nghiên cứu sự phân bố của mycobacterium tuberculosis kiểu gen beijing và mối liên quan đến tính kháng thuốc lao tại việt nam

B GIÁO DC VÀ ÀO TO VIN KHOA HC VÀ CÔNG NGH VIT NAM

VIN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VT





KHIU TH THÚY NGC



NGHIÊN CU S PHÂN B CA
MYCOBACTERIUM TUBERCULOSIS KIU GEN
BEIJING VÀ MI LIÊN QUAN N
TÍNH KHÁNG THUC LAO TI VIT NAM




LUN VN THC S SINH HC








Hà Ni – 2010

B GIÁO DC VÀ ÀO TO VIN KHOA HC VÀ CÔNG NGH VIT NAM
VIN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VT




KHIU TH THÚY NGC


NGHIÊN CU S PHÂN B CA
MYCOBACTERIUM TUBERCULOSIS KIU GEN
BEIJING VÀ MI LIÊN QUAN N
TÍNH KHÁNG THUC LAO TI VIT NAM


Chuyên ngành: Sinh hc thc nghim
Mã s: 60 42 30

LUN VN THC S SINH HC


Cán b hng dn khoa hc
TS. BS. NGUYN VN HNG



Hà Ni – 2010
LI CM N

.
Trc tiên tôi xin bày t lòng bit n chân thành và sâu sc nht ti
TS.BS. Nguyn Vn Hng, Trng khoa Vi sinh, Bnh vin Phi Trung ng,
ngi thy đã hng dn, ch bo tn tình cho tôi ngay t nhng bc đi đu
tiên và to mi điu kin thun li đ tôi hoàn thành khóa lun tt nghip
này.
Tôi xin chân thành cm n Ban lãnh đo Bnh vin, cán b viên chc
Khoa Vi sinh - Bnh vin Phi Trung ng đã giúp đ tôi trong quá trình hc
tp.
Tôi xin trân trng cm n các thy, cô giáo Trng i hc Thái
Nguyên, Vin Sinh thái và Tài nguyên Sinh vt và Vin Công ngh Sinh hc
đã hng dn và truyn th kin thc cho tôi trong thi gian hc tp, nghiên
cu.
Cui cùng tôi xin gi li cm n sâu sc ti nhng ngi thân trong gia
đình tôi, bn bè và đng nghip đã to điu ki
n, đng viên và giúp đ tôi trong
sut thi gian làm lun vn.
Tôi xin chân thành cm n tt c nhng s giúp đ quí báu đó./.
Hà ni, ngày 27 tháng 12 nm 2010
Hc viên


Khiu Th Thúy Ngc


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



DANH MC CÁC CH VIT TT

Ch vit tt Tên đy đ
AFB Acid fast bacilli
BCG Bacillus Calmette-Guerin – vaccine phòng lao
bp Base pair - Cp baznit
CI Confidence Interval – khong tin cy.
CTCLQG Chng trình chng lao quc gia.
ddNTP Dideoxynucleotide
dNTP Deoxynucleotide
DNA Acid deoxyribonucleic
DTS Directly Observed Treatment, Short-course
- hóa tr liu ngn ngày có kim soát trc tip.
DR Direct Repeat – vùng lp li trc tip
DST Drug Sensitivity test – Th nghim nhy cm thuc
ECL Enhanced chemiluminescene - phn ng quang hóa
EMB Ethambuton
EtBr Ethidium Bromide
INH Izoniazid
Mbp Mega base pair
LJ Lowenstein-Jensen – môi trng đc dùng nuôi cây vi
khun lao
MGIT Mycobacteria Growth Indicator Tube – môi trng lng
dùng đ nui cy vi khun lao
Non-Beijing Không phi kiu gen Beijing
OR Odds Ratio – t sut chênh.


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc

PCR Polymerase Chain Reaction - Phn ng chui Polymerase
RFLP Restriction Fragement Length Polymorphism – đa hình
chiu dài các đon ct bi enzym gii hn
RIF Rifampicin
SDS Sodium Dodecyl Sulphate
SM Streptomycin
Spoligotyping Spacer oligonucleotide typing – Trình t các đon
nucleotide đm
ST no Shared Type number – s th t kiu gen M.tuberculosis
thng nht trên th gii
TE Tris - EDTA
UPGMA Unweighted Pair Group Method with Arithmetic Mean –
Phng pháp nhóm theo cp các giá tr trung bình s hc.
v/p Vòng/phút
VK Vi khu
n
WHO World Health Organization – T chc Y t th gii



Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



DANH MC CÁC BNG
Bng Tên bng Trang
Bng 1 Bnh nhân lao và t l t vong do lao ti các châu lc 10
Bng 2 Thành phn phn ng PCR nhân gen vùng DR ca VK lao 34
Bng 3 Các kiu gen M.tuberculosis đc phân loi bng k thut

spoligotyping
40
Bng 4 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân
lao phi AFB (+) mi và lao phi AFB (+) đã điu tr.
43
Bng 5 Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing ti Vit Nam 45
Bng 6 T
l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao
phi AFB (+) mi phân b theo nhóm tui
46
Bng 7 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao
phi AFB (+) mi phân b theo gii tính.
47
Bng 8 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao
phi AFB (+) đã điu tr phân b theo nhóm tui.
47
Bng 9 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao
ph
i AFB (+) đã điu tr phân b theo gii tính.
48
Bng 10 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t c hai nhóm
bnh nhân lao phi AFB (+) phân b theo nhóm tui.
49
Bng 11 T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t c hai nhóm
bnh nhân lao phi AFB (+) phân b theo gii tính.
50


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc

Bng 12 M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng thuc bt kì trong
nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) mi.
50
Bng 13 M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng đa thuc trong
nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) mi
51
Bng 14 M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng thuc bt kì trong
nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) đã điu tr.
51
Bng 15 M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng đa thuc trong
nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) đã điu tr.
52
Bng 16 T l bnh nhân mc M.tuberculosis kiu gen Beijing ti các
vùng khác nhau trên th gii
55
Bng 17 M.tuberculosis kiu gen Beijing và mi liên quan đn tính kháng
thuc lao ti mt s nc trên th gii.
63




Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



DANH MC CÁC HÌNH
Hình Tên hình Trang

Hình 1 i tng gây bnh ch yu ca M.tuberculosis complex 4
Hình 2 Vi khun lao soi di kính hin vi 5
Hình 3 Cu to thành t bào ca M.tuberculosis 6
Hình 4 Vi khun lao có th xâm nhp vào mi c quan ca c th 7
Hình 5 Tình hình bnh lao trên th gii (WHO 2010) 9
Hình 6 Tình hình bnh lao ti Vit Nam 12
Hình 7 Tác dng ca các thuc lao lên quá trình phát trin ca
M.tuberculosis
15
Hình 8 AFB nhum Ziehl-Neslsen và nhum Auramin 17
Hình 9 Yu t qun thng ca VK lao khi mc trên môi trng lng và
h thng BACTEC MGIT960
19
Hình 10 M.tuberculosis trên môi trng Lowenstein-Jensen 19
Hình 11 Kt qu đin di sn phâm PCR cho chn đoán xác đnh
M.tuberculosis có kích thc 249 bp.
20
Hình 12 Trình t gen M.tuberculosis có kích thc khong 4,4 Mbp 22
Hình 13 Vùng DR trên b gen M.tuberculosis 24
Hình 14 Nguyên tc phát tín hiu lai bng Streptavidine-peroxidase 25
Hình 15 T l phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing trên th gii 27
Hình 16 S đ nghiên cu 32


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



Hình 17 Các bc tin hành k thut Spoligotyping 36
Hình 18 Phòng Sinh hc Phân t - Khoa Vi sinh, Bnh vin Phi T,

ni thc hin k thut spoligotyping phân loi M.tuberculosis
38
Hình 19 Kt qu phim spoligotyping ca M.tuberculosis 39
Hình 20 Cây phân loi trình t đm ca M.tuberculosis đc nhóm
bng phng pháp UPGMA
42
Hình 21 T l các nhóm kiu gen
M.tuberculosis 43
Hình 22 Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing ti Vit Nam 45
Hình 23 Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân
lao phi AFB (+) mi theo nhóm tui
46
Hình 24 Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân
lao phi AFB (+) đã điu tr theo nhóm tui
48
Hình 25 Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t c hai
nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) theo nhóm tui
49
Hình 26 T l phân b và mi liên quan đn tính kháng thuc lao ca
M.tuberculosis kiu gen Beijing trên th
 gii.

64




Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc

MC LC

T VN  1
CHNG 1: TNG QUAN TÀI LIU 3
1.1. I CNG V BNH LAO 3
1.1.1. Lch s bnh lao 3
1.1.2. Vi khun lao - Mycobacterium tuberculosis 4
1.1.3. C ch gây bnh lao 7
1.1.4. Mt s yu t nguy c mc lao 8
1.1.5. Triu chng lâm sàng ca bnh nhân lao phi 8
1.1.6. Tình hình bnh lao trên Th gii 8
1.1.7. Tình hình bnh lao ti Vit Nam 11
1.2. TÍNH KHÁNG THUC CA VI KHUN LAO 13
1.2.1. nh ngha và phân loi 13
1.2.2. C ch kháng thuc ca vi khun lao 14
1.2.3. Yu t nguy c làm tng t l vi khun lao kháng thuc 16
1.3. PHNG PHÁP CHN OÁN VI KHUN HC BNH LAO 17
1.3.1. Phng pháp nhum soi kính trc tip 17
1.3.2. Phng pháp nuôi cy vi khun lao 18
1.3.3. Phng pháp Sinh hc phân t 20
1.4. M.TUBERCULOSIS KIU GEN BEIJING 23
1.4.1. nh ngha 23
1.4.2. K thut spoligotyping trong phân loi chng M.tuberculosis. 23
1.4.3. Ch s phân loi - discrimation index 25
1.4.4. Mt s nghiên cu v Mycobacteriu tuberculosis kiu gen Beijing và
tính kháng thuc lao. 26

Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



CHNG II: VT LIU VÀ PHNG PHÁP NGHIÊN CU 29

2.1. VT LIU 29
2.1.1. i tng, thi gian và đa đim nghiên cu 29
2.1.2. Hóa cht và trang thit b 30
2.2. PHNG PHÁP NGHIÊN CU 31
2.2.1. Ni dung nghiên cu 31
2.2.2. Phng pháp Spoligotyping - spacer oligonucleotide typing 33
ni thc hin k thut spoligotyping phân loi M.tuberculosis 38
2.2.4. X lý và phân tích s liu 38
CHNG III: KT QU NGHIÊN CU 39
3.1. PHÂN B CÁC KIU GEN CA M.TUBERCULOSIS 39
3.1.1. Các kiu gen ca M.tuberculosis đc phân loi bng k thut
Spoligotyping 39
3.1.2. Kt qu ch s phân loi ca phng pháp Spoligotyping 44
3.2. PHÂN B M.TUBERCULOSIS KIU GEN BEIJING THEO MIN
A LÝ, NHÓM TUI VÀ GII TÍNH. 44
3.2.1. Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing trên toàn quc 44
3.2.2. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao phi
AFB (+) mi theo nhóm tui và gii tính. 46
3.2.3. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao phi
AFB (+) đã điu tr theo nhóm tui và gii tính. 47
3.2.4. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t c hai nhóm bnh
nhân lao phi AFB (+) theo nhóm tui và gii tính. 49
3.3. MI LIÊN QUAN GIA M.TUBERCULOSIS KIU GEN BEIJING
VÀ TÍNH KHÁNG THUC LAO 50

3.3.1. M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng thuc lao trong nhóm
bnh nhân lao phi AFB (+) mi. 50


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc



3.3.2. M.tuberculosis kiu gen Beijing và tính kháng thuc lao trong nhóm
bnh nhân lao phi AFB (+) đã điu tr. 51

CHNG IV: BÀN LUN 53
4.1. PHÂN B CÁC KIU GEN CA M.TUBERCULOSIS 53
4.1.1. Các kiu gen ca M.tuberculosis đc phân loi bng k thut
Spoligotyping. 53
4.1.2. Kt qu ch s phân loi ca phng pháp Spoligotyping 55
4.2. PHÂN B M.TUBERCULOSIS KIU GEN BEIJING THEO MIN
A LÝ, NHÓM TUI VÀ GII TÍNH 57

4.2.1. Phân b M.tuberculosis kiu gen Beijing trên toàn quc 57
4.2.2. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao phi
AFB (+) mi theo nhóm tui và gii tính. 58
4.2.3. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing phân lp t bnh nhân lao phi
AFB (+) đã điu tr theo nhóm tui và gii tính. 59
4.2.4. T l M.tuberculosis kiu gen Beijing  c hai nhóm bnh nhân lao
phi AFB (+) mi và đã điu tr theo nhóm tui và gii tính. 60
4.3. MI LIÊN QUAN GIA M.TUBERCULOSIS KIU GEN BEIJING
VÀ TÍNH KHÁNG THUC LAO 61
4.3.1. Nguy c kháng thuc trong nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) mi. 61
4.3.2. Nguy c kháng thuc trong nhóm bnh nhân lao phi AFB (+) đã điu

tr 64
KT LUN 68
KIN NGH 69
CÁC BÁO CÁO KHOA HC Ã CÔNG B
TÀI LIU THAM KHO
PH LC



Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


1

T VN 
Bnh lao đã đc bit đn t rt lâu, tn ti cùng vi loài ngi. Mc dù
con ngi đã n lc kim soát và khng ch bnh lao nhng hin nay t l
mc lao vn không ngng gia tng, hàng nm vn có khong 9,4 triu ngi
mc lao mi (trong đó 3,3 triu ngi là ph n), 1,7 triu ngi t vong do
cn bnh này trên toàn cu, tng đng 4700 ng
i cht mi ngày [70].
Bnh lao tác đng nhiu đn sc khe con ngi, đng thi cng là rào cn,
là thách thc đi vi phát trin kinh t và xã hi  mi quc gia trên th gii.
S xut hin và lan truyn ca các chng vi khun lao kháng đa thuc - MDR
TB (tc là kháng đng thi vi c hai thuc isoniazid (INH) và rifarmpicin
(RIF) trong thi gian gn đây đã tr thành mt vn đ đc bit nghiêm trng.
Theo c tính ca T chc Y t Th gii (WHO 2010), 3,3% các trng hp
lao mi là MDR-TB vi t l t vong lên ti 150.000 ngi vào nm 2008.
T l lao kháng đa thuc t 0% đn 28% trong s các bnh nhân lao mi và t
0% đn 61,6% trong s các bnh nhân lao đã điu tr [67].

Ngi bnh mc vi khun lao kháng thuc, t l điu tr tht bi và t
vong khá cao vi phác đ thông thng hin nay ca Chng trình chng Lao
Quc gia (CTCLQG). Kháng thuc thng xy ra vi nhóm bnh nhân đã
điu tr thuc lao, nhng kháng thuc cng có th xut hin ngay c trong
nhóm bnh nhân lao mi cha dùng thuc lao bao gi. iu này phn ánh s
lây truyn chng vi khun lao kháng thuc trong cng đng, nh hng
nghiêm trng ti tình hình dch t và công tác chng lao.
Các nghiên cu dch t hc phân t s dng du n DNA ca chng vi
khun gây bnh phân lp t bnh nhân lao có th cung cp các thông tin hu
ích v s lây truyn và phân b ca vi khun lao – Mycobacterium


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


2

tuberculosis. K thut spoligotyping là mt trong các k thut sinh hc phân
t đc s dng nhiu nht trong phân loi chng M.tuberculosis. ây là
phng pháp da trên phn ng chui polymerase (PCR) đ xác đnh các
trình t ngn lp li trc tip (direct repeat- DR) xen gia các đon đm
(spacers) không lp li. Kt qu phân tích bng spoligotyping có tính n đnh
cao, s liu v s mt hoc hin din các DR đc phân tích, so sánh vi c
s d liu spoligotyping quc t v phân loi chng vi khun lao SpolDB4.
Ti Vit Nam, trong mt s nghiên cu trc đây ca ng c Anh
(2000), Nguyn Th Ngc Lan (2003), Trn Ngc Bu (2009) [13, 20, 48]
cho thy có s lu hành ph bin c
a M. tuberculosis kiu gen Beijing, đng
thi có mi liên quan gia chng này vi kháng đa thuc. Tuy nhiên, kt qu
ca các nghiên cu này cha đánh giá đc mc đ lan truyn ca

M.tuberculosis kiu gen Beijing trên toàn quc.
Xut phát t nhng hiu bit trên chúng tôi thc hin đ tài nghiên cu
vi mc tiêu:
1. Xác đnh s phân b ca Mycobacterium tuberculosis kiu gen
Beijing ti Vit Nam.
2. Tìm hiu mi liên quan ca ch
ng vi khun này vi tính kháng
thuc lao ti Vit Nam.






Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


3

CHNG 1: TNG QUAN TÀI LIU
1.1. I CNG V BNH LAO
1.1.1. Lch s bnh lao
Bnh lao là mt bnh truyn nhim, d lây lan trong cng đng. Bnh có
th xâm nhp vào mi c quan ca c th nhng ch yu là  phi. Bnh lao
xut hin t trc công nguyên  n đ, Ai cp và các nc vùng Trung Á.
Thi kì đó ngi ta cha bit rõ nên hay nhm lao vi các bnh khác, nh
t là
các bnh phi.
Nm 1865 Villemin tiêm truyn bnh phm lao cho súc vt thy các các
con vt này cng mc lao. Nh vy Villemin là ngi đu tiên đã chng minh

đc bng thc nghim tính cht lây truyn ca bnh lao.
Nm 1882 nhà bác hc ngi c Robert Koch tìm ra nguyên nhân gây
bnh lao là trc khun lao (tubercle bacillus) hay còn đc gi là trc khun
Koch - BK (bacille de Koch). Sau đó vào nm 1896, danh pháp
Mycobacterium tuberculosis đc Leumann và Neumann chính thc đt tên
và danh pháp này tn ti cho đn nay [55].
N
m 1908, Mantoux dùng phng pháp tiêm tuberculin trong da đ phát
hin d ng lao. Cng trong nm đó Calmette và Guerin nghiên cu vc xin
phòng lao là BCG và đã thành công vào nm 1921 [32]. n nm 1944
Waksmann tìm ra kháng sinh cha lao đu tiên là Streptomycin, nm 1952
thuc Isoniazid đc đa vào điu tr bnh lao. Nm 1965 thuc Rifarmpicin
đc nghiên cu thành công và nm 1978 c ch và tác dng ca
Pyrazynamide đc xác đnh.



Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


4

1.1.2. Vi khun lao - Mycobacterium tuberculosis
Lao là mt bnh lây nhim, do vi khun thuc ging Mycobacterium, h
Mycobacteriaceae, và thuc b Actinomycetales. Tên Mycobacterium có
ngha là nm (myces) và trc khun (bacterion), xut phát t ch trc khun
này mc ging nm trên b mt môi trng lng [7].

Hình 1. i tng gây bnh ch yu ca M.tuberculosis complex
Sách phân loi vi khun hc ca Bergey trc đây vn xp

M.tuberculosis, M. africanum, M.carnetti, M. Bovis và M. microti thành 5 loài
riêng bit. Tuy nhiên khi phân tích v cu trúc kháng nguyên, s đng nht
DNA và có chung mt kiu acid mycolic
cho thy c 5 loài trên đc tin hóa
t mt loài duy nht và gn đây đc đt mt thut ng chung là
M.tuberculosis complex. ây là nhóm gây bnh quan trng nht trong ging
Mycobacterium. Trong đ
ó M.bovis có th lây truyn t bò sang ngi do
dùng sa bò mc lao cha tit khun. M.microti phân lp t chut đng, có


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


5

đc lc rt thp đi vi chut lang và ngi. M.africanum hay xut hin 
châu Phi và thng có kháng vi Thioacetazone. M.canettii là mt loài mi
đc b sung t nm 1997, gây bnh  ch yu  chut đng. Ngoài ra, còn
có nhóm vi khun khác nh M.kansasii, M.fortuitum và M.avium complex
cng gây bnh lao  ngi b suy gim min dch, đc bit là các trng hp
có HIV (+)
[62].
Vi khun lao có dng hình que, thân mnh d, không có nha bào, kích
thc 2-3 µm, dày 0,3 µm. Khi đc nhum bng phng pháp Zield –
Neelsen vi khun lao bt màu đ thm do không b cn và acid làm mt màu
carbonfucshin.  môi trng nuôi cy có đm đ acid nht đnh vi khun lao
vn phát trin đc, vì vy chúng đc gi là trc khun kháng cn, kháng
toan (acid fast bacilli – AFB) [4].

Hình 2. Vi khun lao soi di kính hin vi
Vi khun lao rt hiu khí, phát trin tt nht  nhit đ 37
0
C và di áp
sut ca Oxy là 100mmHg. nh phi và vùng phi di xng đòn thng
hay mc lao nht vì có áp sut Oxy t 120 – 130 mmHg.
Vi khun lao sinh sn rt chm, trong điu kin phòng thí nghim thì c
khong 20 gi M. tuberculosis phân chia mt ln trên môi trng nuôi cy
giàu dinh dng Lowenstein-Jensen (LJ).


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


6

Di kính hin vi đin t vi khun lao có cu to nh sau:
- Lp trong cùng có cu trúc màng vi thành phn ch yu là các
phospholipids đc chia thành 2 nhóm: nhóm a nc hng vào bên trong,
nhóm k nc quay ra ngoài. Cu trúc này to nên màng sinh hc có tác dng
giúp vi khun điu hòa s thm thu
- Lp gia là peptidoglucan nh
 mt màng polyme sinh hc. Các
peptidoglucan liên kt vi đng arabinose và các phân t mycolate to nên
b khung đnh hình cho vi khun, đm bo đ cng ca thành t bào vi khun.
- Lp phía ngoài là lp đc to nên bi s liên kt gia các mycolic
acid và các cht lipid phc tp. ây là lp to nên đc tính ca vi khun lao
và có cu trúc chng li kh nng b hy dit bi đi thc bào và các t bào
mi
n dch ca c th.

Hình 3. Cu to thành t bào ca M. tuberculosis [52]
i vi các vi khun phát trin bên trong t bào, ngoài 3 lp nêu trên còn
có lp peptidoglycolipid ph ngoài cùng vi khun. Nó có tác dng tng cng
thêm kh nng t bo v ca vi khun lao, giúp vi khun chng li đc các
enzym hy dit tit ra t các tiu th (lysosome) ca t bào.


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


7

Cu trúc khá hoàn ho trên đây ca thành t bào vi khun lao giúp vi
khun này chng li đc các yu t tác đng ca môi trng bên ngoài nh
acid và các cht kim  mt nng đ nht đnh.
Trong điu kin t nhiên vi khun lao có th tn ti 3-4 tháng. Trong
phòng thí nghim ngi ta có th lu gi và bo qun chúng trong nhiu nm.
1.1.3. C ch gây bnh lao
Vi khun lao thng xâm nhp theo đng hô hp qua các git nc bt
và gây nên lao phi (90% tng s lao). Chúng cng có th xâm nhp vào
đng tiêu hóa (qua sa bò ti) và gây nên lao d dày, rut [9].
T các c quan b lao ban đu (phi, đng rut ), vi khun lao theo
đng máu và bch huyt đn tt c các c quan và gây lao  các b phn
khác nhau ca c th (lao hch, lao màng não, lao thn, lao xng, lao kê ).

Hình 4. Vi khun lao có th xâm nhp vào mi c quan ca c th [32]
C ch bnh sinh ca bnh lao hin nay cha rõ hoàn toàn. Vi khun này
không có ni và ngoi đc t. Mt trong nhng yu t đc lc quan trng ca
vi khun lao là yu t si (cord factor) và lp sáp  vách t bào vi khun. Các

chng VK lao có đc lc cao cha nhiu yu t si mà bn cht hóa hc là
6,6’-dimycolyl trehalose. Y
u t này làm cho vi khun lao gn vi nhau thành


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


8

tng bó si (hình nh đin hình khi vi khun lao mc trên môi trng lng).
Khi làm mt yu t si vi khun lao gim đc lc [4].
1.1.4. Mt s yu t nguy c mc lao
Vic tip xúc vi ngun lây, thng là bnh nhân lao phi có AFB (+)
trong đm là mt trong nh
ng yu t nguy c mc lao quan trng nht. Yu
t nguy c th hai là s nhy cm ca c th đi vi bnh lao sau khi b
nhim, điu này liên quan ch yu đn tình trng đáp ng min dch ca tng
cá th. Bên cnh đó tình trng nhim HIV, đái tháo đng, nghin ru, suy
dinh dng, điu tr c ch min dch, ung th cng là nhng yu t thun
li cho s phát trin ca bnh lao [6].
1.1.5. Triu chng lâm sàng ca bnh nhân lao phi
Bnh lao là bênh nhim trùng mn tính, các triu chng thng khi phát
mt cách t t và không rm r.
Các triu chng thng gp là : ho có đm kéo dài trên 2 tun, st nh v
chiu, chán n, mt mi, gy sút cân, ra m hôi đêm. 
ôi khi có kèm theo ho
ra máu, đau ngc và khó th.
Chn đoán sm và điu tr kp thi s làm tng hiu qu điu tr bnh lao,
hn ch ti đa s phát trin ca bnh lao trong cng đng.

1.1.6. Tình hình bnh lao trên Th gii
Th gii đã tìm ra nhiu loi thuc kháng sinh điu tr bnh lao, nhng
hin nay bnh lao vn là m
t đi dch  các nc đang phát trin. c bit vi
s bùng n ca đi dch HIV/AIDS và s xut hin ca bnh lao kháng đa
thuc đã gây nhiu khó khn trong vic ngn chn và thanh toán bnh lao. Vì


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


9

vy, nm 1993, T chc Y t th gii (WHO) đã công b tình trng khn cp
v bnh lao trên toàn cu.
Theo báo cáo ca WHO v tình hình bnh lao đc công b vào nm
2010 [66], th gii có khong 9,4 triu ngi mc lao mi (trong đó có 7,5
triu ngi  khu vc châu Á và cn Sahara châu Phi). Khong 1,7 triu
ngi cht vì bnh lao trong nm 2009 tng đng vi 4.700 ca t vong mt
ngày, 95% s bnh nhân lao và 98 % s ngoi cht do lao  các nc có thu
nhp va và thp, 75% s bnh nhân lao c nam và n  đ tui lao đng,
80% s bnh nhân lao toàn cu thuc 22 nc có gánh nng bnh lao cao.

Hình 5. Tình hình bnh lao trên th gii (WHO 2010)[69]
T l mc bnh lao trên 100.000 dân ti Malaysia là 103, 178 ti Vit
Nam, 245 ti Indonesia và 293 ti Philippines. S lng ngi mc lao gim
xung  5 trong 6 khu vc do WHO phân chia nhng vn tng  khu vc
châu Phi, ni mà đi dch HIV/AIDS đang bùng phát mnh [69] .

Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


10

Bnh lao ngày càng tr nên phc tp và có nh hng nng n khi xut
hin thêm bnh lao kháng thuc, đc bit là lao kháng đa thuc (MDR-TB).
Chng trình Lao Toàn cu - Global Tuberculosis Programme đã trin
khai h thng đánh giá kháng thuc lao toàn cu t nm 1994 . n nay hai
đt điu tra đã đc tin hành. t mt trin khai vào nm 1994-1997 gm
36 quc gia. t hai trin khai vào nm 1991-2001 ti 75 quc gia đi din
cho các châu lc. S liu t điu tra đt hai cho thy t l kháng thuc chung
là 10,2 %. T l kháng đa thuc là 1,1 %, cao nht ti Kazakhstan và Israel là
14,2 %. Trong nhóm bnh nhân đã điu tr thuc lao, t l kháng thuc trung
bình là 18,4 % và kháng đa thuc là 7,0 %. Các ‘đim nóng‘ v kháng đa
thuc (>5 %) trên th gi
i đã đc thông báo ti: Liên bang Nga, Uzbekistan,
Estonia, Trung Quc, Lithuania, Latvia và Ecuador [68, 71].
Bng1. Bnh nhân lao và t l t vong do lao ti các châu lc[70].



Khu vc
Bnh nhân lao các th
T vong do lao ( gm
c nhim HIV)
S lng
(nghìn)
T l /
100.000

S lng
(nghìn)
T l /
100.000
Châu Phi 2800 (30%) 340 430 450
Châu M 270 (2.9%) 29 20 2,1
Trung đông 660 (7.1%) 110 99 18
Châu Âu 420 (4.5%) 47 62 7
ông Nam Á 3300 (35%) 180 480 27
Tây Thái Bình Dng 1900 (21%) 110 240 13
Toàn cu 9400 140 1300 19


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


11


Theo báo cáo ca TCYTTG khu vc Tây Thái Bình Dng, nm 2007
tính trên toàn khu vc, t l lao kháng đa thuc trong nhóm bnh nhân lao
mi là 4% (409/10.231) và kháng đa thuc trong nhóm bnh nhân lao đã điu
tr là 29% (468/1596). Trong nhóm bnh nhân lao mi, t l kháng đa thuc
dao đng t 0% ti Campuchia đn 11,1% ti qun đo Bc Mariana. Nhóm
bnh nhân lao phi đã điu tr, t l MDR-TB t 3,1% ti Campuchia đn
27,5% ti Mông c. Nm nc có gánh nng lao cao nht khu vc này là
Campuchia, Trung Quc, Mông c, Philippin và Vit Nam [61].
Nm 2009, t chc Y t Th gii báo cáo t l điu tr bnh lao thành
công là 84%, gn đt đn mc tiêu đ ra trc đó là 85%, nhng t l phát
hin ch đt 60% s bnh nhân c tính [71]. Nhng ngi mc bnh lao

kháng đa thuc cn phi điu tr ít nht là 18 tháng so vi t 6-8 tháng nh
trc đây và chi phí điu tr cng tng lên gp c trm ln. Bnh lao phát trin
đa s  các nc nghèo, lây lan nhanh trong qun th có điu kin sng cht
chi, thiu v sinh. ây là nhng đim thng thy trong cng đng dân c 
các nc đang phát trin. Bnh lao đang là hu qu ca nghèo đói và nghèo
đói li là nguyên nhân làm bnh lao gia tng.
1.1.7.
Tình hình bnh lao ti Vit Nam
Theo s liu đc t chc Y t th gii công b nm 2010, Vit Nam
hin đng hàng th 12 trong s 22 quc gia có gánh nng bnh lao cao nht
th gii và đng th ba khu vc Tây Thái Bình Dng sau Trung Quc và
Philippines. Bnh lao cng là nguyên nhân th nm gây t vong cao nht ti
Vit Nam. Lao mi mc các th là 178/100.000 dân và t vong do bnh lao là
23/100.000 dân [66].


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


12

Chng trình chng lao Quc gia (CTCLQG) Vit Nam đã đt ch tiêu
phát hin 70% s bnh nhân lao mi mc trong cng đng và điu tr khi cho
85% s bnh nhân đc phát hin bng hóa tr liu ngn ngày có kim soát
trc tip (DOTS). Theo kt qu điu tra mc lao toàn qu
c nm 2007-2008
cho thy t l hin mc lao hin nay cao hn 1,6 ln so vi c tính trc đó,
có ngha là có khong 150.000 bnh nhân lao các th xut hin hàng nm và
khong 12.000 trng hp đng nhim lao/HIV. Mi nm Vit Nam mi ch
phát hin và đng kí điu tr khong 100.000 bnh nhân lao, trong đó khong

65% là lao phi AFB (+), tp trung ch yu  khu vc đông dân c và các
thành ph ln [10].

Hình 6. Tình hình bnh lao ti Vit Nam [71]
T nm 1996 – 1997, Vit Nam tham gia vào d án nghiên cu tình hình
kháng thuc lao trên toàn cu ca TCYTTG, kt qu cho thy t l kháng
thuc chung ca bnh nhân lao mi khá cao (32,5%), trong đó kháng vi
streptomycin (SM) chim 24,1%; izoniazid (INH) là 20%; rifampicin (RIF)
là 3,6%; ethambutol (EMB) là 1,1%; kháng đa thuc (2,3%). Kt qu điu tra


Lun vn thc s sinh hc Khiu Th Thúy Ngc


13

kháng thuc toàn quc ln ba vào nm 2005 cho thy t l kháng thuc chung
là 30,9%, kháng đa thuc là 2,7 %. Trong nhóm bnh nhân lao mi, t l
kháng thuc chung là 34%, kháng đa thuc là 4,6 %. Trong nhóm bnh nhân
lao đã điu tr, t l kháng thuc chung là 58,9%, kháng đa thuc là 19,
3% [38].
1.2. TÍNH KHÁNG THUC CA VI KHUN LAO
1.2.1.
nh ngha và phân loi
Kháng thuc là hin tng gim đ nhy ca vi khun lao vi thuc điu
tr lao in vitro khi cho chng vi khun kim tra tip xúc  nng đ hp lý ca
thuc lao th nghim so sánh vi chng hoang di đi chng [33].
 Phân loi theo tính cht kháng thuc ca VK lao
- Kháng mt loi thuc (mono-drug resistance): VK lao kháng vi mt
loi thuc chng lao hàng m

t.
- Kháng nhiu loi thuc (poly-drug resistance): VK lao kháng vi trên
mt loi thuc chông lao hàng mt.
- Kháng đa thuc (multi-drug resistant – MDR): VK lao kháng đng
thi ti thiu hai thuc izoniazid (INH) và rifampicin (RIF). ây là hai thuc
có hiu lc tiêu dit VK lao mnh nht trong s các thuc điu tr lao.
- Kháng thuc m rng (extensively drug resistant – XDR): tháng 10
nm 2006, TCYTTG xác đnh XDR là “ kháng ít nht INH , RIF (MDR),
fluoroquynolone và ít nht mt trong ba loi thuc tiêm s dng trong điu tr
lao: capeomycin, kanamycin và amikacin” [72].