bài giảng triết học mác - lênin

BÀI GING
TRIT HC MÁC - LÊNIN

Biên son: NGUYN TH HNG VÂN
 MINH SN
TRN THO NGUYÊN








Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
1 Chng 1: TRIT HC VÀ VAI TRÒ CA NÓ
TRONG I SNG XÃ HI
1.1. TRIT HC LÀ GÌ?
1.1.1. Trit hc và đi tng ca trit hc
1.1.1.1. Khái nim trit hc
Trit hc xut hin c  phng ông và phng Tây vào khong th k th VIII đn th
k th III (TrCN)
(1)
.
-  phng ông:
+ Trung Quc: Ngi Trung quc c đi quan nim “ trit” chính là “ trí”, là cách thc và

ngh thut din gii, bt b có tính lý lun trong hc thut nhm đt ti chân lý ti cao.
+ Theo ngi n : trit hc đc đc là darshana, có ngha là chiêm ngng nhng mang
hàm ý là tri thc da trên lý trí, là con đng suy ngm đ dn dt con ngi đn vi l phi.
-  phng Tây, thut ng trit hc xut hin  Hy lp đc la tinh hoá là Philôsôphia -
ngha là yêu mn, ngng m s thông thái. Nh vy Philôsôphia va mang tính đnh hng, va
nhn mnh đn khát vng tìm kim chân lý ca con ngi
Tóm li: Dù  phng ông hay phng Tây, trit hc đc xem là hình thái cao nht ca
tri thc, nhà trit hc là nhà thông thái có kh nng tip cn chân lý, ngha là có th làm sáng t
bn cht ca mi vt.
Có nhiu cách đnh ngha khác nhau, nhng bao hàm nhng ni dung ging nhau, đó là:
trit hc nghiên cu th gii mt cách chnh th, tìm ra nhng quy lut chung nht chi phi s vn
đng ca chnh th đó nói chung, ca xã hi loài ngi, ca con ngi trong cuc sng cng đng
nói riêng và th hin nó mt cách có h thng di dng duy lý.
Khái quát li ta có th hiu: Trit hc là h thng tri thc lý lun chung nht ca con ngi
v th gii; v v trí vai trò ca con ngi trong th gii đó.
1.1.1.2. Ngun gc ca trit hc
Trit hc xut hin do hot đng nhn thc ca con ngi nhm phc v nhu cu cuc sng,
song vi t cách là h thng tri thc lý lun chung nht, trit hc không th xut hin cùng s xut
hin ca xã hi loài ngi, mà ch xut hin khi có nhng điu kin nht đnh.
- Ngun gc nhn thc:


(1)
TrCN: Trc Công nguyên

3
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
+ ng trc th gii rng ln, bao la, các s vt hin tng muôn hình muôn v, con
ngi có nhu cu nhn thc th gii bng mt lot các câu hi cn gii đáp: th gii y t đâu mà
ra?, nó tn ti và phát trin nh th nào?, các s vt ra đi, tn ti và mt đi có tuân theo quy lut

nào không? tr li các câu hi y chính là trit hc.
+ Trit hc là mt hình thái ý thc xã hi có tính khái quát và tính tru tng cao, do đó,
trit hc ch xut hin khi con ngi đã có trình đ t duy tru tng hoá, khái quát hoá, h thng
hoá đ xây dng nên các hc thuyt, các lý lun.
- Ngun gc xã hi:
Lao đng đã phát trin đn mc có s phân công lao đng thành lao đng trí óc và lao đng
chân tay, xã hi phân chia thành hai giai cp c bn đi lp nhau là giai cp ch nô và giai cp nô
l. Giai cp thng tr có điu kin nghiên cu trit hc. Bi vy ngay t khi Trit hc xut hin đã
t mang trong mình tính giai cp, phc v cho li ích ca nhng giai cp, nhng lc lng xã hi
nht đnh.
Nhng ngun gc trên có quan h mt thit vi nhau, mà s phân chia chúng ch có tính
cht tng đi.
1.1.1.3. i tng ca Trit hc; S bin đi đi tng trit hc qua các giai đon lch s
* Khi mi xut hin, Trit hc C đi còn đc gi là Trit hc t nhiên - bao hàm trong
nó tri thc v tt c các lnh vc, không có đi tng riêng. ây là nguyên nhân sâu xa làm ny
sinh quan nim sau này cho rng Trit hc là khoa hc ca mi khoa hc.
* Thi k Trung c,  Tây Âu khi quyn lc ca giáo hi Thiên chúa bao trùm mi lnh vc
đi sng xã hi thì Trit hc tr thành mt b phn ca thn hc. Trit hc ch có nhim v lý gii
và chng minh cho s đúng đn ca ni dung trong kinh thánh. Trit hc t nhiên b thay th bi
nn Trit hc kinh vin.
* T th k 15 đn th k 18, đ đáp ng yêu cu ca sn xut công nghip, các b môn
khoa hc chuyên ngành có tính cht là khoa hc thc nghim đã ra đi vi tính cách là các khoa
hc đc lp. Trit hc lúc này có tên gi là Siêu hình hc - Khoa hc hu vt lý. i tng ca
Trit hc thi k này là nghiên cu cái n du, cái bn cht đng sau các s vt, hin tng “vt
th” có th thc nghim đc.
+ Trit hc duy vt da trên c s tri thc ca khoa hc thc nghim đã phát trin nhanh
chóng, đt ti đnh cao mi vi các đi biu nh Ph. Bây cn, T.Hpx (Anh), Diđrô, Hen Vêtiúyt
(Pháp), Xpinôda (Hà Lan)
+ Mt khác, t duy Trit hc cng đc phát trin trong các hc thuyt duy tâm mà đnh
cao là Trit hc Hêghen.

+ Song, cng chính s phát trin ca các b môn khoa hc đc lp chuyên ngành cng tng
bc làm phá sn tham vng ca Trit hc mun đóng vai trò “Khoa hc ca mi khoa hc”, mà
Trit hc Heghen là Trit hc cui cùng mang tham vng đó. Heghen xem Trit hc ca mình là
mt h thng ph bin ca nhn thc, trong đó nhng ngành khoa hc riêng bit ch là nhng mt
khâu ph thuc vào Trit hc.
* u th k 19, s phát trin mnh m ca khoa hc, cùng vi s chuyn bin tính cht t
khoa hc thc nghim sang khoa hc lý thuyt là c s khách quan cho trit hc đon tuyt trit

4
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
đ vi quan nim “khoa hc ca mi khoa hc”. Trit hc Mác - Trit hc duy vt bin chng ra
đi th hin s đon tuyt đó. Trit hc Mác xít xác đnh đi tng nghiên cu ca mình là tip
tc gii quyt mi quan h gia vt cht và ý thc trên lp trng duy vt bin chng và nghiên
cu nhng qui lut chung nht ca t nhiên, xã hi và t duy.
* Do tính đc thù ca Trit hc là xem xét th gii nh mt chnh th và tìm cách đa ra
mt h thng lý lun v chnh th đó.Và điu đó ch thc hin đc bng cách tng kt toàn b
lch s ca khoa hc, lch s ca bn thân t tng Trit hc. Cho nên, vn đ t cách khoa hc
ca Trit hc và đi tng ca nó đã gây ra cuc tranh lun kéo dài cho đn hin nay.
Tóm li, cái chung trong các hc thuyt Trit hc t c ti kim là nghiên cu nhng vn đ
chung nht ca gii t nhiên, ca xã hi và con ngi, mi quan h ca con ngi nói chung, ca
t duy con ngi nói riêng vi th gii xung quanh.
1.1.2. Trit hc - ht nhân lý lun ca th gii quan
* Th gii quan: Là toàn b nhng quan nim ca con ngi v th gii, v bn thân con
ngi, v cuc sng và v trí ca con ngi trong th gii.
*Th gii quan là s hoà nhp gia tri thc và nim tin: Tri thc là c s trc tip cho s
hình thành th gii quan; nim tin đnh hng cho hot đng ca con ngi, t đó tri thc tr
thành nim tin, nim tin phi trên c s tri thc.
* Các loi th gii quan (phân chia theo s phát trin):
+Th gii quan huyn thoi: Là phng thc cm nhn th gii ca ngi nguyên thu, có
đc đim là các yu t tri thc và cm xúc, lý trí và tín ngng, hin thc và tng tng, cái tht

và cái o, cái thn và cái ngi hoà quyn vào nhau th hin quan nim v th gii.
+ Th gii quan tôn giáo: Nim tin tôn giáo đóng vai trò ch yu, tín ngng cao hn lý trí,
cái o ln át cái tht, cái thn tri hn cái ngi.
+ Th gii quan trit hc din t quan nim di dng h thng các phm trù, qui lut đóng
vai trò nh nhng bc thang trong quá trình nhn thc. Nh vy, Trit hc đc coi nh trình đ
t giác trong quá trình hình thành phát trin ca th gii quan. Trit hc là ht nhân lý lun ca
th gii quan, đóng vai trò đnh hng, cng c và phát trin th gii quan ca mi cá nhân, mi
cng đng trong lch s.
1.2. VN  C BN CA TRIT HC. CH NGHA DUY VT VÀ CH NGHA
DUY TÂM TRIT HC.
1.2.1. Vn đ c bn ca trit hc
* Khái nim vn đ c bn ca trit hc: Trit hc cng nh các khoa hc khác phi gii
quyt rt nhiu nhng vn đ có liên quan vi nhau, trong đó vn đ cc k quan trng, là nn tng
và là đim xut phát đ gii quyt nhng vn đ còn li đc gi là vn đ c bn ca trit hc.
ngghen đnh ngha vn đ c bn ca trit hc nh sau: “Vn đ c bn ln ca mi Trit
hc, đc bit là Trit hc hin đi, là vn đ quan h gia t duy vi tn ti”.
1


1
Mác-ngghen toàn tp Nxb, Chính tr quc gia, HN, 1995, t.21, tr.403

5
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
* Vn đ c bn ca trit hc có hai mt:
+ Mt th nht: Gia t duy và tn ti thì cái nào có trc, cái nào có sau, cái nào quyt
đnh cái nào?
+ Mt th hai: Con ngi có kh nng nhn thc đc th gii hay không?
* Ti sao nó là vn đ c bn ca trit hc:
+ Trên thc t nhng hin tng chúng ta gp hàng ngày hoc là hin tng vt cht tn ti

bên ngoài ý thc ca chúng ta, hoc là hin tng tinh thn tn ti trong ý thc ca chúng ta,
không có bt k hin tng nào nm ngoài hai lnh vc y.
+ Bt k trng phái trit hc nào cng phi đ cp và gii quyt mi quan h gia vt cht
và ý thc, gia tn ti và t duy.
+ Kt qu và thái đ ca vic gii quyt vn đ đó quyt đnh s hình thành th gii quan và
phng pháp lun ca nhà nghiên cu, xác đnh bn cht ca các trng phái trit hc đó, c th:
- Cn c vào cách tr li câu hi th nht đ chúng ta bit đc h thng trit hc này, nhà
trit hc này là duy vt hay là duy tâm, h là trit hc nht nguyên hay nh nguyên.
- Cn c vào cách tr li câu hi th hai đ chúng ta bit đc nhà trit hc đó theo thuyt
kh tri hay bt kh tri.
+ ây là vn đ chung, nó mãi mãi tn ti cùng con ngi và xã hi loài ngi.
1.2.2. Ch ngha duy vt và ch ngha duy tâm
1.2.2.1. Ch ngha duy vt và ch ngha duy tâm
Vic gii quyt mt th nht vn đ c bn ca trit hc đã chia các nhà trit hc thành hai
trng phái ln:
+ Ch ngha duy vt: Là nhng ngi cho rng vt cht gii t nhiên là cái có trc và
quyt đnh ý thc ca con ngi; hc thuyt ca h hp thành các môn phái khác nhau ca ch
ngha duy vt.
+ Ch ngha duy tâm: là nhng ngi cho rng ý thc, tinh thn có trc gii t nhiên; hc
thuyt ca h hp thành các môn phái khác nhau ca ch ngha duy tâm.
* Ch ngha duy vt và các hình thc c bn ca nó

Ngay t thi c đi, khi xut hin trit hc thì đã phân chia ra ch ngha duy vt và ch
ngha duy tâm. Lch s phát trin ca ch ngha duy vt t đó đn nay luôn gn vi lch s phát
trin ca khoa hc và thc tin. Ch ngha duy vt đã tri qua nhiu hình thc khác nhau, nhng
đu có quan đim thng nht coi vt cht là cái có trc, quyt đnh ý thc, đu xut phát t bn
thân th gii đ gii thích th gii. C th:
+ Ch ngha duy vt cht phác ngây th thi c đi:
Là kt qu nhn thc ca các nhà trit hc duy vt thi c đi mang tính trc quan nên ngây
th và cht phác, tuy còn nhiu hn ch nhng vi nguyên tc c bn là đúng. Trng phái này

gii thích gii t nhiên t chính bn thân t nhiên, không vin dn thn linh hay thng đ.

6
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
+ Ch ngha duy vt máy móc siêu hình th k th XVII - XVIII.
Là kt qu nhn thc ca các nhà trit hc t th k XV đn th k XVIII. T s phát trin
rc r ca c hc khin cho quan đim xem xét th gii theo kiu máy móc chim v trí thng tr
và tác đng mnh m đn các nhà duy vt.
+ Ch ngha duy vt bin chng.
Là kt qu nhn thc ca các nhà sáng lp ch ngha Mác. Mác, ngghen, Lênin đã k tha
nhng tinh hoa ca các hc thuyt trc đó, đng thi khc phc nhng hn ch, sai lm ca ch
ngha duy vt siêu hình, da trên nhng thành tu ca khoa hc hin đi đã sáng lp ra ch ngha
duy vt bin chng. Ch ngha duy vt bin chng ca trit hc Mác Lênin mang tính cht cách
mng trit đ và bin chng khoa hc, không ch phn ánh hin thc đúng nh bn thân nó mà
còn là công c hu ích giúp con ngi ci to hin thc đó.
* Ch ngha duy tâm và các hình thc c bn ca nó:
+ Duy tâm ch quan tha nhn ý thc là tính th nht, ph nhn s tn ti khách quan ca
hin thc. Mi s vt hin tng ch là phc hp cm giác ca cá nhân, ca ch th.
+ Duy tâm khách quan cng tha nhn tính th nht ca ý thc, nhng đó là th tinh thn
khách quan có trc và tn ti đc lp vi con ngi. Thc th tinh thn khách quan này thng
mang tên gi khác nhau nh: ý nim; tinh thn tuyt đi; lý tính th gii
Mt hình thc bin tng ca ch ngha duy tâm khách quan là ch ngha duy tâm tôn giáo,
vi s tha nhn thng đ; chúa tri sáng to th gii. Tuy nhiên có s khác nhau đó là, ch ngha
duy tâm tôn giáo thì lòng tin là c s ch yu, đóng vai trò ch đo; còn ch ngha duy tâm trit hc
li là sn phm ca t duy lý tính da trên c s tri thc và lý trí.
Ngun gc ca ch ngha duy tâm:
+V phng din nhn thc lun, sai lm ca ch ngha duy tâm bt ngun t cách xem xét
phin din, tuyt đi hoá, thn thánh hoá mt mt, mt đc tính nào đó ca quá trình nhn thc
mang tính bin chng ca con ngi. Ví d: kh nng sáng to đc bit ca t duy, tính vt
trc ca ý thc đi vi vi hin thc.

+V phng din xã hi, s tách ri gia lao đng trí óc vi lao đng chân tay, và đa v
thng tr ca lao đng trí óc đi vi lao đng chân tay trong các xã hi c đã to ra quan nim v
vai trò quyt đnh ca các nhân t tinh thn. Mt khác, các giai cp thng tr và lc lng xã hi
phn đng ng h, s dng ch ngha duy tâm làm nn tng lý lun cho nhng quan đim chính
tr-xã hi ca mình.
* Trit hc nh nguyên
: vt cht và ý thc song song tn ti, không có cái nào có trc, c
hai đu là ngun gc to nên th gii, trit hc nh nguyên có khuynh hng điu hoà ch ngha
duy vt vi ch ngha duy tâm. Xét v thc cht, Trit hc nh nguyên th hin s dao đng ng
nghiêng, cui cùng cng ri vào ch ngha duy tâm.
1.2.2.2. Thuyt kh tri; bt kh tri và hoài nghi lun
- Gii quyt mt th hai ca vn đ c bn “con ngi có nhn thc đc th gii không?”:
+ Thuyt kh tri( Thuyt có th bit) là nhng nhà Trit hc c duy vt và duy tâm tr li
mt cách khng đnh: Con ngi có kh nng nhn thc đc th gii

7
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
+Hoài nghi lun xut hin t thi C đi (t ch Hy Lp skeptikos và skiptomai có ngha
là tôi thm tra) mà đi biu là Pirôn (nhà trit hc Hy Lp c đi). H là nhng ngi đã lun
nâng s hoài nghi lên thành nguyên tc trong vic xem xét tri thc đã đt đc và cho rng
con ngi không th đt ti chân lý khách quan.
Hoài nghi lun thi Phc hng li có tác dng quan trng trong cuc đy tranh chng h t
tng Trung c và uy tín ca Giáo hi thi trung c vì nó tha nhn s hoài nghi đi vi c Kinh
thánh và các tín điu tôn giáo.
+Thuyt bt kh tri (thuyt không th bit): là s phát trin mt tiêu cc ca trào lu hoài
nghi lun. Theo thuyt này, con ngi không th hiu đc th gii hay ít ra là không th nhn
thc đc bn cht ca nó, hoc có chng ch là hiu cái b ngoài vì các hình nh v đi tng do
giác quan con ngi mang li không bo đm tính chân thc, t đó h ph nhn kh nng nhn
thc ca con ngi và các hình thc c bn ca nó.
i biu ni ting nht ca “thuyt không th bit” là Hium (nhà trit hc Anh) và Cant

(nhà trit hc c). Theo Hium, chng nhng chúng ta không th bit đc s vt là nh th nào,
mà cng không th bit đc s vt đó có tn ti hay không. Còn Cant thì tha k nhn có mt th
gii s vt tn ti, ông gi đó là “vt t nó”; nhng chúng ta không th nhn thc đc bn cht th
gii y mà ch là nhn thc nhng hin tng ca nó mà thôi.
Thuyt không th bit đã b Hêghen và Phoibc phê phán gay gt. Song, đúng nh Ph.
ngghen đã nhn xét, chính thc tin ca con ngi đã bác b thuyt không th bit mt cách
trit đ nht. “S bác b mt cách ht sc đanh thép nhng s vn vo trit hc y, cng nh tt
c nhng trit hc khác, là thc tin, chính là thc nghim và công nghip. Nu chúng ta có th
chng minh đc tính chính xác ca quan đim ca chúng ta v mt hin tng t nhiên nào đó,
bng cách t chúng ta làm ra hin tng y, bng cách to ra nó t nhng điu kin ca nó, và
hn na, còn bt nó phi phc v mc đích ca chúng ta, thì s không còn có cái “vt t nó”
không th nm đc ca Cant na”
1
.
1.3. SIÊU HÌNH VÀ BIN CHNG
Trong lch s trit hc không nhng có s đi lp gia CNDV và CNDT khi tìm hiu bn
cht ca th gii, mà đng thi còn phi tr li các câu hi: th gii là bt đng, đng im hay là
không ngng vn đng và phát trin? Các s vt, hin tng ca th gii  trng thái cô lp, tách
ri nhau hay có liên h vi nhau, tác đng qua li và chuyn hoá ln nhau.
Lch s đã bit đn hai quan đim, hai cách xem xét nhìn nhn trái ngc nhau trong khi
gii đáp nhng câu hi trên. ó là phng pháp bin chng và phng pháp siêu hình
1.3.1. S đi lp gia phng pháp siêu hình và phng pháp bin chng
b. Phng pháp bin chng a. Phng pháp siêu hình
+ Tha nhn đi tng  trng thái cô
lp, tách ri vi các chnh th khác và gia
các mt đi lp nhau có mt ranh gii tuyt
đi.
+ Tha nhn đi tng qua các mi liên
h ca nó vi các đi tng khác và s nh
hng, ràng buc ln nhau gia chúng.

1
C. Mác và ngghen: toàn tp, Nxb Chính tr quc gia Hà ni, 1995, t.21, tr 406

8
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
+ Tha nhn đi tng  trng thái vn
đng bin đi có khuynh hng chung là phát
trin, có s thay đi v cht, mà nguyên nhân
ca mi s bin đi y là do ngun gc bên
trong đi tng. ó là s đu tranh ca các
mt đi lp.
+ Tha nhn đi tng  trng thái tnh
ti; nu có bin đi thì đy ch là bin đi v
mt s lng, nguyên nhân ca mi s bin
đi nm ngoài đi tng.
- Phng pháp bin chng không ch
thy nhng s vt cá bit mà còn thy c mi
quan h qua li gia chúng, không ch thy
s tn ti ca s vt mà còn thy c s sinh
thành và s tiêu vong ca s vt.
- Phng pháp siêu hình ch nhìn thy
s vt riêng bit mà không thy mi liên h
qua li gia chúng; ch thy s tn ti mà
không thy quá trình s phát sinh và tiêu vong
(V bn cht là không hiu đc mi quan
h gia vn đng và đng im, hay đng im
ch là mt hình thc vn đng đc bit).

- T duy ca nhà siêu hình ch da
trên nhng phn đ tuyt đi không th dung
nhau đc, h nói có là có, không là không.
i vi h, mt s vt hoc tn ti hoc không
tn ti, mt hin tng không th va là chính
nó li va là cái khác, cái khng đnh và cái
ph đnh tuyt đi bài tr ln nhau, v.v…
- Phng pháp bin chng th hin t
duy mm do, linh hot trong s phn ánh
hin thc, - Phng pháp bin chng tha
nhn trong nhng trng hp cn thit thì bên
cnh cái “ hoc là hoc là” còn có cái “va
là va là”; đi tng hay chnh th trong lúc
tn ti là nó thì cng đng thi bao hàm s tn
ti không là nó; cái khng đnh và cái ph đnh
va loi tr nhau va gn bó nhau. Do đó, nó
phn ánh hin thc ngày càng chân thc chính
xác, và nó tr thành công c hu hiu giúp con
ngi nhn thc và ci to th gii.
Ngun gc ca phng pháp siêu hình:
Là bt ngun t vic mun nhn thc đi
tng, trc ht con ngi phi tách đi tng
ra khi nhng mi liên h và nhn thc nó 
trng thái không bin đi trong mt không
gian và thi gian xác đnh. Tuy phng pháp
đó là cn thit và có tác dng trong mt phm
vi nht đnh, nhng thc t thì hin thc
không ri rc và ngng đng nh phng
pháp này quan nim.

Tóm li, phng pháp siêu hình là phng pháp xem sét s vt trong trng thái bit lp,
ngng đng vi mt t duy cng nhc; còn phng pháp bin chng là phng pháp xét s
vt trong mi liên h ràng buc ln nhau và trong trng thái vn đng bin đi không ngng
vi t duy mm do, linh hot.
1.3.2. Các giai đon phát trin c bn ca phng pháp bin chng
* Hình thc th nht là phép bin chng t phát thi C đi. th hin rõ nét trong “thuyt
Âm - Dng” ca trit hc Trung Quc, đc bit là trong nhiu hc thuyt ca trit hc Hy Lp c
đi. Các nhà trit hc đu thy các s vt hin tng ca v tr sinh thành, bin hoá trong nhng
mi liên h vô cùng tn. Cách nhn xét th gii nh vy, theo ngghen, là mt cách nhn xét còn
nguyên thu, ngây th, nhng cn bn là đúng và là kt qu ca mt trc kin thiên tài, song cha
phi là kt qu cu nhng s nghiên cu và thc nghim khoa hc. Chính vì hn ch này mà phép

9
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
bin chng C đi phi nhng bc cho phép siêu hình, phng pháp thng tr trong t duy trit
hc  th k XVIII là điu không th tránh khi. ây là giai đon khám phá kt cu, thuc tính
ca đi tng.
* Hình thc th hai là phép bin chng duy tâm c đin c, bt đu t Cant và hoàn
chnh  Hêghen. Ln đu tiên trong lch s phát trin t duy nhân loi, các nhà trit hc c đin c
đã trình bày mt cách có h thng nhng ni dung ca phép bin chng. Tuy nhiên, đây mi ch
dng li  bin chng ca khái nim, ca tinh thn, và tai hi hn là h cho rng gii hin thc ch
là s sao chép ca tinh thn, bi vy phép bin chng c đin c là có tính cht duy tâm.
* Hình thc th ba là phép bin chng duy vt. Trên c s k tha nhng ht nhân hp lý
ca phép bin chng duy tâm, sau khi gt b tính cht duy tâm thn bí ca nó, Mác - ng ghen
xây dng phép bin chng duy vt vi tính cách là hc thuyt v mi liên h ph bin và v s
phát trin di hình thc hoàn b nht.
1.4. VAI TRÒ CA TRIT HC TRONG I SNG XÃ HI
1.4.1. Vai trò th gii quan và phng pháp lun
1.4.1.1. Vai trò th gii quan ca trit hc

* Tn ti trong mi quan h vi th gii xung quanh, dù mun hay không con ngi cng
phi nhn thc th gii và nhn thc bn thân mình. Nhng tri thc này cùng vi nim tin vào nó
dn dn hình thành nên th gii quan.
* Th gii quan là nhân t đnh hng cho quá trình hot đng sng ca con ngi. Th
gii quan nh mt “thu kính” qua đó con ngi xác đnh mc đích, ý ngha cuc sng và la
chn cách thc đt mc đích đó.
* Trình đ phát trin ca th gii quan là tiêu chí quan trng v s trng thành ca mi cá
nhân cng nh mi cng đng nht đnh.
* Trit hc ra đi vi t cách là ht nhân lý lun ca th gii quan, làm cho th gii quan
phát trin nh mt quá trình t giác da trên s tng kt kinh nghim thc tin và tri thc do các
khoa hc đa li. ó là chc nng th gii quan ca trit hc.
+ Ch ngha duy vt và ch ngha duy tâm là c s lý lun ca hai th gii quan c bn đi
lp nhau. Chính vì vy chúng đóng vai trò là nn tng th gii quan ca các h t tng đi lp.
Cuc đu tranh gia ch ngha duy vt và ch ngha duy tâm trong trit hc biu hin bng cách
này hay cách khác cuc đu tranh gia nhng giai cp, nhng lc lng xã hi đi lp nhau.
Do vy:
+ Th gii quan đúng đn là tin đ đ xác lp nhân sinh quan tích cc giúp cho con ngi
sáng to trong hot đng.
+ Th gii quan sai lm làm cho con ngi sng th đng hoc sai lch trong hot đng.
+ Vic nghiên cu trit hc giúp ta đnh hng hoàn thin th gii quan.
1.4.1.2. Vai trò phng pháp lun ca trit hc
Phng pháp lun là lý lun v phng pháp; là h thng quan đim có tính nguyên tc ch
đo vic tìm tòi, xây dng, la chn và vn dng các phng pháp.

10
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
* Trit hc thc hin chc nng phng pháp lun chung nht
+ Tri thc trit hc là h thng tri thc chung nht v th gii và vai trò con ngi trong th
gii, nghiên cu các qui lut chung nht chi phi c t nhiên, xã hi và t duy.
+ Mi lun đim trit hc đng thi là mt nguyên tc trong vic xác đnh phng pháp, là

lý lun v phng pháp.
Vic nghiên cu trit hc giúp ta có đc phng pháp lun chung nht, tr nên nng đng
sáng to trong hot đng phù hp vi xu th phát trin chung.
1.4.2. Vai trò ca trit hc Mác - Lê nin
Trit hc Mác - Lênnin k tha và phát trin nhng thành tu quan trng nht ca t duy
trit hc nhân loi. Nó đc C.Mác và Ph. ngghen sáng to ra và V.I.Lênin phát trin mt cách
xut sc. ó là ch ngha duy vt biên chng trong vic xem xét gii t nhiên cng nh xem xét
đi sng xã hi và t duy con ngi.
* Vi t cách là mt h thng nhn thc khoa hc có s thng nht hu c gia lý lun và
phng pháp: trit hc Mác-Lênin nh Lê nin nhn xét: “Là mt ch ngha duy vt trit hc hoàn
b” và “là mt công c nhn thc v đi”, trit hc Mác-Lênin là c s trit hc ca mt th gii
quan khoa hc, là nhân t đnh hng cho hot đng nhn thc và hot đng thc tin, là nguyên
tc xut phát ca phng pháp lun.
+ Trong trit hc Mác - Lênin, lý lun và phng pháp thng nht hu c vi nhau. Ch
ngha duy vt là ch ngha duy vt bin chng và phép bin chng là phép bin chng duy vt. S
thng nht gia ch ngha duy vt và phép bin chng làm cho ch ngha duy vt tr nên trit đ, và
phép bin chng tr thành lý lun khoa hc; nh đó trit hc mácxít có kh nng nhn thc đúng
đn c gii t nhiên cng nh đi sng xã hi và t duy con ngi.
+ Nm vng trit hc trit hc Mác-Lênin không ch là tip nhn mt th gii quan đúng
đn mà còn là xác đnh mt phng pháp lun khoa hc. Nguyên tc khách quan trong s xem xét
đòi hi phi bit phân tích c th theo tinh thn bin chng, đng thi nó ngn nga thái đ ch
quan tu tin trong vic vn dng lý lun vào hot đng thc tin.
* Trong quan h vi các khoa hc c th, mi quan h gia trit hc Mác- Lênin và các
khoa hc c th là mi quan h bin chng, c th là: các khoa hc c th là điu kin tiên quyt
cho s phát trin ca trit hc. n lt mình, trit hc Mác- Lênin cung cp nhng công c
phng pháp lun ph bin, đnh hng s phát trin ca các khoa hc c th. Mi quan h này
càng đc bit quan trng trong k nguyên cách mng khoa hc k thut và công ngh.
Chính vì vy, đ đy mnh phát trin khoa hc c th cng nh bn thân trit hc, s hp
tác cht ch gia nhng ngi nghiên cu lý lun trit hc và các nhà khoa hc khác là ht sc
cn thit. iu đó đã đc chng minh bi lch s phát trin ca khoa hc và bn thân trit hc.

Ngày nay trong k nguyên cách mng khoa hc công ngh, s gn bó càng tr nên đc bit
quan trng. Trong k nguyên này, cuc đu tranh ch ngha duy vt và ch ngha duy tâm không
b th tiêu mà vn tip tc din ra vi nhng ni dung và hình thc biu hin mi. Trong tình hình
đó, lý lun trit hc s tr nên khô cng và lc hu, nu không đc phát trin da trên s khái
quát khi tri thc ht sc ln lao ca khoa hc chuyên ngành. Ngc li, nu không đng vng

11
Chng 1: Trit hc và vai trò ca nó trong đi sng xã hi
trên lp trng duy vt khoa hc và thiu t duy bin chng thì đng trc nhng phát hin mi
m ngi ta có th mt phng hng và đi đn kt lun sai lm v trit hc.
Tuy nhiên, trit hc Mác không phi là đn thuc vn nng cha sn mi cách gii quyt các
vn đ đt ra trong hot đng nhn thc cng nh hot đng thc tin.  có th tìm li gii đáp
đúng đn cho nhng vn đ đó, bên cnh tri thc trit hc cn có hàng lot nhng tri thc khoa hc
c th cùng vi nhng tri thc kinh nghim do cuc sng to nên mt cách trc tip  mi con
ngi. Thiu tri thc đó, vic vn dng nhng nguyên lý trit hc không nhng khó mang li hiu
qu, mà trong nhiu trng hp có th còn dn đn nhng sai lm mang tính giáo điu.
Do vy, trong hot đng nhn thc và hot đng thc tin, chúng ta cn tránh c hai thái
cc sai lm:
+ Xem thng trit hc s sa vào tình trng mò mm, d bng lòng vi nhng bin pháp c
th nht thi, đi đn ch mt phng hng, thiu nhìn xa trông rng, thiu ch đng và sáng to
trong công tác;
+ Tuyt đi hóa vai trò ca trit hc s sa vào ch ngha giáo điu, áp dng mt cách máy
móc nhng nguyên lý, nhng quy lut vào tng trng hp riêng mà không tính đn tình hình c
th trong tng trng hp riêng và kt qu là d b vp váp, tht bi.
Bi dng th gii quan duy vt và rèn luyn t duy bin chng đ phòng và chng ch
ngha ch quan, tránh phng pháp t duy siêu hình, đó va là kt qu va là mc đích trc tip
ca vic nghiên cu lý lun trit hc nói chung, trit hc Mác - Lênin nói riêng.
KT LUN
Nghiên cu khái nim và ngun gc ca trit hc cho chúng ta hiu đc Trit hc là h
thng tri thc lý lun chung nht ca con ngi v th gii; v v trí vai trò ca con ngi trong

th gii đó. Trit hc đóng vai trò ht nhân lý lun ca th gii quan, gi vai trò đnh hng cho
quá trình cng c và phát trin th gii quan ca mi cá nhân, mi cng đng ngi trong lch s.
Nghiên cu vn đ c bn ca trit hc cho chúng ta hiu đc s hình thành các trng
phái trit hc duy vt và duy tâm trong lch s, cng nh hai phng pháp nghiên cu đi lp
nhau trong lch s là phng pháp siêu hình và phng pháp bin chng, giúp chúng ta xây dng
đc phng pháp bin chng trong nhn thc và ci to th gii.
Vi chc nng th gii quan và phng pháp lun, trit hc tr thành công c đc lc
trong hot đng ch ng thiên nhiên và s nghip gii phóng con ngi ca nhng lc lng xã
hi tin b.


12
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
Chng 2: KHÁI LC LCH S TRIT HC TRC MÁC
2.1. TRIT HC PHNG ÔNG C TRUNG I
2.1.1. Trit hc n  c trung đi.
2.1.1.1. iu kin kinh t-xã hi và đc đim v t tng trit hc n đ c, trung đi.
a. iu kin kinh t-xã hi:
* iu kin t nhiên:
n  c trung đi là mt lc đa ln  phía nam châu Á, có nhng yu t đa lý rt trái
ngc nhau: va có núi cao li va có bin rng; va có sông n chy v phía Tây, li va có
sông Hng chy v phía ông; va có đng bng phì nhiêu, li có sa mc khô cn; va có tuyt
ri giá lnh, li có nng cháy nóng bc
* iu kin kinh t-xã hi:
+ c đim ni bt v điu kin kinh t-xã hi ca xã hi n  c, trung đi là s tn ti
t rt sm và kéo dài ca kt cu kinh t-xã hi theo mô hình “công xã nông thôn”.
+ Trong xã hi n  c, trung đi đã phân hóa và tn ti dai dng bn đng cp ln: tng l
(Bràhman), quý tc (Ksatriya), bình dân t do (Vai’sya) và tin nô (K’sudla). Ngoài s phân bit
đng cp, xã hi n  c đi còn có s phân bit v chng tc, dòng dõi, ngh nghip, tôn giáo.
* V vn hóa: ngi n  c đi đã tích ly đc nhng kin thc phong phú v thiên

vn, sáng to ra lch pháp, gii thích hin tng nht thc, nguyt thc, đã bit qu đt xoay tròn
và t xoay xung quanh trc ca nó.  đây, toán hc cng xut hin rt sm. T thi đó h đã phát
minh ra s thp phân, bit đi s, bit l
ng giác, bit phép khai cn, gii phng trình bc 2, 3.
V y hc,  đây đã xut hin nhng danh y ni ting, cha bnh bng cây thuc, bng thut châm
cu, chng đu, ngoi khoa, v.v
Nét ni bt ca vn hóa n  c, trung đi là thng mang du n sâu đm v mt tín
ng
ng, tôn giáo, tâm linh và có yu t thn bí.
Trit hc n  c đi đc chia ra làm hai phái: chính thng và không chính thng.
Phái chính thng (àstika) là phái tha nhn kinh Vêda gm có: Sàmkhya, Mimànsa,
Vedànta, Yoga, Naya và Vai’sesika.
Phái không chính thng hay tà giáo (nàstika) là phái không tha nhn kinh Vêda gm có:
Jaina, Lokàyata và Buddha (pht giáo).
b. c đim ca trit hc n đ c đi
Th nht: Nn trit hc chu nh hng ln ca nhng tôn giáo, trit hc có s đan xen
vi tôn giáo, các quan nim trit hc, k c các quan nim duy vt đu b n sau các nghi l huyn

13
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
bí ca kinh Vêda, các quan nim hin thc pha trn các quan nim huyn thoi, cái trn tc trc
quan xen ln cái o tng xa xôi, cái bi kch ca cuc đi xen ln cái thn tiên, cõi nit bàn
Tôn giáo n  đu tp trung lý gii và thc hành nhng vn đ nhân sinh quan di góc
đ tâm linh tôn giáo nhm đt ti s “ gii thoát”, tc là đt ti s đng nht tinh thn cá nhân vi
tinh thn v tr (Át man vi Brahman).
Th hai: Trit hc n  c trung đi thng tôn trng quá kh và có khuynh hng phc c:
+ a s các h thng trit hc đu da vào tri thc đã có trong kinh Vê da, ly các t tng
trong kinh Vê da làm đim xut phát.
+ Các lun thuyt trit hc v sau thng da vào các lun thuyt trit hc có trc và
tuyên b s l thuc vào h thng trit hc có trc.

+ Các nhà trit hc sau ch là bo v, lý gii, hoàn thin thêm các quan nim ban đu
Th ba: Khi bàn đn vn đ bn th lun, mt s trng phái trit hc xoay quanh vn đ
“tính không” đem đi lp “không” vi “có”, quy cái “có” v cái “không” th hin mt trình đ t
duy tru tng cao.
2.1.1.2. Các t tng trit hc c bn ca các trng phái trit hc
a. Các trng phái trit hc chính thng
Mt là: Trng phái Sàmkhya:
* Theo ngôn ng n đ c đi Samkhya là ngi đm, ngi tính toán. Phái này đt cho
mình mc đích nhn thc đúng hin thc bng cách tính đm các khách th và là phng tin c
bn đ nhn thc.
* Nhng t tng ca phái Sàmkhya s k đã bc l nhng t tng có tính duy vt và ít
nhiu bin chng v bn nguyên hin hu. ây là trng phái trit hc đi sâu vào cp nhân-qu,
t đó h đa ra nhng lun đim nhân qu là quá trình liên tc. Theo h, kt qu đã tim n trong
nguyên nhân; bi vy, nu vn vt ca th gii này là vt cht thì yu t to nên vn vt ca th
gii vi tính cách là nguyên nhân cng phi là vt cht; đó là “vt cht đu tiên” (Prakriti) - mt
dng vt cht không th dùng cm giác mà có th bit đ
c.
* Bt k vt th nào trong th gii cng đu là kt qu ca s thng nht, hp nht, chuyn
hoá, tác đng liên h ca ba yu t:
+ Sattva: nh, trong sáng, thun khit, ti vui.
+ Rajas: kích thích, đng, linh hot.
+ Tama: tính , th đng, nng.
Khi s cân bng ca ba yu t này b phá v thì nó bin hoá không ngng, phát trin trong
không gian và thi gian, chuyn hoá t dng này sang dng khác, do đó, nó chính là nguyên nhân
to ra s đa dng ca gii t nhiên
* Nhng nhà t tng ca phái Sàmkhya hu k li có khuynh hng nh nguyên khi tha
nhn s tn ti song song ca hai yu t đu tiên là vt cht (Prakriti) và tinh thn (Purusa). Yu
t Purusa - yu t tinh thn mang tính ph quát vnh hng và bt bin, nó truyn sinh khí, nng
lng bin hóa vào yu t vt cht.

14
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
Hai là: Trng phái Mimànsà
* Xut phát đim ca nó ch yu da vào b kinh Vêda và Upanishad.
* Mc đích c bn là chú gii, din t nhng phng pháp cúng bái, l nghi, t l và thc
hin các quy tc xã hi theo bn phn ca mi ngi mt cách c th, cht ch.
* Các nhà trit hc Mimànsà s k không tha nhn s tn ti ca thn. H cho rng, không
tìm đc bng chng nào v s tn ti ca thn. Cm giác không th nhn ra thn mà các ngun
khác ca tri thc thì suy cho cùng cng da trên cm giác.
H chng li quan đim trit hc duy tâm vì nu tin rng th gii hin thc là không tn ti, ch
do ý thc sinh ra thì nghi l mà Mimànsà coi trng và hiu qu ca nó tr nên vô ngha.
* Nhng nhà trit hc Mimànsà hu k tha nhn s tn ti ca thn.
Ba là: Trng phái Vedànta
Vêdànta chính là:
+ S hoàn thin kinh Vêda.
+ Là hc thuyt trit hc Tôn giáo, ra đi trên c s t tng ca Upanishad.
+ Trên c s chú gii kinh Vêda và Upanishad, trng phái Vêdànta đa ra nhng kt lun
trit lý siêu hình bin gii duy tâm v nguyên nhân hình thành v tr và vn vt.
H coi Brahman là linh hn v tr, vnh hng; còn Atman là linh hn cá th, mt b phn
ca linh hn ti cao, tc Thng đ Brahman.
Bn là: Trng phái Yoga
Là trng phái có tính cc đoan ca ch ngha duy tâm, biu hin khuynh hng suy
thoái v t tng ca xã hi n  trong thi k c đin.
Yoga có ngha là “ s liên kt” hay “ hp nht tâm th v mt khi”. Ni dung c bn là
đ cp ti nhng phng pháp tu luyn mà ngi tu hành phi thc hin, nhm gii thoát linh hn
khi s tác đng ca các giác quan và s giàng buc ca th xác, ca th gii vt cht đ tr nên
trong sch, đ đt dc s hiu bit siêu phàm, ti cao và vnh hng.
Trng phái Yoga, Vedànta và Mimànsà đu có xu hng gii quyt vn đ nhân sinh quan
theo ch đích đt ti s “gii thoát” ti hu: hòa đng cái Tôi (Tiu ngã) vi cái v tr (i ngã).
Nm là: Trng phái Nyàya - Vai’sesika

ây là hai phái khác nhau nhng có nhng quan đim trit hc tng đng, nht là vào giai
đon hu k ca mi phái.
Nhng t tng trit hc cn bn ca hai phái này là hc thuyt nguyên t, lý lun nhn
thc và lôgic hc.
* Thuyt nguyên t:
- Bn nguyên ca th gii: đó là bn yu t vt cht: đt - nc - la - gió (hay không khí).
Nhng yu t này li đc quy vào bn nguyên duy nht chính là các Anu- hay còn gi là nguyên
t. ó là nhng ht nh vt cht không đng nht, bt bin, vnh hng, đc phân bit  cht
lng, khi lng và hình dng, tn ti trong mt môi trng đc bit, trong không gian và thi
gian, s kt hp ca các nguyên t khác nhau s to ra s đa dng ca gii t nhiên.

15
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
- Phái này còn cho rng có s tn ti ca nhng linh hn  nhng trng thái ph thuc hoc
 ngoài nhng nguyên t vt cht, đc gi là Ya; mà đc tính ca nó đc th hin ra nh c
vng, ý chí, vui, bun, gin hn, v.v…
 phi hp, điu phi s tác đng ca các linh hn gii thoát ra khi các nguyên t. Nng
lc này, phái Nyàya cho là thn Isvara, còn phái Vai’sesika thì gi là nng lc vô hình, không th
dùng t duy, ngôn ng đ bin gii.
* V nhn thc lun và lôgíc hc
- Tha nhn s tn ti khách quan ca đi tng nhn thc; đ cao vai trò ca kinh nghim
trong nhn thc v.v. Thc đo duy nht đ kim tra tính chân lý ca các tri thc là thc tin.
- Lôgíc: Hình thc bin lun đc phái này đa ra có th gi là “ng đon lun”, gm nm
mnh đ:
Ví d:
1. Lun đ : i có la cháy;
2. Nguyên nhân: Vì đi bc khói;
3. Thí d: Bt c cái gì bc khói đu có la cháy; thí d: bp lò;
4. Suy đoán: đi bc khói thì không th không có la cháy;
5. Kt lun: Do đó, đi có la cháy.

Các phái Nyàya và Vai’sesika ban đu có t tng vô thn đu tranh chng ch ngha duy
tâm trit hc. Song  giai đon cui, h li có thn và cho rng thn đã dùng nguyên t đ xây
dng nên th gii.
b. Các trng phái không chính thng
Mt là: Trng phái Jaina
Jaina là mt tôn giáo xut hin gn đng thi vi pht giáo. Ngi sáng lp trng phái này
tên là Mahavira, còn có hiu là Jaina (ngha là chin thng).
Trng phái này t đt cho mình nhim v là tìm ra con đng và phng tin đa li s gii
thoát cho con ngi, nhng li ph nhn s tn ti ca Brahman (tinh thn v tr).
* V bn th lun: Hc thuyt trit hc này đ cao thuyt tng đi, theo thuyt này:
+ Tn ti đu tiên là bt bin, vô thy, vô chung, s bin chuyn ca vn vt là không cùng.
+ Th gii vn vt va bt bin va bin chuyn. Cái bt bin, vnh hng là vt cht; cái
không bt bin, không vnh hng là các dng ca vt cht, ging nh đt sét không thay đi,
nhng nhng cái bình nn bng đt sét thì luôn thay đi.
* V nhn thc lun: Jaina cho rng nhn thc là s phn ánh th gii, phn ánh tính bin
chuyn liên tc ca th giiTôma.
 nhn thc th gii phi xây dng và s dng h thng các khái nim nh là các công c
đng thi cng là kt qu ca s nhn thc. Mt s khái nim ch yu nh sau:

16
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
- Tn ti - không tn ti.
- Va tn ti va không tn ti.
* Jaina tin vào thuyt “luân hi” và “nghip”.  gii thoát luân hi, con ngi cn phi tu
luyn theo lut Ahimsa ( không sát sinh, không bo lc, sng kh hnh )
Hai là: Trng phái Lokàyata
Lokàyata là trng phái duy vt tng đi trit đ và vô thn.
* V bn th lun: phái này cho rng: mi s vt, hin tng ca th gii đu to ra bi bn
yu t vt cht (đt - nc - la - không khí). Nhng yu t này có kh nng t tn ti, t vn
đng trong không gian và cu thành vn vt, k c con ngi.

+ Tính đa dng ca vn vt chính là do s kt hp vi nhng phng thc, t l, trt t
khác nhau ca nhng yu t bn nguyên đy.
Không có linh hn bt t. bn thân linh hn hay ý thc + cng do s liên kt ca các
nguyên t vt cht theo cách thc đc bit
, vt cht sinh ra ý thc cng nh go nu thành ru,
nhng ru li có tính cht mà go không có là làm ngi ta say. T đó, phái Lokàyata ph nhn
thuyt “luân hi” và “nghip”, ch giu “s gii thoát”. H cho con ngi không phi gì khác là
thân th có ý thc, khi con ngi cht thì linh hn cng mt.
* V lý lun nhn thc, phái này có khuynh hng duy vt theo lp trng kinh nghim
lun. H cho rng cm giác là ngun gc duy nht, xác thc ca nhn thc. Các kt lun, các suy
lý ch có giá tr trong mi liên h vi th gii mt cách kinh nghim. H ph nhn tính chân xác
ca nhng tri thc lý tính.
Ba là: Trit hc Pht giáo (Buddha)
Trit hc Pht giáo là mt trng phái trit hc - tôn giáo đin hình thuc phái không chính
thng và có nh hng rng rãi, lâu dài trên phm vi th gii.
Pht giáo đc hình thành vào th k VI tr.CN. Ngi sáng lp là Siddharta (Tt t a).
Sau này ông đc tôn xng vi nhiu danh hiu khác nhau, nhng ph bin nht là Sakyamuni
(Thích Ca Mâu Ni) còn có hiu là Buddha (pht).
T tng trit hc ca Pht giáo nguyên thy cha đng nhng yu t duy vt và bin
chng cht phát, th hin rõ nét nht  quan nim v tính t thân sinh thành, bin đi ca vn vt,
tuân theo tính tt đnh và ph bin ca lut nhân – qu. Nhng t tng này đc th hin trong
b “ tam tng”- b kinh đin ca đo pht. ó là:
1. Tng kinh: ghi li pht dy.
2. Tng lut: Gm các gii lut ca đo pht.
3. Tng lun: gm các bài kinh, các tác phm lun gii bình chú v gii pháp ca các cao
tng hc gi v sau
.
* V gii t nhiên
+ Pht giáo cho rng th gii có bn nguyên đu tiên là vt cht. Th gii vn đng mt
cách “vô thng”, “sc sc”, “không không". Sinh, tr, d, dit. Do đó, pht giáo có th gii quan

17
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
+ Pht giáo cho rng v tr là vô thu vô chung, nu đi tìm nguyên nhân th nht ca c tr
thì ung công vô ích, vì khi vt v đi tìm nguyên nhân th nht, chúng ta s phát hin ra rng
trc nguyên nhân th nht li có mt nguyên nhân na, ri c th xoay vn mãi không thôi, s
mãi mãi không tìm ra nguyên nhân th nht c đnh, bt bin.
Pht giáo cho rng vn vt v tr là do “ nhân duyên hi t” li mà thành, không có vt nào
li tn ti mãi mãi mà không bin đi, nhân duyên hp thì sinh, nhân duyên ri là dit.
+ Phm trù “vô ngã” bao hàm t tng cho rng, vn vt trong v tr ch là s “gi hp” do
hi đ nhân duyên nên thành ra có (tn ti). Ngay bn thân s tn ti ca thc th con ngi chng
qua cng là do “ng un” (nm yu t) hi hp li ng un đó là: sc (vt cht), th (cm giác)
tng (n tng), hành (suy lý) và thc (ý thc). Nh vy, thì không có cái gi là “tôi” (vô ngã).
+ Phm trù “vô thng” ngha là vn vt bin đi vô cùng theo chu trình bt tn: sinh - tr -
d - dit. Vy thì “có có”
- “không không” luân hi bt tn; “thoáng có”, “thoáng không”, cái còn
mà chng còn, cái mt mà chng mt.
* V nhân sinh quan
Pht giáo đc bit chú trng trit lý v nhân sinh, Pht giáo đt vn đ tìm kim mc tiêu
nhân sinh  s “gii thoát” (Moksa) khi vòng “luân hi”, “nghip báo” đ đt ti trng thái tn
ti Nit bàn (Nirvana).
Ni dung trit hc nhân sinh ca pht giáo tp trung  bn lun đ (“t diu đ”), đc Pht
giáo coi là bn chân lý v đi.
Lun đ th nht: Kh đ, là lun đim khái quát v thc trng ca đi ngi, theo trit lý
nhân sinh ca Pht giáo thì cuc sng nhân có 8 ni kh trm luân bt tn mà t bt c ai cng
phi gánh chu:
Sinh; Lão; Bnh;T (cht); Th bit ly (yêu thng nhng phi chia lìa ); Oán tng hi (oán
ghét nhau mà phi sng vi nhau); S cu bt đc (cái mong mun mà không đt đc); Ng th
un( 5 yu t vô thng nung nu làm nên s đau kh)
Lun đ th hai: tp đ hay nhân đ: là lun đ lý gii v nhng nguyên nhân gây đau

kh. ó là 12 nguyên nhân (thp nh nhân duyên):
1. Vô minh: là không sáng sut, ngu ti.
2. Hành: là ý mun thúc đy hành đng, to ra nghip lành-d.
3. Thc: là nhn thc, ý thc phân bit cái tâm trong sáng, cân bng vi cái tâm ô nhim,
mt cân bng.
4. Danh sc: là s thng nht, kt hp cái vt cht (sc) và cái tinh thn (danh) đ sinh ra 6
c quan cm giác.
5. Lc nhp: quá trình thâm nhp ca th gii xung quanh vào các giác quan.
6. Xúc: là s tip xúc, phi hp gia các lc cn vi lc trn (giác quan vi th gii bên ngoài).

18
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
7. Th: là s cm th (vui, bun, sng, kh).
8. Ái: l à s yêu thích mà ny sinh ham mun dc vng, t đây to đng c thúc đy thân,
khu, ý đ to nghip mi.
9. Th: gi ly, chim đot cái mà mình yêu thích.
10. Hu: là s tn ti đ hng cái mà mình chim đot đc.
11. Sinh: đã có nghip (hu) tc là nghip nhân thì t có nghip qu.
12. Lão, T: đã có sinh t có già và cht.
ó là 12 nguyên nhân và kt qu ni tip nhau to ra cái vòng lun qun ca ni kh đau
nhân loi. Trong 12 nhân duyên y thì “Vô minh” (avidya) là ngu ti, không sáng sut là nguyên
nhân đu tiên.
Lun đ th ba: Dit đ, cho rng có th tiêu dit đc ni kh, đt ti trng thái Nit bàn.
Khái nim nit bàn ca trit hc pht giáo đc hiu theo ngha đó là trng thái con ngi đã
thoát khi kh đau.
Lun đ th t:o đ, ch ra con đng dit kh đt ti gii thoát. ó là con đng “tu
đo”, hoàn thin đo đc cá nhân gm 8 nguyên tc (bát chính đo):
1.Chính kin (hiu bit đúng s tht nhân sinh, là trc kin ca chính bn thân mình).
2. Chính t duy (suy ngh đúng đn, mun vy phi gt b “ vô minh”).
3. Chính ng (gi li nói chân chính, ngay thng ).

4. Chính nghip (gi đúng trung nghip, không sát sinh, không trm cp, không tà dâm).
5. Chính mnh (gi ngn dc vng, tuân theo các điu rn).
6. Chính tinh tin (rèn luyn không mt mi).
7. Chính nim (có nim tin vng chc vào s gii thoát).
8. Chính đnh (tp trung t tng cao đ, làm c s cho chính kin, chính t duy 
trình đ cao).
(Tám nguyên tc này có th thâu tóm vào ba điu hc tp, rèn luyn là: Gii - nh -
Tu (tc là: Gi gii lut, thc hành thin đnh và khai thông trí tu Bát nhã).
Tóm li: Pht giáo là mt trào lu trit hc ln  n  c đi,  giai đon đu, hc thuyt
trit hc y cha đng nhng yu t duy vt và t tng bin chng, nó nói lên đc ting nói
phn kháng ch đ đng cp khc nghit, phê phán s bt công, đòi t do, bình đng xã hi. ng
thi nó cng nêu lên khát vng gii thoát con ngi khi nhng bi kch ca cuc đi, khuyên con
ngi sng lng thin, t bi, bác ái. Chính vì th, ngay t đu hc thuyt y đã đi sâu vào lòng
ngi, truyn bá mt cách nhanh chóng và rng rãi không ch  n
 mà  nhiu nc khác.
Tuy nhiên, đim hn ch ln ca trit hc pht giáo là lý gii con đng gii thoát con ngi khi
ni kh đau ca cuc đi có tính cht duy tâm và o tng.
TNG KT.
Trit hc n  c trung đi là mt trong hai nn t tng ln ca phng ông, có mt
vai trò rt ln trong quá trình phát trin t tng vn hoá vùng châu Á
.

19
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
Mt là: So vi các nn trit hc khác, trit hc n  c trung đi là mt trong nhng trào
lu trit hc ra đi và phát trin rt sm, là mt trong nhng ci ngun, cái nôi ca trit hc th
gii nói riêng và ca nn vn minh nhân loi nói chung.
Hai là: Vi b dày thi gian hàng ngàn nm y, nn trit hc n đ c trung đi đã làm nên
mt vóc dáng đ s, cha đng nhng t tng quý báu ca nhân loi. Tính đ s ca nó không ch
 quy mô, s lng ca các tác phm đ li,  s đa dng ca các trng phái mà còn  s phong

phú trong cách th hin và đc bit là s sâu rng v ni dung phn ánh.
S phong phú v ni dung: các trng phái đu đ cp ti nhiu vn đ ln ca trit hc
nh: v tr quan, nhân sinh quan và phép bin chng mà tiêu biu là nhng quan đim v bn th
lun, v tính vô cùng vô tn ca th gii, v bin chng ca quá trình bin đi v tr và nhân sinh,
và đc bit là con ngi vi đi sng tâm linh và con đng gii thoát.
S đa dng v hình thc: vn xuôi, vn vn, th ca, bng các tác phm vit ra bng ch, và
còn bng c hình thc truyn ming.
Ba là: Trit hc n  c trung đi đc bit chú ý ti vn đ con ngi: hu ht các trng
phái trit hc thng tp trung gii quyt vn đ “ nhân sinh” và con đng “ gii thoát”, nhng
nguyên nhân ca s đau kh không phi trong đi sng kinh t-xã hi mà  trong ý thc, trong s
“ vô minh”, s “ ham mun” ca con ngi, vì vy con đng gii thoát đu mang sc thái duy
tâm, ym th.
Bn là: Các quan đim duy vt và duy tâm, bin chng và siêu hình không đc th hin
mt cách rch ròi, tách bch nhau mà chúng thng đan xen nhau, xen k ln nhau trong quá trình
vn đng và phát trin. Chính s đan xen đó mt mt to ra “ v đp” thâm trm, uyn chuyn ca
trit hc n
 c trung đi, mt khác, to ra lc cn không nh đi vi s phát trin ca nn trit
hc y.
Tóm li: Trit hc n  c trung đi là mt nn trit hc ln ca phng ông. Nó đ li
nhiu t tng quý báu cho nhân loi, khin cho nhiu th h các nhà trit hc ca các dân tc đã,
đang và s hng ti. Tuy nhiên, nn trit hc n  c, trung đi vn còn nh hng sâu sc
nhiu quan nim thn bí và tôn giáo. ây là nhng vn đ mà khoa hc hin đi còn tip tc
nghiên cu đ khng đnh hay bác b.
2.1.2. Trit hc Trung Hoa c đi
2.1.2.1. iu kin kinh t-xã hi và đc đim ca trit hc Trung hoa c đi.
a. iu kin kinh t-xã hi :
Trung Hoa thi c là mt quc gia rng ln, có lch s lâu đi t cui thiên niên k th III
tr.CN kéo dài ti tn cui th k III tr.CN, vi s kin Tn Thy Hoàng thng nht Trung Hoa
bng uy quyn bo lc m đu thi k Trung Hoa phong kin. Trong khong 2000 nm đó, lch
s Trung Hoa đc phân chia làm hai thi k ln: Thi k t th k IX tr.CN tr v trc; và thi

k t th k VIII tr.CN đn cui th k III tr.CN.
Trong thi k th nht: Gm các triu đi nhà H, nhà Thng và Tây Chu:
Bt đu t khong th k XXI tr.CN, kt thúc vào khong th k th XI tr.CN vi s kin
nhà Chu đa ch đ nô l  Trung Hoa lên ti đnh cao.

20
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
Trong thi k th nht này, nhng t tng trit hc ít nhiu đã xut hin, nhng cha đt
ti mc là mt h thng. Th gii quan thn thoi, tôn giáo và ch ngha duy tâm thn bí là th
gii quan thng tr trong đi sng tinh thn xã hi Trung Hoa lúc by gi.
Thi k th hai (thng gi là thi Xuân Thu-Chin Quc) là thi k chuyn bin t ch
đ chim hu nô l sang ch đ phong kin vi nhng đc đim c bn sau đây:
+ t đai trc đây thuc v nhà Vua thì nay b mt tng lp mi, tng lp đa ch chim
làm t hu.
+ Mt s phân hóa sang hèn da trên c s tài sn bt đu xut hin.
+ Xã hi lúc này  vào tình trng ht sc đo ln: s tranh giành đa v xã hi ca các th
lc cát c đã đy xã hi Trung Hoa c đi vào tình trng chin tranh khc lit liên miên. ây
chính là điu kin lch s đòi hi phi gii th ch đ nô l th tc, hình thành xã hi phong kin.
Trong tình hình đó, mt lot hc thuyt chính tr - xã hi và trit hc đã xut hin và hu ht
đu có xu hng gii quyt nhng vn đ thc tin chính tr - đo đc ca xã hi. Lch s gi thi
k này là thi k “bách gia ch t” (trm nhà trm thy), “bách gia minh tranh” ( trm nhà đua
ting). iu đó tr thành nét đc trng ch yu ca trit hc Trung Hoa c đi.
b. c đim ca trit hc Trung hoa c, trung đi:
* Th nht: Trit hc Trung hoa c, trung đi là nn trit hc nhn mnh tinh thn nhân
vn, còn trit hc t nhiên có phn m nht.
* Th hai là các trit gia Trung hoa đu xem thc hành đo đc nh là hot đng thc tin
cn bn nht ca mt đi ngi, là v trí th nht ca sinh hot xã hi, do đó, trit hc Trung hoa
c, trung đi là nn trit hc chính tr đo đc, đây cng là nguyên nhân trit hc dn đn s kém
phát trin v nhn thc lun và s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung hoa.
* Th ba là nhn mnh s hài hoà thng nht gia t nhiên và xã hi. Khi kho cu các

vn đng ca t nhiên, xã hi và nhân sinh, đa s các nhà trit hc TinTn đu nhn mnh s hài
hoà thng nht gia các mt đi lp, coi trng tính đng nht ca các mi liên h tng h ca các
khái nim, coi vic điu hoà mâu thun là mc tiêu cui cùng đ gii quyt vn đ.
* Th t là trit hc da trên t duy trc giác, phng thc t duy trc giác đc bit coi
trng tác dng ca cái tâm, coi tâm là gc r ca nhn thc. Vì vy, các khái nim và phm trù ch
là trc giác, thiu suy lun lô gích, làm cho trit hc Trung hoa c trung đi thiu đi nhng
phng pháp cn thit đ xây dng mt h thng lý lun khoa hc.
2.1.2.2. Mt s hc thuyt tiêu biu ca trit hc Trung hoa c, trung đi
a. Thuyt Âm- Dng, Ng hành
Mt là:T tng trit hc v Âm - Dng
Trit hc Âm - Dng có thiên hng suy t v nguyên lý vn hành đu tiên và ph bin
ca vn vt, đó là s tng tác ca hai th lc đi lp nhau: Âm và Dng.
+ “Âm” là mt phm trù rt rng, phn ánh khái quát nhng thuc tính ph bin ca vn
vt nh: nhu, thun, ti, m, phía di, phía phi, đàn bà v.v.
+ “Dng” là phm trù đi lp vi “Âm”, phn ánh khái quát nhng tính cht ph bin
nh: cng, cng, sáng, khô, phía trên, phía trái, đàn ông .v.v

21
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
+ Hai th lc Âm - Dng không tn ti bit lp mà là thng nht vi nhau, ch c ln
nhau theo ba nguyên lý cn bn sau:
- Âm - Dng thng nht trong Thái cc (Thái cc đc coi nh nguyên lý ca s
thng nht ca hai mt đi lp là âm và dng). Nguyên lý này nói lên tính toàn vn, chnh th,
cân bng ca cái đa và cái duy nht. Chính nó bao hàm t tng v s thng nht gia cái bt bin
và cái bin đi.
-Trong Âm có Dng và trong Dng có Âm. Do đó, trong đng có tnh, trong tnh có
đng, Âm - Dng có đng mi giao nhau, mi bin mà sinh sinh- hoá hoá î nguyên nhân cn
bn ca s bin đi là giao cm ca Âm-Dng.
Hai nguyên lý này thng đc các hc gi phái Âm - Dng khái quát bng vòng tròn khép
kín (tng trng cho thái cc), trong đó đc chia thành hai na đi lp (đen - trng) và trong na

này đã bao hàm nhân t ca na kia (trong phn đen có nhân t ca phn trng và ngc li), biu
tng cho nguyên lý: trong Âm có Dng và trong Dng có Âm.
- S khái quát s đ hình Thái cc Âm - Dng còn bao hàm nguyên lý: Dng tin đn
đâu thì Âm lùi đn đó và ngc li, đng thi “Dng cc Âm sinh”, “Âm thnh thì Dng khi”.
 gii thích lch trình bin hoá trong v tr, ngi Trung Hoa đã đa ra cái Lôgic tt đnh:
Thái cc sinh Lng nghi (Âm – Dng); Lng nghi sinh T tng (Thái Dng - Thiu Âm -
Thiu Dng - Thái Âm) và t tng sinh Bát quái (Càn - Khm - Cn - Chn - Tn - Ly - Khôn -
oài); Bát quái sinh vn vt (vô cùng vô tn).
T tng trit hc v Âm - Dng đt ti mc là mt h thng hoàn chnh trong tác phm
kinh dch, Tinh hoa ca kinh dch là dch, tng, t vi nguyên lý Âm-Dng, c th:
+ “ Dch”: là s bin hoá, phát trin ca vn vt ( bin dch ) vi quy lut là: không rõ ràng
å rõ ràng å sâu sc å kch lit å cao đim å mt trái. Nguyên nhân cn bn to nên s bin
hoá ca s vt là s giao cm ca Âm-Dng trong thái cc.
+ “ Tng”: ch s bin dch ca vn vt, biu hin qua các qu.
+ “ T”: là biu th tng v phng din lành hay d, đng hay tnh.
+ “ Nguyên lý Âm-Dng” nói lên kh nng bin đi Âm - Dng đã bao hàm trong mi
mt đi lp ca Thái cc, là nguyên nhân cn bn to nên s bin hoá trong v tr.
Hai là: nhng t tng trit hc v Ng hành
* T tng trit hc v ng hành có quan h vi vic sùng bái ca con ngi vi 5 loi vt
cht ca t nhiên cn thit, đó là: Kim – Mc – Thy – Ha – Th, nm loi vt cht y luôn vn
đng bin đi, và khi tác đng vào các giác quan ca con ngi cho ta nhng bin thái v tâm
sinh lý:
* Nm yu t này không tn ti bit lp tuyt đi, mà trong mt h thng nh hng sinh –
khc vi nhau theo hai nguyên tc sau:
+Tng sinh (sinh hóa cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh
Ho; Ha sinh Th;.v.v.
+ Tng khc (ch c ln nhau); Th khc Thy; Thy khc Ha; Ha khc Kim; Kim
khc Mc; và Mc khc Th;.v.v

22

Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
Chú ý:
+ Gianh gii tng sinh, tng khc là tng đi.
+ Tng sinh, tng khc là quy lut chung ca s vn đng và bin hoá.
+ Là hai điu kin không th thiu đ duy trì thng bng tng đi trong ht thy mi vt.
b. Nho gia (thng gi là Nho giáo)
Nho gia xut hin vào khong th k VI tr.CN di thi Xuân Thu, ngi sáng lp là Khng
T (551 tr.CN - 479 tr.CN). Sau khi Khng T cht, nho gia chia làm tám phái, nhng quan trng
nht là phái Mnh T và Tuân T vi hai xu hng khác nhau: duy tâm và duy vt, trong đó dòng
nho gia Khng - Mnh có nh hng rng và lâu dài nht trong lch s Trung Hoa và mt s nc
lân cn.
Kinh đin ca Nho giáo thng đc k ti là T Th (Lun Ng, i hc, Trung Dung,
Mnh T) và Ng Kinh (Thi, Th, L Dch, Xuân Thu).
Quan đim v xã hi, v chính tr - đo đc ca Nho gia đ
c th hin  nhng t tng
ch yu sau:
* V v tr và gii t nhiên
+ Khng t tin vào v tr quan “dch”, tin vào s vn hành bin hoá không ngng ca
s vt, cuc vn hành y có trt t, có hoà điu, mà nguyên nhân ca trt t và hoà điu y
con ngi không th cng li đc, nên Khng T gi đó là “ thiên mnh” , ông cho “Tri” có
ý chí làm chúa t ca v tr, chi phi mi s bin hóa cho hp l điu hoà. Tin vào mnh tri,
Khng T coi vic hiu bit mnh tri là điu kin đ tr thành ngi hoàn thin.
+ Khng T tin có qu thn, nhng quan nim qu thn ca ông có tính cht l giáo nhiu
hn là tôn giáo. Khng T cng cho rng qu thn không có tác dng chi phi đi sng ca con
ngi, ông phê phán s mê tín qu thn.
* Quan nim v chính tr- đo đc
Th nht, Nho gia coi nhng quan h chính tr - đo đc là nhng nn tng ca xã hi,
trong đó quan h quan trng nht là quan h vua - tôi, cha - con và chng - v (gi là Tam
c
ng). Nu xp theo “tôn ty trên - di” thì vua  v trí cao nht, còn nu xp theo chiu ngang

ca quan h thì vua - cha - chng xp  hàng làm ch. iu này phn ánh t tng chính tr
quân quyn và ph quyn ca Nho gia.
Th hai, xut hin trong bi cnh lch s quá đ sang xã hi phong kin, mt xã hi đy
nhng bin đng lon lc và chin tranh, nên lý tng ca Nho gia là xây dng mt “xã hi đi
đng”. ó là mt xã hi có trt t trên - di, có vua sáng – tôi hin, cha t - con tho, trong m
- ngoài êm; trên c s đa v và thân phn ca mi thành viên t vua chúa, quan li đn th dân.
ó chính là thuyt chính danh ( theo Khng t ch có mt li đ phc hng trt t xã hi là thu
xp th nào đ cho vua  đa v ca vua, thn  đa v ca thn, dân  đa v ca dân, nh vy thì
vt nào  đa v chính danh ca vt đó, trong xã hi ai cng thc hin đúng chính danh ca mình
thì xã hi n đnh).
Th ba, Nho gia ly giáo dc làm phng tin ch yu đ đt ti xã hi lý tng “đi
đng”. Nn giáo dc Nho gia ch yu hng vào vic rèn luyn đo đc con ngi, mà chun

23
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
mc gc là “Nhân”. Nhng chun mc khác nh: L, Ngha, Trí, Tín, Trung, Hiu, v.v đu là
nhng biu hin ca Nhân.
Th t, Nho gia không có s thng nht quan đim v vn đ bn cht con ngi.
Ví d:
+ Mnh T: Theo ông “bn tính ngi vn là thin”. Thin là tng hp nhng đc tính
ca con ngi t khi mi sinh: Nhân, Ngha, L…Do đó, ông đ cao s giáo dc đ con ngi
tr v đng thin vi nhng chun mc đo đc có sn.
+ Tuân T li coi bn tính ngi vn là ác. Mc dù bn tính con ngi là ác, nhng có
th giáo hóa thành thin (Nhân, Ngha, L, Trí, Tín…).Do đó, Tuân T ch trng đng li tr
nc là kt hp Nho gia vi Pháp gia.
So vi các hc thuyt khác, Nho gia là hc thuyt có ni dung phong phú và mang tính h
thng hn c; hn th na đ tr thành h t tng chính thng, Nho gia đã đc b sung và hoàn
thin qua nhiu giai đon lch s trung đi: Hán, ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiêu biu hn
c là di triu đi nhà Hán và nhà Tng, gn lin vi tên tui ca các bc danh Nho nh ng
Trng Th (thi Hán), Chu ôn Di, Trng Ti, Trình Ho, Trình Di, Chu Hy (thi Tng).

Quá trình b sung và hoàn thin Nho gia thi trung đi đc tin hành theo hai xu hng
c bn:
Mt là, h thng hóa nhng quan đim và chun mc hóa nhng quan đim trit hc ca
Nho gia theo mc đích ng dng vào đi sng xã hi, phc v li ích thng tr ca giai cp phong
kin, vì th ng Trng Th đã làm nghèo nàn đi nhiu giá tr nhân bn và bin chng ca Nho
gia c đi. Tính duy tâm thn bí ca Nho gia trong các quan đim v xã hi cng đc đ cao.
Tính khc nghit mt chiu trong các quan h Tam cng, Ng thng thng đc nhn mnh.
Hai là, hoàn thin các quan đim trit hc v xã hi ca Nho gia trên c s b sung bng
nhng quan đim trit hoc ca thuyt Âm Dng – Ng hành, nhng quan nim v bn th ca
o gia, t tng v pháp tr ca Pháp gia, v.v Vì vy, có th nói: Nho gia thi trung đi là tp
đi thành ca t tng Trung Hoa. Nho gia còn có s kt hp vi c t tng trit hc ngoi lai
Pht giáo. S kt hp nhng t tng trit hc ca Nho gia đã có ngay t thi Hán và ít nhiu có
ci ngun t Mnh T. Tuy nhiên, s kt hp nhun nhuyn và sâu sc ch có di thi nhà Tng
(960 – 1279).
nh hng ca Nho giáo đn Vit Nam:
Nho giáo vào nc ta t nhng nm cui trc Công nguyên. T cui th k XIII tr đi,
Nho giáo dn dn ln át Pht giáo và tr thành quc giáo. Nó đc phát trin trong s nh hng
ca t tng truyn thng Vit Nam và Pht giáo. T tng ca Nho giáo có c mt tích cc và
mt tiêu cc:
+ Nho giáo góp phn xây dng các triu đi phong kin vng mnh, bo v ch quyn
dân tc. Nho giáo đã có công trong vic đào to tng lp nho s Vit Nam, trong đó có nhiu nhân
tài kit xut nh: Nguyn Trãi, Lê Quý ôn, Nguyn Du, Ngô Thì Nhm Nho giáo hng nhân
dân vào con đng ham tu dng đo đc theo nhân - ngha - l - trí - tín, ham hc hi đ phò vua
giúp nc. nh hng chính ca Nho giáo là thit lp đc k cng và trt t ca xã hi phong
kin Vit Nam.

24
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
+ Mt tiêu cc: Nho giáo góp phn không nh vào vic duy trì quá lâu ch đ phong kin,
kìm hãm quan h kinh t t bn phát trin  nc ta. Di nh hng ca Nho giáo, truyn thng

tp th đã bin thành ch ngha gia trng chuyên quyn đc đoán. Nho giáo không khuyn khích
thúc đy s phát trin ca các ngành khoa hc t nhiên Nhng mt tiêu cc đó phn ánh tính
cht bo th và lc hu ca nho giáo  nc ta.
c. o gia (hay hc thuyt v o)
Ngi sáng lp ra o gia là Lão T (khong th k VI tr.CN). Hc thuyt ca ông đc
Dng Chu và Trang Chu thi Chin Quc hoàn thin và phát trin theo hai hng ít nhiu
khác nhau.
Quan đim v o :
- “o” là bn nguyên ca vn vt – tt c t o mà sinh ra và tr v vi ci ngun ca o.
- “o” là cái vô hình, hin hu, là cái “có”, song o và hin hu không th tách ri nhau
mà trái li, o là cái bn cht, hin hu là cái biu hin ca o. Bi vy có th nói: o là
nguyên lý thng nht ca mi tn ti.
- “o” là nguyên lý vn hành ca mi hin hu, nguyên lý y là “o pháp t nhiên”.
Chính trong quan nim v “o” đã th hin mt trình đ t duy khái quát cao v nhng vn
đ bn nguyên th gii, nhìn nhn th gii trong tính chnh th thng nht ca nó.
Quan nim v tính bin chng:
- Mi hin hu đu bin dch theo nguyên tc “bình quân” và “phn phc” (cân bng và
quay tr li cái ban đu).
- Các mt đi lp trong th thng nht, quy đnh ln nhau, là điu kin tn ti ca nhau,
trong cái này đã có cái kia.
o gia không nhn mnh t tng đu tranh vi t cách là phng thc gii quyt mâu
thun nhm thc hin s phát trin; trái li, đã đ cao t tng điu hòa mâu thun, coi đó là trng thái
lý tng. Bi vy, trit hc ca o gia không bao hàm t tng v s phát trin.
Ct lõi ch thuyt chính tr - xã hi là lun đim “Vô vi”.
Vô vi là khuynh hng tr v vi ngun gc đ sng vi t nhiên, tc hp th vi đo.Vô
vi không phi là cái th đng, bt đng hay không hành đng mà có ngha là hành đng theo bn
tính t nhiên ca “o”.
V nhn thc lun: Lão t đ cao t duy tru tng, coi thng nghiên cu c th. Ông cho
rng” không cn ra ca mà bit thiên h, không cn nhòm qua khe ca mà bit đo tri”.
d. Mc gia

Phái Mc gia do Mc T tc Mc ch (khong 479 - 381 tr.CN) sáng lp thi Xuân Thu.
Sang thi Chin Quc đã phát trin thành phái Hu Mc. ây là mt trong ba hc thuyt ln nht
đng thi (Nho - o - Mc).
V v tr quan:
T tng trit hc trung tâm ca Mc gia th hin  quan nim v “Phi Thiên mnh”. Theo
quan nim này thì mi s giàu, nghèo, th, yu… không phi là do đnh mnh ca Tri mà là do

25
Chng 2: Khái lc lch s trit hc trc Mác
ngi, rng nu ngi ta n lc làm vic, tit kim tin ca thì t giàu có, tránh đc nghèo đói. ây
là quan đim khác vi quan đim Thiên mnh có tính cht thn bí ca Nho giáo dòng Khng - Mnh.
V nhn thc lun
V quan h danh thc, ông ch trng “ ly thc đt tên”, đúng sai là da vào thc t khách
quan. Hc thuyt “Tam biu” ca Mc gia th hin rõ xu hng duy vt và cm giác lun, đ cao
vai trò kinh nghim, coi nó là bng chng chân xác ca nhn thc.
V t tng nhân ngha
+ Nhân là kiêm ái, tc là thng yêu mi ngi, không phân bit đng cp, thân s, trên
di yêu ngi nh yêu mình, yêu ngi ngoài cng nh yêu ngi thân.
+ Ngha là li: làm li và tr hi cho mi ngi.
Thuyt “Kiêm ái” là mt ch thuyt chính tr - xã hi, mang đm t tng tiu nông. Mc ch
phn đi quan đim ca Khng T v s phân bit th bc, thân s…trong hc thuyt “Nhân”. Ông
ch trng mi ngi thng yêu nhau, không phân bit thân s, đng cp…
Nhng ngi thuc phái Mc gia hu k đã phát trin nhng t tng ca Mc gia s k
ch yu trên phng din nhn thc lun.
e. Pháp gia:
Ngi sáng lp phái Pháp gia là Hàn Phi T (khong 280- 233 tr.CN).
Phái Pháp gia chú trng vào nhng t tng chính tr - xã hi và đ cao phép tr quc bng
lut pháp. Pháp tr ca Hàn Phi T da trên nhng lun c trit hc c bn sau đây:
- Tha nhn tính khách quan và uy lc ca nhng lc lng khách quan mà ông gi là
“lý”. ó là cái chi phi quyt đnh mi s vn đng ca t nhiên và xã hi.

- Tha nhn s bin đi ca đi sng xã hi, cho rng không th có ch đ nào là không
thay đi. Do đó không th có khuôn mu chung cho xã hi. Ông đã phân tích s tin trin ca xã
hi làm ba giai đon chính: thi thng c, thi trung c, và thi cn c. ng lc cn bn ca s
thay đi xã hi đc ông quy v s thay đi ca dân s và ca ci xã hôi.
- Ch thuyt v tính ngi: ông cho rng bn tính con ngi vn là “ác”, tc là tính cá
nhân v li, luôn có xu hng li mình hi ngi, tránh hi cu li…
Trên c s nhng lun đim trit hc c bn y Hàn Phi T đã đ ra hc thuyt Pháp tr,
nhn mnh s cn thit phi cai tr xã hi bng lut pháp. Ông phn đi phép nhân tr, đc tr ca
Nho gia và phép “vô vi tr”ca o gia. Phép tr quc ca Hàn Phi T bao gm ba yu t tng
hp: Pháp, Th và Thut.
KT LUN V TRIT HC TRUNG HOA C, TRUNG I.
Nghiên cu trit hc Trung Hoa c, trung đi, chúng ta rút ra mt s kt lun sau đây:
Mt là: S ra đi và phát trin ca các hc phái t tng trit hc Trung Hoa thng xuyên
chu s chi phi trc tip ca nhng vn đ chính tr. iu này đc bit rõ nét trong thi k Xuân
thu - Chin quc.

26