa Venkatesh ÿã xuɜt hiɾn trong cuʈn
sách Kinh tɻ hʉc hài hɉʗc, chɉɇng nói vɸ nhʦng kɲ buôn bán
ma túy và vâng, giʔ chúng ta lɘi viɾn ÿɶn sʨ giúp ÿʘ cʞa ông
thêm mʐt lɞn nʦa). Sau mʐt thʔi gian dài, ông trʖ thành mʐt
nhân vɤt khá quen mɮt cʞa nɸn kinh tɶ
ngɞm trong khu vʨc,
và sau khi nghiên cʠu xong nhʦng tên buôn bán ma túy, ông
chuyɺn qua nghiên cʠ
u vɸ nhʦng ngɉʔi bán dâm.
Nhɉng mʐt hay hai cuʐc phʆng vɜn vʒi nhʦng phʜ nʦ hành
nghɸ mɘi dâm nhɉ LaSheena cŸng không khám phá ÿɉʚc mɜy
bí ɠn. Bɜt cʠ ai thʨc sʨ muʈn tìm hiɺu vɸ thʂ trɉʔng mɘi dâm
ÿɸu phɚi tích lŸy ÿɉʚc mʐt sʈ lɉʚng ÿɞy ÿʞ dʦ liɾu chân xác.
Tɜt nhiên nói thì dɼ hɇn làm. Vì bɚn chɜt không hʚp pháp
cʞa hoɘ
t ÿʐng này, nhʦng nguʊn cung cɜp thông tin chính
thʈng (các phiɶu ÿiɸu tra dân sʈ hay sʈ liɾu ÿóng thuɶ) chɦc
chɦn không giúp ÿɉʚc gì. Ngay cɚ khi các cô gái bán dâm
ÿɉʚc khɚo sát trʨc tiɶp trong nghiên cʠu trɉʒc, tɜt cɚ các cuʐc
phʆng vɜn thʨc tɶÿɸu diɼn ra tʢ trɉʒc ÿó rɜt lâu và ÿɸu phɚi
qua trung gian (ví dʜ trung tâm cai nghiɾn, trɘi ph
ʜc hʊi nhân
phɠm) ÿɺ có ÿɉʚc nhʦng câu trɚ lʔ
i khách quan.
Hɇn thɶ nʦa, nghiên cʠu trɉʒc cho thɜy khi ngɉʔi ta ÿɉʚc
khɚo sát vɸ hành vi xɜu, thì có xu hɉʒng hoɮc sɴ nói giɚm ÿi
hoɮc sɴ phóng ÿɘi lên nhʦng gì liên quan ÿɶn mình, phʜ thuʐc
50 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 51

- Nɶu có thɺ xác ÿʂnh ÿɉʚc, liɾu khách hàng ÿã lɤp
gia ÿình chɉa; có công ăn viɾc làm không; có liên hɾ
vʒi băng ÿɚng nào không; có ʖ khu vʨc ÿèn ÿʆ bên
cɘnh không
- Liɾu gái mɘi dâm có ăn cɦp cʞa khách hàng không
- Khách hàng có gây phiɸn toái gì cho gái mɘi dâm không,
có ÿánh ÿɤp hay gì khác không
- Có phɚi lúc nào cŸng phɚi trɚ tiɸn cho gái mɘi dâm
không, hay là có lúc “miɼn phí”
Vɤy tɜt cɚ nhʦng dʦ liɾu cho chúng ta biɶt ÿiɸu gì?
Hãy bɦ
t ÿɞu bɨng tiɸn công. Dʦ liɾu thu thɤp ÿɉʚc cho biɶt
mʐt cô gái làng chɇi ÿiɺn hình ʖ Chicago làm viɾc 13 giʔ mʐt
tuɞn, tiɶp khách 10 lɞn và kiɶm ÿɉʚc khoɚng 27 ÿô-la mʎi giʔ.
Suy ra tiɸn công mʐt tuɞn kiɶm ÿɉʚc là 350 ÿô-la. Con sʈ này
tính cɚ 20 ÿô-la mà gái bán dâm ăn cɦp tʢ các khách hàng và
mʐt sʈ gái mɘi dâm chɜp nhɤn trɚ bɨng ma túy thay vì tiɸn
mɮt - thɉʔng là cocain ho
ɮc heroin, và thɉʔng là có khuyɶn
mɘi. Trong nghiên cʠu cʞa Venkatesh, 83% ÿʈi tɉʚng nghiɾn
ma túy.
CŸng giʈng LaSheena, rɜt nhiɸu gái bán dâm còn làm mʐt
công viɾc khác, và Venkatesh cŸng theo dõi các hoɘt ÿʐng này
nʦa. Tiɸn thu ÿɉʚc tʢ hoɘt ÿʐng bán dâm nhiɸu gɜp 4 lɞn so
vʒi nhʦng nghɸ khác mà hʄ làm. Nhìn qua thì tɉʖng nhɉ mʠc
tiɸn kiɶm ÿɉʚc do bán dâm là cao nhɉng thʨc ra là không khá
khɠm gì khi bɘn nhìn thɜy nhʦng mɮt trái cʞa nghɸ này. Trong
su
ʈt thʔi gian thʨc hiɾn nghiên cʠu, mʐt ÿʈi tɉʚng trong
nghiên cʠu cʞa Venkatesh bʂ mɦc vào khoɚng mʐt tá vʜ bɘo

trɉʔng. Ông thuê ngɉʔi theo dõi ÿʠng ʖ các góc phʈ hoɮc
ngʊi trong các nhà chʠa ÿɺ tiɶp cɤn gái bán dâm, quan sát
trʨc tiɶp nhʦng khía cɘnh cʞa các cuʐc trɚ giá và còn thu
thɤp ÿɉʚc nhiɸu chi tiɶt riêng tɉ do các gái bán dâm cung cɜp
sau khi chào tɘm biɾt khách hàng.
Hɞu hɶt nhʦng ngɉʔi ÿɉʚc thuê làm nhi
ɾm vʜ theo dõi
ÿɸu là nhʦng gái bán dâm ÿã giɚi nghɾ - mʐt lʨa chʄn khôn
ngoan vì phɚi là nhʦng ngɉʔi cùng hʐi cùng thuyɸn nhɉ thɶ
mʒi có thɺ moi ÿɉʚc câu trɚ lʔi trung thʨc. Venkatesh cŸng trɚ
tiɸn cho nhʦng cô gái bán dâm tham gia vào nghiên cʠu. Nɶu
hʄ sɬn lòng bán dâm vì tiɸn, ông lɤp luɤn, thì chɦc chɦn hʄ
cŸng sɴ sɬn lòng nói chuyɾn vɸ công viɾc ÿɺ lɜy tiɸn. Và ÿúng
là h
ʄ sɬn lòng. Trong vòng g
ɞn hai năm, Venkatessh thu thɤp
ÿɉʚc dʦ liɾu cʞa 160 cô gái bán dâm ʖ ba khu vʨc “ÿèn ÿʆ” tɘi
Bʔ Nam, truy cɤp vào hɇn 2.200 cuʐc trao ÿʌi mua bán dâm.
Dʦ liɾu thu thɤp ÿɉʚc rɜt ÿa dɘng, bao gʊm:
- Các tɉ thɶ tình dʜc ÿɮc biɾt và thʔi gian quan hɾ
- Nɇi diɼn ra cuʐc mua dâm (trong xe hɇi, ngoài trʔi,
trong nhà)
- Trɚ công bɨng tiɸn mɮt
- Trɚ công bɨng ma túy
- Chʞng tʐc cʞa khách mua dâm
- Ĉʐ
tuʌi ɉʒc lɉʚng cʞa khách mua dâm
- Sʠc hɜp dɢn cʞa khách hàng (10 = rɜt quyɶn rŸ, 1 =
kinh tʖm)
- Có sʤ dʜng bao cao su không

- Khách mua dâm lɞn ÿɞu hay khách quen
52 |
SIÊU KINH TẾ HỌC HÀI HƯỚC TẠI SAO MỘT CÔ GÁI “BÁN HOA” LẠI GIỐNG MỘT CỬA HÀNG BÁN ĐỒ GIÁNG SINH?
| 53
ÿɘi hʄc, chɉa sɬn sàng ʌn ÿʂnh cuʐc sʈng, nhɉng lɘi có nhu
cɞu tình dʜc. ʕ nhʦng thɤp kʬ trɉʒc, mua dâm là mʐt sʨ lʨa
chʄn. Mɮc dù bɜt hʚp pháp, nhɉng cŸng không quá khó ÿɺ
tìm ÿɉʚc mʐt gái bán dâm, và nguy cɇ bʂ bɦt rɜt thɜp. Mɮc
dù trong ngɦn hɘn, phɚi mɜt mʐt khoɚn tiɸn tɉɇng ÿʈi lʒn ÿɺ
mua dâm nhɉng vɸ dài hɘn,
ÿó là mʐt lʨa chʄn tʈt vì khách
hàng không phɚi chʂu nhʦng nguy cɇ nhɉ có thai ngoài ý muʈn
hay hôn ɉʒc. Có ít nhɜt 20% ÿàn ông Mʮ sinh ra trong khoɚng
năm 1933 ÿɶn 1942 quan hɾ tình dʜc lɞn ÿɞu vʒi gái mɘi dâm.
Giʔ hãy tɉʖng tɉʚng cŸng thanh niên trɲÿó hai mɉɇi năm
sau. Sʨ thay ÿʌi trong quan niɾm tình dʜc giʔÿây ÿã cho cɤu
thanh niên ÿó cɇ hʐi ÿɺ quan hɾ tình dʜc mà không phɚi trɚ
tiɸn. Vào thɶ
hɾ cʞa cɤu ta, chʀ có 5% thanh niên quan hɾ tình
dʜc lɞn ÿɞu vʒi mʐt gái bán dâm.
Cɤu thanh niên ÿó và bɘn bè ÿʊng lʠa cŸng không phɚi giʦ
mình trɉʒc hôn nhân. Hɇn 70% ÿàn ông ʖ thɶ hɾÿó quan hɾ
tình dʜc trɉʒc hôn nhân, so vʒi 33% ʖ thɶ hɾ trɉʒc ÿó.
Quan hɾ tình dʜc trɉʒc hôn nhân là mʐt phɉɇng án thay
thɶ hʚp lý cho hoɘt ÿʐng mɘi dâm. Và bʖi nhu cɞu mua dâm
giɚm xuʈng, nên thù lao cho phʜ
nʦ làm nghɸ mɘi dâm cŸng
vì thɶ mà giɚm xuʈng theo.
Giɚ dʜ mɘi dâm là mʐt ngành công nghiɾp ÿiɺn hình, nó
chɦc chɦn cɞn thuê nhʦng ngɉʔi vɤn ÿʐng hành lang nhɨm

chʈng lɘi sʨ xâm phɘm thʂ trɉʔng cʞa “ÿʈi thʞ cɘnh tranh”
tình dʜc trɉʒc hôn nhân. Ngɉʔi ta ÿã tìm cách khép hành vi
quan hɾ tình dʜc trɉʒc hôn nhân là phɘm pháp, hoɮc ít nhɜt,
cŸng bʂÿánh thuɶ rɜt nɮ
ng. Giʈng các nhà sɚn xuɜt thép và
ÿɉʔng cʞa Mʮ bɦt ÿɞu cɚm thɜy sʠc nóng cʞa các ÿʈi thʞ cɘnh
tranh - các nhà sɚn xuɜt hàng hóa giá thành rɲ hɇn ÿɶn tʢ
lʨc. Có ít nhɜt 3 trong sʈ 160 gái bán dâm tham gia vào nghiên
cʠu ÿã chɶt . “Hɞu hɶt các vʜ bɘo lʨc do khách làng chɇi là thʞ
phɘm xɚy ra khi vì mʐt vài lý do nào ÿó, khách hàng không
thʆa mãn hoɮc không thɺ cɉɇng cʠng ÿɉʚc,” Venkatesh nói.
“Vì thɶ hɦn ta cɚm thɜy x
ɜu hʌ - ‘Tôi quá nam tính so vʒi cô’
hoɮc ‘Cô quá xɜu xí so vʒi tôi!’ Sau ÿó khách hàng ÿòi lɘi tiɸn,
và chɦc chɦn là bɘn không muʈn thɉɇng lɉʚng gì hɶt vʒi gã
ÿàn ông mɜt hɶt cɚ thɺ diɾn ÿàn ông ÿó”.
Ngoài ra, sʈ tiɸn mà nhʦng cô gái bán hoa ngày nay nhɤn
ÿɉʚc quá bèo bʄt so vʒi thù lao mà các bɤc “tiɸn bʈi” cʞa hʄ
cách ÿây hàng trăm năm. So sánh vʒi thʔi kƒÿó, nhʦng cô gái
nhɉ LaSheena dɉʔng nhɉÿang làm không công vɤ
y.
Tɘi sao thù lao cho các cô gái bán dâm lɘi tuʐt dʈc thɚm
hɘi nhɉ vɤy?
Là vì nhu cɞu mua dâm cŸng tuʐt dʈc mʐt cách khʞng
khiɶp. Không phɚi là nhu cɞu tình dʜc giɚm xuʈng. Nhu cɞu
ɜy vɢn hʢng hʨc. Nhɉng mɘi dâm, giʈng nhɉ bɜt cʠ ngành
công nghiɾp nào, cŸng có ÿʈi thʞ cɘnh tranh.
Ai là ÿʈi th
ʞ cɘnh tranh lʚi hɘi ÿɶn vɤy cʞa các cô gái bán
hoa? Ĉɇn giɚn: ÿ

ó là bɜt cʠ phʜ nʦ nào sɬn lòng quan hɾ tình
dʜc vʒi ÿàn ông miɼn phí.
Trong nhʦng thɤp kʬ gɞn ÿây, hiɺu biɶt vɸ tình dʜc ÿã phát
triɺn cʖi mʖÿáng kɺ. Cʜm tʢ “tình dʜc phóng túng” không
hɸ xuɜt hiɾn trong thɶ kʬ trɉʒc (ÿɺ nói không có chuyɾn “bɘn
bè lʚi dʜng lɢn nhau”). Tình dʜc ngoài hôn nhân vào thʔi ÿó
cŸng khó ÿɉʚc chɜp nhɤn và chʂu nhi
ɸu ÿiɸu tiɶng hɇn rɜt
nhiɸu so vʒi thʔi hiɾn tɘi.
Hãy tɉʖng tɉʚng mʐt thanh niên trɲ, mʒi rʔi khʆi trɉʔng