SKKN phương pháp dạy học trực quan và việc vận dụng kênh hình trong dạy học địa lý 6 trường thcs

SKKN: PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC TRỰC QUAN VÀ VIỆC VẬN
DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÝ 6 TRƯỜNG THCS

PHẦN MỞ ĐẦU
Từ trước tới nay đã có rất nhiều ý kiến học sinh cho rằng bộ môn Địa
lý là một bộ môn phụ vì vậy các em không cần đầu tư vào học tập , chỉ học
đại khái cho đạt điểm trung bình mà thôi .
Trong thời kì mới , khoa học ngày càng phát triển , đặc biệt thời kì
công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước , rất nhiều những thành tựu khoa
học được ứng dụng vào thực tế cuộc sống và sản xuất . Con người đã bớt đi
gánh nặng về chân tay . Nhưng sự phát triển của khoa học - kĩ thuật cũng
đem lại nhiều vấn đề tác hại đến đến môi trường , sinh thái , ảnh hưởng trực
tiếp đến cuộc sống hàng ngày của con người .
Bộ môn Địa lý trường THCS sẽ cung cấp cho các em những kiến thức
phổ thông , cơ bản , cần thiết về trái đất , về môi trường sống của con
người , về những hoạt động của con người trên trái đất .Bước đầu giúp các
em hình thành thế giới quan khoa học , có tư tưởng , tình cảm đúng đắn và
làm quen với việc vận dụng kiến thức địa lý đã học vào thực tiễn cuộc sống
sao cho phù hợp với môi trường xung quanh và thực tế Đất nước .Để đáp
ứng được mục đích trên, người giáo viên cần phải biết vận dụng phương
pháp dạy học trực quan làm nòng cốt . Thông qua việc sử dụng trực quan ,
học sinh được quan sát và có thể nhìn nhận vấn đề một cách rõ ràng ,dễ
hiểu , khơi dậy hứng thú học tập cho học sinh , phát huy tính tích cực chủ
động , sáng tạo , tự lĩnh hội kiến thức của học sinh . Phương pháp dạy học
trực quan rất đa dạng , phong phú , vì vậy người giáo viên phải biết vận
dụng sáng tạo , hợp lý từng phương pháp trực quan khác nhau vào những bài
1
học cụ thể nhằm dạt kết quả dạy học cao nhất , đáp ứng mục tiêu giáo dục
hiện nay .
Từ việc không đồng tình với những quan điểm chủ quan của học sinh
về môn học ,bản thân tôi thấy mình cần có trách nhiệm xác đinh cho học

sinh hiểu mục đích , tác dụng của môn học đối với cuộc sống nói chung và
đối với cuộc sống nói riêng .Tôi quyết định chọn chuyên đề về phương
pháp dạy học trực quan và việc vận dụng kênh hình trong dạy học Địa lý 6 ở
trường THCS .
PHẦN NỘI DUNG PHƯƠNG PHÁP
I. Quá trình thực hiện:
Đất nước ta ngày càng phát triển mạnh mẽ từ một nền kinh tế nông
nghiệp nay chuyển sang nền kinh tế Công nghiệp . Đẩy mạnh quá trình
Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa đất nước . Trước sự phát triển đó đòi hỏi
nghành Giáo dục- Đào tạo phải đổi mới phương pháp dạy học nhằm mục
đích đào tạo con người mới , năng động sáng tạo ,những chủ nhân khoa học
tương lai của đất nước , phù hợp xu thế phát triển đi lên của đất nước .
Mục tiêu của Giáo dục Việt Nam là “ Hình thành , phát triển phẩm
chất , năng lực của công dân Việt Nam , tự chủ , năng động , sáng tạo có
kiến thức văn hóa , khoa học công nghệ , có kĩ năng nghề nghiệp , có sức
khỏe , có niềm tin và lòng tự hào dân tộc , có ý chí vươn lên , có khả năng tự
học , tự rèn , biết vận dụng lý thuyết vào thực tiễn cuộc sống đáp ứng nhu
cầu xây dựng và phát triển đất nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa ”.
Để đạt được mục tiêu đó , ngay khi còn ngồi trên ghế nhà trường học
sinh phải luyện khả năng suy nghĩ , hoạt động một cách tự chủ , năng động
và sáng tạo .Từng bước áp dụng phương tiện dạy học tiên tiến hiện đại vào
quá trình dạy học , đảm bảo thời gian tự học và tự nghiên cứu cho học sinh .
2
1/Tìm hiểu phương pháp dạy học trực quan :
a/ Khái niệm :
-Phương pháp dạy học trưch quan là phương pháp sử dụng các
phương pháp trực quan trước,trong và sau khi lĩnh hội kiến thức,tài liệu học
tập mới . Sử dụng các phương tiện trực quan nhằm gợi mở và hướng dẫn học
sinh khai thác các nguồn tri thức và phát triển các năng lực tư duy,sáng tạo
cho học sinh .

b/ Vai trò của phương pháp dạy học trực quan :
-Phương pháp dạy học trực quan có vai trò rất quan trọng đối với việc
dạy và học địa lý , đặc biệt là đối với dạy và học môn Địa lý theo phương
pháp đổi mới . Các phương tiện dạy học trực quan vừa là phương tiện để dạy
học , nhưng nó vừa chứa đựng nguồn tri thức cụ thể cho học sinh khai thác .
Các phương tiện dạy học trực quan được thể hiện thông qua phương pháp
dạy học trực quan , giúp học sinh hiểu bài nhanh chóng và nhớ lâu hơn , đặc
biệt nó gây hứng thú học tập , kích thích trí tò mò , khả năng sáng tạo của
học sinh , làm cho giờ học thêm sinh động .
c/ Các phương pháp trong phương pháp dạy học trực quan :
- Phương pháp sử dụng bản đồ .
- Phương pháp sử dụng tranh ảnh , hình vẽ .
-Các phương pháp khác .
2/ Định hướng về việc sử dụng phương tiện dạy học trực quan trong dạy
học địa lý .
Vai trò của phương tiện dạy học trực quan đối với chức năng quan
trọng nhất là cơ sở hình thành các biểu tượng địa lý và từ biểu tượng để đi
đến khái niệm . Các thiết bị dạy học là điều kiện , phương tiện dạy học
3
không thể thiếu được trong quá trình dạy học . Đặc biệt trước yêu cầu đổi
mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động ,
sáng tạo của học sinh, thiết bị dạy học lại càng có vai trò quan trọng ,bởi
chúng là cơ sở vật chất để giáo viên hướng dẫn học sinh hoạt động và tạo
môi trường hoạt động cho học sinh nhất là trong quá trình thảo luận .
Các thiết bị dạy học Địa lý vừa là nguồn cung cấp kiến thức , vừa là
phương tiện minh họa cho bài học , là nguồn kiến thức khi nó được sử dụng
để khai thác kiến thức Địa lý , là phương tiện minh họa khi nó được sử dụng
để minh họa nội dung đã được thông báo trước đó .
Tính trực quan trong phương tiện dạy học tạo cho học sinh có sự tin
tưởng vào tính chân thực của sự vật được quan sát . Tuy nhiên bất kì sự tri

giác thực sự nào cũng không thể diễn ra ngoài điều kiện tư duy tích cực .
Nói một cách khác trong dạy học sử dụng các phương tiện trực quan thì ở
bất cứ hoạt động tri giác nào cũng thống nhất với tư duy trìu tượng . Việc
giảng dạy bằng phương tiện trực quan sẽ dẫn tới khái quát hóa, quy nạp .
Như vậy, phương tiện trực quan trong dạy học có một chức năng quan
trọng : Đó là làm chổ dựa cho hoạt động tư duy , phát triển tư duy , phát
triển trí tuệ . Phương tiện dạy học là một nguồn kiến thức quan trọng mà
trong dạy học lấy học sinh làm trung tâm , người học dưới sự tổ chức , chỉ
đạo của giáo viên khai thác tìm hiểu , từ đó những tri thức cần thiết phục vụ
cho việc nhận thức các mối quan hệ , các khái niệm , các quy luật Địa lý . Sử
dụng các phương tiện dạy học địa lý , yêu cầu giáo viên phải rèn luyện cho
học sinh
các kĩ năng khai thác tri thức từ nguồn tri thức khác nhau như bản đồ , bảng
thống kê, các số liệu , lát cắt , sơ đồ hình vẽ , sách giáo khoa và các phương
tiện khác . Chính nhờ vào các kĩ năng đó , học sinh có thể độc lập làm việc
với các nguồn tri thức khác nhau để nhận thức nội dung học tập .
4
Như vậy, trong dạy học địa lý còn chú ý nhiều hơn đến chức năng ,
nguồn kiến thức của các thiết bị dạy học , đồng thời cũng tạo điều kiện để
học sinh làm việc với phương tiện này .
3/ Thực trạng dạy và học trực quan ở trường THCS .
a/ Về phía giáo viên :
Nhìn chung việc sử dụng dụng cụ trực quan đã được đưa vào thực
hiện ở hầu hết ở các trường , đặc biệt từ khi đổi mới sách giáo khoa đến
nay .ở một số trường đã đưa ra mượn đồ dùng daỵ học và căn cứ vào sổ kí
mượn để làm điều kiện xếp loại công chức , buộc giáo viên phải mượn thiết
bị dạy học để dạy . Tuy nhiên không phải trường nào cũng làm được như
vậy và việc sử dụng đã thực sự có chất lượng .
Chúng ta cần nhìn thẳng vào vấn đề : Hầu hết các giáo viên có mượn
dụng cụ trực quan , nhưng chưa thường xuyên , sử dụng còn qua loa , nên

vai trò và chức năng của dụng cụ trực quan bị hạn chế rất nhiều mà chương
trình lớp 6,7 dụng cụ trực quan là yếu tố quyết định trong dạy học địa lý .
Vì những lý do trên nên kết quả dạy và học của 4 năm thực hiện cải
cách dạy học theo phương pháp mới vẫn chưa cao .
Đối với trường THCS Hùng Vương những năm trước do tình hình
chung nên dụng cụ trực quan còn thiếu quá nhiều , giáo viên đôi khi chuẩn
bị không kịp nên chỉ chuẩn bị được những dụng cụ đơn giản , vì vậy kết quả
dạy và học còn thấp . Từ tháng 9/2002 đến nay đã được đổi mới phương
pháp, các dụng cụ trực quan cũng được cung cấp nhiều hơn nên việc dạy và
học cũng có những thuận lợi đáng kể . Đặc biệt từ tháng 11/ 2006 đến nay
chất lượng Dạy và Học được nâng lên một bước .
b/ Về phiá học sinh :
5
Do quan niệm đây là bộ môn phụ nên học sinh chưa đầu tư thời gian
thích đáng cho việc học tập bộ môn . Phần vì kiến thức Địa lý khá trìu tượng
, nhiều mối quan hệ tự nhiên - xã hôị rất phức tạp , bản chất là một môn học
rất khô khan nên học sinh ít thích học .
Hầu hết các em học mang tính chất đối phó , học địa lý nhưng chưa
hiểu để làm gì , ứng dụng vào lĩnh vực nào của cuộc sống .Nói như vậy có
nghĩa là học sinh chưa hiểu được vai trò , vị trí , tầm quan trọng của bộ môn
phần vì giáo viên có lẽ chưa tạo được tình cảm yêu mến bộ môn cho các em,
phần vì nhiều phụ huynh cũng có cùng quan niệm với các em .
Vì những lý do trên nên kết quả học tập môn địa lý nhìn chung còn
chưa cao .
4/ Giải pháp khắc phục :
Trong điều kiện dụng cụ trực quan còn chưa được cung cấp đồng bộ .
Trước mắt người giáo viên phải biết linh hoạt vận dụng mọi biện pháp , mọi
khả năng có thể để xây dựng kế hoạch hoạt động cho mình , tự thiết kế
những đồ dùng đơn giản .Sưu tầm tranh ảnh minh họa , đặc biệt sử dụng quả
địa cầu dạy được rất nhiều bài , cung cấp được rất nhiều thông tin cho học

sinh hoặc vẽ những sơ đồ , hình vẽ trong sách giáo khoa phóng to để sử
dụng và chuyển chúng sang dạng hình vẽ,sơ đồ,lược đồ câm để kiểm tra
kiến thức.
Như vậy việc chuẩn bị của giáo viên ở nhà là rất quan trọng,giáo viên phải
nghiên cứu thật kỹ nội dung bài dạy để sáng tạo cho mình những dụng cụ
trực quan phù hợp sinh động nhất.
6
Đối với những dụng cụ trực quan đã có sẵn chúng ta cần khai thác trịêt để
lượng kiến thức cho phép trong dụng cụ trực quan đó phát huy vai trò của
dụng cụ trực quan của kênh hình và kênh chữ trong một bài học,chú trọng
vào chất lượng dạy và học,lựa chọn phương pháp phù hợp cần kết hợp giữa
khai thác,kiểm tra và rèn luyện kỹ năng cho học sinh.
II.VIỆC SỬ DỤNG KÊNH HÌNH TRONG DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ 6
TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ.
1. Một số vấn đề trong dạy học địa lí 6.
Đối với chương trình địa lí 6 được biên soạn theo tinh thần cung cấp các
tình huống, thông tin đã được lựa chọn.Vậy giáo viên phải tổ chức học tập,
phân tích, tổng hợp và xử lí thông tin, tạo điều kiện cho học sinh trong quá
trình học tập vừa tiếp nhận được kiến thức vừa rèn luyện các kỹ năng và
nắm được phương pháp học tập tạo điều kiện tự khám phá, tự phát hiện, tự
tìm đến với kiến thức mới, phát huy tính tích cực, độc lập của học sinh.
Những tranh ảnh, hình vẽ trong sách giáo khoa không đơn thuần chỉ là
minh họa cho bài giảng mà chúng còn gắn bó hữu cơ với bài học là một
phần không thể thiếu được trong nội dung bài học.
Ví dụ: Bài 1 “Vị trí, hình dạng, kích thước của Trái đất .
Phần 1:Vị trí của Trái đất trong hệ Mặt trời.
Nếu chỉ đơn thuần khai thác kênh chữ thì cả giáo viên và học sinh sẽ
vô tình bỏ qua vị trí của Trái đất trong hệ Mặt trời.Như vậy phần quan
trọng nhất trong mục(I) sẽ bị bỏ qua.Trong phần này kênh hình đã thể
7

hiện đầy đủ nội dung cơ bản của mục(I).Chỉ bằng một câu hỏi:Quan sát
H1 em hãy kể tên 9 hành tinh trong hệ Mặt trời và cho biết Trái đất nằm
ở vị trí thứ mấy trong hệ Mặt trời tính theo thứ tự xa dần Mặt trời ?
Học sinh sẽ quan sát H1 và dễ dàng trả lời được yêu cầu của giáo
viên,sau đó giáo viên có thể tổng kết mục(I)như sau:
- Trái đất là một trong 9 hành tinh của hệ Mặt trời.
- Trái đất đứng vị trí thứ 3 tính theo thứ tự xa dần Mặt trời.
Như vậy,việc sử dụng kênh hình phải được giáo viên sử dụng tối
đa,triệt để,để khai thác kiến thức.
Từ thực tế trên thì công việc chuẩn bị bài giảng ở nhà của giáo
viên là tối quan trọng, mang tính khoa học cao, hình vẽ, sơ đồ, lược đồ phải
rõ ràng, dễ hiểu, dễ quan sát, câu hỏi phải gãy gọn, hàm ý rõ ràng, kích thích
sự tìm tòi, hứng thú học tập của học sinh.Giáo viên không chỉ đơn thuần dạy
bằng những thiết bị có sẵn, mà còn phải sáng tạo ra những hình vẽ đơn giản,
sưu tầm tranh ảnh, minh họa tổ chức hoạt động có hiệu quả, phù hợp với đối
tượng học sinh. Khi dạy giáo viên cần tận dụng việc khai thác kiến thức kết
hợp kiểm tra kiến thức và rèn luyện kỹ năng cho học sinh.
2.Một số ví dụ cụ thể.
Ví dụ 1 :
Bài 8 : Sự chuyển động trái đất quanh mặt trời .
*Phần 1 : Sự chuyển động của trái đất quanh mặt trời .
8

Sự chuyển động của trái đất quanh mặt trời
• Sự vận động của Trái đất quanh Mặt trời và các mùa ở Bắc bán cầu :
• Khai thác kiến thức :
Quan sát hình trên hãy cho biết :
- Hướng chuyển động của trái đất quanh mặt trời ?
- Độ nghiêng và hướng nghiêng của trục trái đất ở các vị trí :
Xuân phân, Hạ chí , Thu phân và Đông chí ,

*Phần 2: Hiện tượng các mùa .
Quan sát hình trên cho biết :
-Trong ngày 21 tháng 3 nữa cầu nào ngã về phía mặt trời ? Nữa cầu
đó là mùa gì ? ( Xuân , Hạ , Thu , Đông ).
-Trong ngày 23 tháng 9 nữa cầu nào ngã về phía mặt trời ? Nữa cầu
chếch xa mặt trời có mùa gì ?
- Trái đất hướng cả hai nữa cầu Bắc và Nam về phía mặt trời như nhau
vào các ngày nào ?
- Khi đó ánh sáng mặt trời chiếu thẳng góc vào nơi nào trên bề mặt
trái đất ?
9
+ Kiểm tra kiến thức :


Sự chuyển động của trái đất quanh mặt trời
Sự chuyển động của Trái đất quanh Mặt trời và các mùa ở Bắc bán
cầu
- Điền vào hình vẽ : Trục trái đất , hướng chuyển động quanh trục của
Trái đất ở cả 4 vị trí , ngày tháng và vị trí của các ngày Xuân phân ,
Thu phân , Đông chí , Hạ chí ?
- Hướng chuyển động của trái đất quanh mặt trời ?
- Ở vị trí khác nhau thì mỗi nữa cầu có mùa gì ? Các mùa ở nữa cầu
Bắc ở các vị trí Xuân phân và Thu phân ?
( Giáo viên có thể tổ chức chơi trò chơi hoặc ghép ô chữ ).
Ví dụ 2 :
10
Bài 10 : Cấu tạo bên trong của trái đất .
• Phần 1 : Cấu tạo bên trong của trái đất .( hình vẽ )
Cấu tạo bên trong của trái đất
Khai thác kiến thức :

- Dựa vào hình trên hãy trình bày cấu tạo bên trong của Trái đất ?
- Dựa vào bảng SGK trình bày từng đặc điểm cụ thể ?
• Kiểm tra kiến thức :
Điền vào ô trống trong các hình vẽ dưới đây tên các lớp cấu tạo của trái
đất ?
*Rèn luyện kĩ năng : Quan sát , đọc , trình bày các đối tượng Địa lý trên
hình vẽ ?
Ví dụ 3 :
Bài 20 : Hơi nước trong không khí , Mưa.
• Phần 1 : Mưa và sự phân bố lượng mưa trên Trái đất .
• Khai thác kiến thức : Để minh họa phần này Giáo viên nên tự minh
họa bằng hình vẽ sáng tạo
11

Biểu đồ lượng mưa ở Thành phố Hồ Chí Minh .
Dựa vào hình a : Nhận xét lượng mưa qua biểu đồ ?

b-Bản đồ phân bố lượng mưa trên thế giới .
Quan sát hình b và cho biết :
- Những khu vực có lượng mưa trung bình năm trên 2000mm ?
- Những khu vực có lượng mưa trung bình năm dưới 2000mm ?
12
- Nhận xét về sự phân bố lượng mưa trên thế giới ?
• Kiểm tra kiến thức :
Sử dụng hình a và b để kiểm tra kiến thức và đặt câu hỏi , nêu nhận xét ?
• Rèn luyện kĩ năng : Quan sát , đọc , phân tích các mối liên hệ Địa lý ,
làm quen với số liệu ,kĩ năng trình bày kiến thức bằng bản đồ, biểu
đồ, hình vẽ.
Phần kết luận
Phương pháp dạy học trực quan là phương pháp dạy học tích cực, cơ bản

nhất trong dạy học địa lý .
Nhằm phát huy tính tích cực , chủ động sáng tạo, tạo hứng thú học tập
địa lý, nắm được phương pháp học tập môn Địa lý. Học sinh có thể tự khai
thác, tìm tòi kiến thức để bổ sung cho nguồn tri thức Địa lý của mình thêm
phong phú, tạo nên những năng lực cần thiết để sau này học sinh trở thành
người lao động sáng tạo, năng động, hòa nhập với nhịp sống hiện nay .
Việc sử dụng kênh hình trong dạy học địa lý 6 là một vấn đề quan
trọng nhất trong dạy học địa lý, vì chương trình địa lý 6 mang tính cung cấp
thông tin, thông qua các hình vẽ, sơ đồ và một số lược đồ đơn giản .
Kênh hình trong dạy học địa lý 6 khá hoàn chỉnh, mang nhiều lượng
kiến thức cơ bản của bài học, có mối quan hệ hữu cơ với bài học. Như vậy
kênh hình sách giáo khoa Địa lý 6 phải được sử dụng tối đa để hướng dẫn
học sinh khai thác kiến thức .
Tóm lại : Phương pháp dạy học trực quan trong địa lý và việc sử dụng
kênh hình trong dạy học Địa lý 6 là phương pháp tối ưu cho giáo viên. Đồi
hỏi giáo viên phải vận dụng sáng tạo vào từng chương, từng bài, từng tiết
13
học sao cho phù hợp nhằm phát huy ưu thế của phương pháp này và nâng
cao tính khoa học trong dạy học Địa Lý .

14