KHẢ NĂNG DIỆT MỐI MACROTERMES ANNANDALEI BẰNG BẢ ĐỘC ĐỂ BẢO VỆ CÂY TRỒNG, ĐÊ, ĐẬP VÀ CÔNG TRÌNH XÂY DỰNG Ở VIỆT NAM pdf

KHẢ NĂNG DIỆT MỐI
MACROTERMES ANNANDALEI BẰNG
BẢ ĐỘC ĐỂ BẢO VỆ CÂY TRỒNG, ĐÊ,
ĐẬP VÀ CÔNG TRÌNH XÂY DỰNG Ở
VIỆT NAM
Trung tâm Nghiên cứu Phòng trừ mối
và Sinh vật có hại
Viện Khoa học Thuỷ lợi Việt Nam
Mối Macrotermes annandalei (silvestri)
1914 là loài mối hại cây trồng, đê, đập và công
trình xây dựng ở Việt Nam. Phương pháp xử lý
phổ biến đối với tổ của loài này là phun thuốc
diệt mối dạng lỏng vào tổ. Phương pháp này đòi hỏi phải có nước và các thiết bị
chuyên dụng. Ngoài ra, người ta còn sử dụng phương pháp đào bắt mối chúa,
nhưng biện pháp này cho hiệu quả kém. Bài viết này đề cập đến giải pháp sử dụng
bả độc đã được nghiên cứu và áp dụng thành công. Dựa vào kết quả nghiên cứu
này, các loài mối có vườn nấm Macrotermitinae có thể diệt bằng bả độc tương tự.
1. Đặt vấn đề
Macrotermes annandalei là một trong các loài mối có kích thước cơ thể lớn
nhất ở Việt Nam. Chúng phân bố phổ biến ở vùng đồi, núi ở Việt Nam. Loài mối
này thường làm tổ nổi, trong tổ luôn luôn có vườn cấy nấm do mối thợ chế biến và

xây dựng từ các mẩu lá cây, cành cây do mối khai thác được. Khoang chính của
tổ có thể nổi hoặc chỡm trên mặt đất nhưng các tổ trưởng thành luôn có ụ đất nổi
bên trên mặt đất, đường kính tổ trung bỡnh là 0,7m [2].
ở Việt Nam loài mối này gây hại các công trỡnh thủy lợi, nhà cửa và cây
trồng [1,3,5]. Đối với nền đập và thân đập chúng có khả năng gây hại nguy hiểm
vỡ khoang tổ có thể tới 1m, hang giao thông đi xa đến trên 50m. Đối với nhà cửa,
loài này vừa tấn công các cấu kiện gỗ, vừa có thể làm lún nứt nền công trỡnh.

Chúng cũng là một trong những loài gây hại đối với cây trồng bằng cách tấn công
vỏ thân cây, cắn đứt rễ cây và gặm gẫy thân cây non.
Trên thế giới, trước đây việc diệt các loài mối thường được tiến hành
bằng biện pháp phun thuốc lây nhiễm. Do nhiều hạn chế của phương pháp này,
gần đây người ta sử dụng phổ biến phương pháp diệt mối bằng bả độc. Tuy nhiên,
biện pháp bả độc mới chỉ được nghiên cứu sử dụng phổ biến đối với các loài mối
gỗ ẩm như: Coptotermes, Reticulitermes, hầu như chưa có nghiên cứu sử dụng bả
độc để diệt loài mối có vườn cấy nấm như Macrotermes annandalei.
ở Việt Nam, để xử lý loài mối Macrotermes annandalei ở đập hay nhà
cửa, người ta thường khoan tạo lỗ vào tổ mối rồi phun thuốc diệt mối dạng lỏng
vào trong tổ mối. Các tổ mối ở trong các vườn cây thường được xử lý bằng cách
đào và bắt mối chúa. Biện pháp đào bắt mối chúa thường mang lại hiệu quả thấp,
tổ mối thường tái hoạt động trở lại, biện pháp phụt thuốc dạng lỏng vào tổ mối đũi
hỏi phải có thiết bị chuyên dùng và nguồn nước nên chi phí rất tốn kém.
Nhằm xây dựng biện pháp diệt đơn giản hơn đối với tổ của loài này, trong
bài báo này chúng tôi đề cập đến kết quả nghiên cứu và thử nghiệm biện pháp diệt
tổ của loài này bằng bả độc.
2. Nguyên liệu và Phương pháp nghiên cứu
2.1. Nguyên liệu
Bả diệt mối được chế tạo tại Trung tâm Phũng trừ mối và Sinh vật có hại
theo công thức bả BDM 04 dùng để diệt giống mối Coptotermes và có thay đổi
nguyên liệu thức ăn
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.2.1. Chế tạo bả diệt mối
- Nghiên cứu lựa chọn thức ăn phù hợp để chế tạo bả độc: Thức ăn dùng
để chế tạo bả diệt loài Macrotermes annandalei được nghiên cứu, lựa chọn qua
các số liệu và quan sát tại thực địa.
- Lựa chọn liều lượng hoạt chất gây độc: Liều lượng hoạt chất gây độc
cho Macrotermes annandalei được sử dụng như là hàm lượng của hoạt chất trong
bả BDM 04. Bả này đó được sử dụng có hiệu quả diệt giống mối Coptotermes tại

Trung tâm Phũng trừ mối và Sinh vật có hại từ năm 2005 .
- Cách chế tạo bả BDM 08 giống với cách chế tạo bả BDM 04 hiện
đang sử dụng.
2.2.2. Thử nghiệm khả năng diệt mối Macrotermes annandalei của bả độc
- Chọn lựa các tổ mối: Chọn các tổ mối có kích thước đường kính tổ
mối từ 0,7m đến 1,0m để thử nghiệm.
- Thử khả năng mối khai thác bả độc: Dùng thuốn sắt tạo 1 lỗ đi vào
khoang chính của tổ mối. Cho bả với liều lượng 10g/tổ. Sau 2 giờ, 4giờ, 6 giờ đào
lên để kiểm tra xem mối có ăn bả không. Mỗi thời điểm đào kiểm tra 1 tổ.
- Thử khả năng diệt mối của bả độc: Dùng thuốn sắt có đường kính
24mm, tạo 4 lỗ xuyên qua thành tổ vào khoang chính, sau đó cho mỗi lỗ 10g bả.
Sau 6 ngày và các khoảng 2 ngày tiếp theo đào kiểm tra xem mối trong tổ có bị
tiêu diệt không. Mỗi thời điểm đào 3 tổ.
- Thí nghiệm xác định liều lượng bả sử dụng phù hợp cho 1 cỡ tổ: Chọn
các tổ có kích thước từ 0,7m đến 1,0m đường kính. Tiến hành đánh bả với các liều
lượng khác nhau, Mỗi liều lượng được thử trên 3 tổ mối. Sau 15 ngày đào kiểm
tra.
- Thử nghiệm xác định liều lượng bả sử dụng cho các kích thước tổ
khác nhau: Dựa trên liều lượng sử dụng bả đối với cỡ tổ từ 0,7m - 1,0m rồi thay
đổi lượng bả theo mức độ thay đổi của đường kính tổ. Ví dụ, đường kính tổ mối
tăng gấp đôi so với 0,85m thỡ cho lượng bả tăng gấp đôi so với cỡ tổ 0,7m - 1,0m.
Mỗi cỡ kích thước sử dụng 3 tổ. Sau 15 ngày đào kiểm tra.
3. Kết quả và thảo luận
3.1. Chế tạo bả diệt mối
3.1.1. Nghiên cứu lựa chọn thức ăn phù hợp để chế tạo bả
Theo các tài liệu và quan sát tại thực địa cho thấy, trong tự nhiên, tổ của loài
Macrotermes annandalei luôn có chứa nhiều vườn nấm, bên cạnh các khoang
chứa vườn nấm và cạnh các vườn nấm thường có các đụn thức ăn từ lá cây, cành
cây do các cá thể mối thợ kiếm ăn mang về. Cũng giống với các loài mối cấy nấm
khác, vườn nấm luôn được xây đắp bên trên và khai thác phía dưới [2,3]. Theo

Nguyễn Văn Quảng (2003), chúng luôn xây dựng vườn nấm để phân hủy các
nguyên liệu thức ăn mà chúng khai thác được, sau khoảng 30-45 ngày rồi chúng
mới ăn [2]. Điều đó, chứng tỏ loài này chỉ có thể ăn trực tiếp các loại thức ăn đó bị
phân hủy gần như hoàn toàn. Theo Sands (1969) giống mối Macrotermes có thể
tiêu hóa trực tiếp gỗ mục (gỗ đó bị nấm phân hủy gần như hoàn toàn) và sống đến
18 tháng không cần vườn nấm [6].
Quan sát trên hiện trường cho thấy khi kiếm thức ăn, mối Macrotermes
annandalei thích khai thác các phần gỗ ải bên ngoài, bỏ lại các phần gỗ cứng ở
bên trong.
Do đó, chúng tôi lựa chọn thức ăn dùng để chế tạo bả diệt loài này là bột của
các loại gỗ mục như bạch đàn, trám trắng (phần gỗ có thể bóp vụn được).
3.1.2. Chế tạo bả
Bả BDM 08 diệt Macrotermes annandalei được chế tạo như bả BDM 04
bằng cách trộn 3% hoạt chất BDM 04 với 50% chất nền, rồi bổ sung bột gỗ mục
với tỷ lệ 45%. Sau đó cán mỏng, cắt thành các thanh nhỏ, sấy khô, đóng gói vào 2
lớp túi ni lông để bảo quản trong tủ lạnh 5
0
C (xem hình 1).


Hình 1. Bả BDM 08 diệt mố
i
Macrotermes annandalei trong túi bả
o
quản và các thanh rời

3.2. Thử nghiệm khả năng diệt mối Macrotermes annandalei của bả độc
3.2.1. Thử khả năng mối khai thác bả độc
Chọn 3 tổ mối có kích thước đường kính tổ mối từ 0,7m đến 1,0m để thí
nghiệm. Trên mỗi tổ, đục 1 lỗ vào khoang tổ, sau đó bỏ vào đáy lỗ 5 thanh bả (5g)

rồi lấy đất bịt lại. Sau các khoảng 2h, 4h, 6h đào kiểm tra xem mức độ mối khai
thác bả. Kết quả cho thấy sau 2 giờ mối đó đang khai thác bả, càng về sau bả càng
mềm và mói khai thác mạnh hơn, sau 6 giờ mối đó ăn hết 5g bả. Điều đó chứng tỏ
bả độc được mối khai thác rất mạnh (bảng 1).
Bảng 1. Mức độ mối Macrotermes annandalei khai thác bả sau khi cho
bả theo thời gian
TT

Tên tổ
mối
Lượng bả
đó sử
dụng
Thời điểm
kiểm tra
(h)
Lượng bả
đó bị khai
thác (%)
1 Tổ thứ
nhất
5g 2 10
2 Tổ thứ 2 5g 4 60
3 Tổ thứ 3 5g 6 100
3.2.2. Thử khả năng diệt mối của bả độc
Chọn 15 tổ mối có kích thước đường kính tổ mối từ 0,7m đến 1,0m để thí
nghiệm. Dùng thuốn sắt có đường kính 24mm, tạo 4 lỗ xuyên qua thành tổ vào
khoang chính, sau đó cho mỗi lỗ 10g bả rồi lấy đất bịt lại. Sau 6 ngày và các
khoảng 2 ngày tiếp theo đào kiểm tra xem mối trong tổ có bị tiêu diệt không.
Kết quả cho thấy, 6 ngày đầu đàn mối vẫn khỏe mạnh, ngày thứ 8 mối có yếu

đi, ngày thứ 12 thỡ cả 6 tổ cuối cùng đều bị tiêu diệt. Điều đó chứng tỏ bả BDM
08 có thể diệt chết đàn mối Macrotermes annandalei sau 10-12 ngày cho bả (xem
bảng 2).
Bảng 2. Hiệu quả diệt mối Macrotermes annandalei của bả BDM 08 theo
thời gian
TT

Thời điểm
kiểm tra
(ngày)
Số lượng
tổ
Lượng bả
đã sử
dụng
(g/tổ)
Hiện trạng của
các tổ mối
1 6 3 40 3 tổ mối đều
sống khỏe
2 8 3 40 Mối còn sống,
đã có mùi
3 10 3 40 Mối giảm số
lượng rõ, có mùi

4 12 6 40 Mối chết hết
3.2.3. Xác định liều lượng bả sử dụng phù hợp cho các tổ có kích thước từ
0,7m đến 1,0m đường kính
Lựa chọn ngẫu nhiên 18 tổ mối có kích thước đường kính từ 0,7m đến 1,0m.
Xếp thành 6 nhóm, mỗi nhóm 3 tổ. Dùng thuốn sắt có đường kính 24mm, tạo 4 lỗ

xuyên qua thành vào khoang chính1 tổ mối, sau đó cho đều bả vào 4 lỗ rồi lấy đất
bịt lại. Liều lượng bả cho vào các tổ là10g,15g 20g, 30g, 40g, 50g. Sau 15 ngày
cho bả, tổ mối được đào lên để kiểm tra mức độ sống sót của tổ mối. Kết quả thể
hiện trên bảng 3.
Kết quả bảng 3 cho thấy, ở các liều lượng nhỏ =< 20g bả/ tổ đối với các tổ cỡ
0,7m-1,0m đường kính chưa đạt hiệu quả diệt mối 100% sau 15 ngày. Liều lượng
bả >=30g/tổ với cỡ tổ 0,7m-1,0m đường kính đạt hiệu quả diệt mối 100% sau 15
ngày.
Bảng 3. Hiệu lực diệt mối của bả BDM08 đối với các tổ Macrotermes
annandalei có đường kính tổ từ 0,7m đến 1m
TT

Lượng
bả (g)
Số tổ
thử
Tình trạng tổ mối
nghiệm
1 10 3 3 tổ vẫn sống, cũn ít cá thể
mối
2 15 3 3 tổ vẫn sống, mối yếu
3 20 3 1 tổ chết, 2 tổ hoạt động
yếu
4 30 3 3 tổ chết, trong tổ có nấm
khuẩn than mọc
5 40 3 3 tổ chết, trong tổ có nấm
khuẩn than mọc
6 50 3 3 tổ chết, trong tổ có nấm
khuẩn than mọc

3.2.4. Xác định liều lượng bả sử dụng cho các kích thước tổ khác nhau
Chọn 5 cỡ tổ mối theo đường kính tổ: cỡ 1 <= 0,3m; 0,7m>cỡ 2> 0,3m;
1,5m>=cỡ 4 > 0,7m; cỡ 5 > 1,5m để đưa vào làm thí nghiệm. Từ liều lượng bả đó
xác định cho cỡ tổ có đường kính 0,7m- 1,0m, các liều lượng đó được tăng giảm
theo đường kính tổ (D). Sau khi cho bả 15 ngày, tổ mối đó được đào kiểm tra. Kết
quả được trỡnh bày trên bảng 4.
Bảng 4. Hiệu lực diệt mối Macrotermes annandalei của bả BDM08 với các
cỡ tổ khác nhau
TT
Cỡ đường
kính tổ
(m)
Số tổ thử
nghiệm
Lượng
bả (g)
Tình trạng
tổ mối
1 D <= 0,3 3 10 3 tổ chết
2 0,3< D <
0,7
3 15 3 tổ chết
3 0,7<= D <
1,0
3 30 3 tổ chết
4 1,0<= D
<1,5
2 40 2 tổ chết
5 D >=1,5 1 50 1 tổ chết
3.2.5. Thảo luận

Sau khi cho bả vào tổ mối, mối có ăn bả, mối ăn hết 5g bả sau 6 giờ. Điều
này chứng tỏ thức ăn, chất nền, hoạt chất BDM 04 là các thành phần của bả phù
hợp để chế tạo bả đối với loài Macrotermes annandalei.
Đối với loại thức ăn bỡnh thường, sau khi khai thác mối thợ sẽ nghiền và
xây dựng lên vườn nấm, sau 30 ngày rồi mới ăn. Nếu sau khi khai thác bả độc mà
mối Macrotermes annandalei cũng dùng để xây dựng vườn nấm thỡ đàn mối chỉ
bị tiêu diệt sau ít nhất là 30 ngày. Theo kết quả ở bảng 3, bảng 4, thời gian diệt
chết đàn mối Macrotermes annandalei của bả BDM 08 chỉ là 12 ngày, cũng tương
đương với thời gian diệt chết đàn mối Coptotermes formosanus của bả với cùng
loại hoạt chất BDM 04 (tài liệu chưa công bố) và nhỏ hơn rất nhiều so với thời
gian chế biến thức tại vườn nấm, cho phép nhóm tác giả nghĩ rằng loài
Macrotermes annandalei đó ăn trực tiếp bả mà không qua chế biến ở vườn nấm.
Điều này mở ra triển vọng có thể ứng dụng bả này để diệt các loài mối cấy nấm
khác.
Liều lượng bả ở bảng 4 được áp dụng dựa trên sự suy luận nên thực sự chưa
chính xác. Sự chính xác chỉ có được khi tiến hành thử các liều lượng khác nhau
trên một cỡ kích thước tổ mối, nhưng do điều kiện hiện trường không có đủ số
lượng tổ mối ở các cỡ kích thước để làm thí nghiệm.
Liều lượng bả ở bảng 4 phù hợp với yêu cầu diệt chết đàn mối trong vũng 15
ngày. Do đặc tính tác dụng chậm của hoạt chất nên đàn mối sau khi bị nhiễm độc
sẽ chết dần, thực tế khi sử dụng bả BDM 04 đối với loài Coptotermes formosanus
có tổ bị diệt sau 40 ngày. Do đó, nếu kéo dài thời gian diệt mối thỡ có thể lượng
bả cần ít hơn liều lượng cần dùng ở bảng 4.
4. Kết luận
- Có thể diệt mối Macrotermes annandalei bằng bả BDM08 với thành
phần thức ăn là gỗ mục (từ gỗ bạch đàn hoặc gỗ trám trắng) và hoạt chất có trong
bả BDM04.
- Bả BDM 08 có thể diệt chết các tổ Macrotermes annandalei trong
vũng 15 ngày với các liều lượng 10g/tổ, 15g/tổ, 20g/tổ, 30g/tổ, 40g/tổ, 50g/tổ
tương ứng với các cỡ kích thước đường kính tổ là D <= 0,3m; 0,3m < D < 0,7m;

0,7m<= D < 1,0m; 1,0m<= D <1,5m; D >=1,5m.
- Bả BDM 08 áp dụng thử nghiệm diệt mối hại cây trồng vùng miền
Trung và các tỉnh Tây Nguyên đưa lại hiệu quả rất khả quan, góp phần bảo vệ cây
trồng và tăng năng suất từ 7 – 20%.