Làng xã và tiếp biến văn hóa ở Việt Nam

LÀNG XÀ VA
TIÉP
BEN VÀN HOA
O VIÉT
NAM
Tran Thùy Nga
Khoa Triét hoc,
DHKHXG&NV,
BHQGHN
MÒ DAU
Mot trong nhùng tó ehùc ehinh tri - xà bòi mang dac sàe Viet
Nam là tó ehùc
làng
xà. Trong
lieh su làu
dai,
làng
xà dà là chó dUa
vùng
cbàc
cho ngUdi Viet Nam thich ùng vói nén san xuà't
lùa nUóe ó
dóng
bang va dUdng
dàu vói nhùng thù thàch gay go cùa vùng dà't
nhiéu bào
lut,
thién tai, cùa nan ngoai xàm thUdng de doa. Vige
lUa Igc
làm ebo
làng dinh

bình
it
kbàc
nhau, it thay dói qua
thòi
gian
va
kbòng
gian. Do
dò,
tó ehùc làng xà tao ra trong cuòc song nhùng màu
ngUdi, nhùng eung
càch
làm àn, ùng xù,
lò'i
song dà thành nép.
Co
thè nói, làng xà Viet Nam là mot thành td'quan trgng gdp pbàn
vào vige dinh bình nén mdt ed tàng vàn boa bàn dia mang tinh Nam
A, dinh bình ebo bàn sàe vàn boa truyèn thd'ng Viet, tao mot noi
lUc
de
khàng vàn boa ehd'ng dóng
boa va
khà nàng tié'p bién, hà'p thu,
ehuyén hda nhùng
sue
ép
tu ben
ngoài, nhùng he tU

tudng
ngoai lai,
bàt chùng
pbài
mang dà'u à'n Viet rà't rò rèt.
Nbàc
dén sU tié'p bién tu tuàng cùa Viét Nam nghia là ta pbài
hình dung thà'y sU tié'p xùe
va
bién dói. Tié'p xùc
va
bién dói
nhu
thè'
nào? Dò là khi ed tàng vàn
boa
tu
tuòng
Viet Nam tié'p xùc vói nén vàn
boa va
nhùng he tu tUdng
ben
ngoài thì ehinh nhùng he tu tudng
va
vàn
boa
dd hi bién dói, bi khùe xa di, bay nói mot càch
de bièu
là hi
"Viet

boa",
cùng nhU, tu tudng vàn
boa
truyén thd'ng Viet Nam pbài
ehuyén bién, giàn nd
va
dung hdp vài nhùng tU tUdng, nhùng nén vàn
hoà mài tao nén mot bàn
sàe
Viet mang tinh da dien, nhiéu ehiéu. Do
ehinh là bién chùng cùa
qua
trình tié'p bién tu tudng vàn hoà Viet.
485
Ta chi
co
the nói dén sU tié'p bién tu
tUÒng
khi eó mot nén vàn hoà
dinh bình xàc dinh dUdc dàc trUng
va
tinh ehà't; thù nùa là eó nhùng
he tu tudng ben ngoài
de
tié'p xùe va bién dói trong nhùng
boàn
eành
dae thù. Và'n
de con
lai là xàc dinh dUdc pham vi tu tudng dièn ra su

tié'p bién. Ta
co
thè
de
dàng nói ngay dUdc dò là ha he tu tUdng Phat
giào,
Nho giào
va
Dao giào. Vay thì làng xà eó vai trò gi trong sU tié'p
bién ba he tu tudng à'y?
TrUóc bé't, ta càn nàm dUdc ànb hudng cùa làng xà
tói
tinh ehà't,
dac trUng cùa vàn hoà Viét. Muò'n vày, càn di
tu
lieh
su
làng xà.
1.
MOT SO QUAN
NIEM
CHUNG
Càc nhà khoa hgc thUdng dùng thuat ngù "nén vàn hoà Nam A"
de
chi mot khu vUe vàn hoà truyén thd'ng bao góm càc nUÓc Dòng Nam
A
va
mién nam Trung Quò'e, phia nam
song
TrUòng Giang. Nhùng dac

trUng ebo nén vàn hoà này dUde kè là: nén vàn minh lùa
nUde
do tràu
cày, he thd'ng làng xà ed' kè't chat, dam tinh egng dóng, tin ngUdng vàt
linh va
thàn
linh,
tue thd Màu, càc
le
bòi nòng nghiep theo
mùa,
mot
so'
phong tue
d
càc nUóc Dòng Nam A nhU àn tràu, nhugm ràng, xàm
minh, dành du, chgi gà. Tu duy tinh càm trong vàn hoà Nam À
tbuòng
dUdc coi là mang tinh nhu, mém
déo,
uyén ehuyén, nhiéu tinh nù.
Nén vàn hoà Dòng À bao gòm mién bàc Trung Quò'e
(lUu
vUe song
Hoàng
Ha
dUdc coi là tiéu diém)
va mot so'càc
nUóc
chung

quanh phia
Dòng nhu Nhàt Bàn, Triéu Tièn Nhùng
net
chung nhà't trong vàn
hoà truyén thò'ng Dòng A là:
su
dung
ebù
Hàn, Khóng giào,
che
do
dàng cà'p tòn ti.
Ve
mat tu duy tinh càm, vàn hoà Dóng À mang tinh
cUdng, manh me, cùng coi, nhiéu tinh nam.
Trong lieh
su,
dng
eba
ta thUdng pbàn biet giùa vàn hoà Viét Nam
ed bàn mang tinh Nam A
va
vàn hoà Trung Hoa mang tinh Ddng À
bang
càc thuat ngù
"phUdng
Nam"
va
"phUdng Bàc". Trèn thUc té, vàn
hoà Viét Nam truyén thd'ng là mot sU dung hdp, lai ghép giùa ed tàng

vàn hoà Nam À bàn dia
(co
nguón
góc
là vàn minh Vàn Lang, Au Lac)
va
tàng boi dàp vàn hoà Dòng À du nhàp
tu
phudng Bàc,
dò
là nén vàn
hoà bàn
le.
Vàn hoà Viet Nam truyén thò'ng vùa gàn gùi vói
thè giói
Dòng Nam A, vùa gàn gùi vói
thè
giói Trung Hoa.
486
Viét Nam nàm trong vùng nhiét dói gió mùa, nóng àm, mUa
nhiéu, dà tùng tón tai mot thàm thue vàt tién
su
làn,
tao diéu kien cho
mot nén nòng nghiep nguyèn thuy
tu
rà't
som,
dàn dén nén ndng nghiep
lùa nude. Yé'u td' cùa nén vàn minh song

nUdc
này dà in rà't dam
lén
càc mat cùa ddi sd'ng vàt ehà't, xà bòi cùng nhu tinh thàn cùa con ngUdi
Viét, tao nén mot dac trUng tàm li mang tinh diu, mém
va
linh boat
trong ùng xù.
Ve san xuà't kinh té, Viét Nam truyén thd'ng là mot xà boi thuy
Idi,
dUa trèn
còng
hùu rugng dà't. Trong nhiéu
thè
ki,
nò
dà tao diéu
kien cho su phàt trién cùa hai yé'u to' vùa nUdng tua nhau, vùa tUdng
pbàn nhau: tinh tap quyén
ehuyén
che
va
tinh egng dóng tu tri.
Trong xà bòi dò, y tbùe quò'e
già,
dàn toc
som
hinh thành
va
cùng

co',
quyén
Idi
cùa egng dóng
dUde de
cao,
trong khi y tbùe cà nhàn phàt
trién mugn màng
va
eó pbàn md nhat.
Nhùng nén tàng kinh tè' tU nhièn này mang tinh thUdng bang
va
bién ehuyén rà't
cham
- dà eó
tàc
dòng
ma
hoà xà bòi Viét Nam ngay
tu
nhùng thòi kì dàu tièn
va
tié'p tue ed nhùng tàc ddng làu
dai
trong
qua
trinh lieh
su.
Ve
mat xà bòi, eó hai

thè
che'
cùng tón tai
va
bó sung cho nhau:
mot nhà nUóc quàn ebù tap quyén eó xu hUdng ehuyén
che
hoà, dùng
ben
trèn
va
nam
ò
trung tàm cùa mot egng dóng làng xà ed xu
huóng
tu tri, tu quàn. Thòi Ly, Tran yéu td'trdi thudc càc egng dóng làng xà,
dén thòi
Le,
Nguyen, lai thudc ve nhà nude quàn chù tap quyén. Tuy
nhién, trong thUc té, xà boi Viet Nam
chUa
bao gid nghièng
léch
hàn
ve
mot
ben
nào, nhà nude
va
làng xà

tbUÒng
là thoà
biép va
nhàn
nbUdng làn nhau.
Viet Nam là nude nhò,
ludn ò thè'pbài
dd'i mat
va chiù
nhùng md'i
quan he o ép thudng trUc vài mot nude
lón
là Trung Hoa. Diéu dò dàn
dè'n mot vi thè'
lUdng
nguyèn trong ùng xù vàn hoà. Mot mat, nguòi
Viét ludn pbài
su
dung dén
sue de
khàng vàn hoà
de
ehd'ng dóng hoà,
bào ve bàn
sàe
dàn toc, mat kbàc, dudi tàc dòng cùa giao
lUu,
cùng
khdng trành kbòi càm giàc
nbUde

tiéu, nén muc tiéu "vd td'n Hoa Ha",
"sành ngang Nam Bàc"lai kbién eàc vUdng triéu phong kién pbài ludn
487
tié'p thu, md phong
co
khi
con
cUc doan hdn cà nguyèn màu Trung Hoa.
Duói tàc dóng cùa
sue
ép lieh
su
dò,
ngUdi Viét ludn tim càch hoà dóng
vói
ben
trong de tap trung dà'u tranh vói
ben
ngoài.
Viet Nam là mot nUóc nhò, bàn thàn nò khdng tao nén nhùng he
thò'ng li thuyè't boàc giào diéu rièng cùa minh nhU nhùng trung tàm
vàn hoà
Idn
trèn
thè
giói.
Tuy nhién, khà nàng sàng tao
ò day
lai ehinh
là su hdn dung

luyén
hdp eàc nguón tén giào
va
y tbùe he kbàc nhau,
ben trong
va ben
ngoài cùa càc giai tàng ben trèn
va ben
dudi, trong
mot thè egng tén hoà binh
va
khoan dung. NgUdi Viét Nam trong xà
hdi truyén thd'ng thUdng da tin, di tin, thàm chi
me
tin nhUng khòng
he
euóng tin. Trong
lieh
su,
ve tbUe
ehà't, dà khdng ed cho dùng cho
mot thù chù
nghìa
dgc tdn, dòc quyén
ve
vàn hoà tàm linh. Su da dang
cùa
mòi
trUdng y tbùe tàm linh Viét truyén thò'ng dà
trai

ra trèn mot
bién dò rà't ròng, dàn dàn
co
dgng lai thành mot thè
lUdng
nguyèn,
lUdng
hdp.
Mot
ben là lò'i sò'ng
va
nhùng tin ngUdng tón giào mang tinh
ehà't bàn dia Nam À, dàn gian làng xà phi ehinh thò'ng nhU càc tin
ngUdng dàn gian, Phàt giào
va
Dao giào.
Mot ben
là he tu tudng
va
eàc
dao
due luàn
li Nho
giào,
mang tinh nhà nude quan
liéu
ehinh thd'ng,
dUdc vay mUdn
tu
nén vàn hoà Ddng A phUdng Bàc.

2.
LÀNG XÀ VIET NAM:
LICH SU VA KÉT CÀU
Làng xà Viét Nam dà xuà't bién
tu
cud'i thdi nguyèn thuy, dàu thòi
dUng nude, ed
thè
coi là
san
phàm cùa mot nén nòng nghiep lùa nUóc.
Lue này, d eàc vùng trung du
va
dòng bang Bàc Bò, ngUÒi Viét eó quàn
tu lai, dinh cU theo tùng diém cU dàn
de
tròng nom dóng rugng. Trong
eàc làng này, tón tai rà't dam tinh egng dóng, chù nghìa trgng
lào
(vai
trò càc già làng dUdc
de
eao)
va
trgng nù (trong nén nòng nghiep lùa
nude, nù
gidi
eó vai trò rà't lón trong
san
xuà't).

Thòi Bàc tbuóc, làng xà Viét Nam dà tu co
minh
lai
de
tu ve bào
tón Cd cà'u
va
lò'i sò'ng eó truyén,
ehò'ng
lai sU dò ho ehinh tri
va
dóng
hoà vàn hoà cùa càc thè
luc
pbUdng Bàc. Duói càc vUdng triéu phong
kién dàn toc, làng xà dà trd thành ddn vi hành ehinh quò'e
già.
Xà là
tén ggi mang tinh ehà't hành ehinh,
con
làng là mot egng dóng xà bòi
mang tinh dàn gian trèn nhiéu mat.
488
Thòi Ly Tran, làng xà Viét
con
giù nhiéu
net
eó truyén
ve
kinh tè

xà boi, tinh tu tri tUdng dói
Idn,
nhà
nUde
it can thiep vào ddi sd'ng làng
xà.
Tu
thòi
Le
sd, sU can thiep cùa nhà
nUde
vào làng xà dien ra manh
hdn, làng xà tùng bude bi phong kién hoà
va
sU pbàn hoà xà bòi, kinh
tè nói bò dièn ra cùng sàu sàe.
Cd sd kinh tè cùa làng là
che
dò còng xà nóng thdn dxióc bào tòn
trong suó't
qua
trình lieh
su tu
khi nò dUde ra ddi.
Che
dò ehuyén
che
pbUdng Ddng xuà't bién khòng pbài thdng qua pbàn hoà trong noi ho
còng xà
ma

qua ehièn tranh giùa eàc bd toc. Càc vùng dà't ehié'n bai,
khuà't phue bi bién thành
chU bau
bay hi sàp nhàp thành quàn
buyen,
nhUng ed
so
tó ehùc ha tàng là còng xà vàn khòng thay ddi.
Ve
sau
cùng xày ra qua trình pbàn hoà nói bò, cùng thay dói phUdng tbùe thu
eò'ng nap, xà bòi no le trai qua xà bòi -phong kién, nhUng
ve
toàn bó xà
hdi
ma
ndi, sU thay ddi khdng
gay
phà vd ed
so
còng xà
va
nén
san
xuà't
tu nhièn. Dò là vige dùng bao
lUe
quàn sU
va
ehinh tri

de
thi hành hòc
Igt ve
kinh té', khòng kém theo sU tó ehùc lai
ve
san xuà't.
Rugng dà't
trUde day
là cùa cóng xà. Sau khi ehinh quyén ehuyén
che
xàc
làp,
nhà vua
lày
danh nghìa kè
ed
ménh trdi nhà't
luat
vUdng
hùu hoà. NhUng dò
ehi
là ve danh nghìa,
con
trong
thUe
tè, nhà vua
giao rugng dà't ebo thdn xà, pbàn cà'p cho dàn cày cà'y
va
thu td thuè.
Cdng dién là nguón sò'ng cùa ngUdi dàn,

ma
làng xà lai là ddn vi eó
còng dién. Chi dàn bàn quàn, nhùng ngUdi eó tén trong so làng mài
dUde chia rugng dà't; nhùng ngUdi vi li do nào dd pbài sò'ng tha phUdng,
làm dàn ngu cU, khóng
dUde
coi là dàn làng, bi phàn biet dd'i xù, bat
chiù lao dich
nàng hdn, dóng góp nhiéu hdn. Còng dién trói chat
ngUÒi
dàn vào làng xà, làm cho nò thành dia bàn quàn tu
ben
vùng
va
mang
tinh chat tU tri, tao thành chó dUa vùng vàng cho
che
dò ehuyén
che'.
Rugng là rugng cdng nhUng quyén quàn li, phàn phò'i nàm trong
tay nhùng
ehùc
dich làm vige làng. Diéu
dò
dàn dé'n làm giàu
bang
càch ehié'm còng vi tu, eó khi tràng trdn ehièm doat, ed khi
bang
mUu
meo xà xèo thu

Idi
trong khi phàn phd'i mua bàn, tao ra
lóp
hào cUdng
Idi
dung ehùc vu
lùng
doan tài
san
cóng, kié'm àn trèn cóng dién, phù
thu
lam
bò, ùe biép vd vét cùa dàn chùng.
489
Khòng pbài tà't cà rugng dà't cùa làng déu là còng dién. Phàp luat
chi
cà'm mua bàn cóng dién chù khóng
cà'm
khai
khan
dà't
boang va
mua bàn rugng dà't. Song, sU phàt trién cùa tu dién sé dem lai mò'i
nguy
càt
eù nén ehinh sàch nhà nude rà't han
che.
Tuy rugng tu dUde
phàp luat thùa nhàn, nhUng vài ranh gidi làng xà, vài so'
lUdng

cdng
dién
va
nùa cdng dién
Idn
khòng thè mua bàn, sd hùu tu nhàn
ve
rugng dà't rà't kbó phàt trién.
Làng là mot ddn vi tó ehùc xà hdi, trèn làng
cdn
ed huyen, tinh,
nude - sau này
con
eó tóng - nhUng nhùng ddn vi
dò ehi
eó y nghìa
hành ehinh
de
phàn cà'p quàn li theo
lành
thó. Kbàc vói nhùng ddn vi
vùa ké, làng là
mot kbàu
tó
ehùc
chat che, boàn ehinh
ve
càc mat.
Làng khòng pbài là mot vùng dia b', hành ehinh, ai dén eU trù cùng
dUdc: mói làng eó so dinh, phàn biet dàn ngu eU

va
dàn bàn quàn, eó
thù tue vào làng.
Ve
tó ehùc ehinh tri xà bòi, làng eó bò mày kì hào, ehùc dich tròng
coi mgi vige trong làng, dd'i noi
va
dd'i ngoai. Làng ed luat le riéng,
pd
khi trai eà vài luat phàp nhà
nUóe:
phép vua thua le làng, kì hào eó thè
tó ehùc thành mot thù phàp dinh rièng
de
phat va. Làng eó Thành
hoàng cùa làng, eó
dinh
mièu, eó rugng té', kho dd té', thành mot ddn vi
ed tinh tdn giào.
Ve
kinh té', làng là mot ddn vi quàn cà'p
va
quàn li còng dién, cóng
thó cho dàn bàn quàn, làng eó còng quy riéng.
Co
làng
con
ed nhùng
nghé thù còng rièng, giù bi màt nghé nghiep vói làng kbàc.
Khi ed

cUdp,
ed
giac, kì hào ed
thè
dành
mò buy
dóng trai tràng eó
vò trang
de
dó'i phó, làng trò thành mot phién
che
vò trang khóng
thUdng trUe.
Co
ngUdi dà khàng dinh, làng
con
thi nUóc cdn.
Làng xà là mot cdng dóng ed' kè't chat, nhUng khdng ed nghìa là
mot egng dóng bình dàng. Nd là mot cà'u trùc xà boi phàn tàng khà sàu
sàe,
thè
bién d
che
dò ngòi thù tón ti mang tinh dàng cà'p. Thòi ly
Tran,
khi egng dóng eU dàn làng xà
con
thuàn nhà't,
dò
mài chi là sU pbàn

tàng xà bòi tu nhièn, theo thù bàc
tuoi
tàc. Nhùng ngUòi it
tuoi
kinh
trgng nhùng ngUdi eao tuoi, hg dUde eoi là nhùng bàc bé trèn, ed thién
tude (tuóc
trdi ebo).
Dò
là truyén thò'ng trgng lào, trgng
xi
trong làng
490
xà. Qua thòi
Le
- Nguyen, sU phàn hoà xà bòi dién ra trong làng xà
ngày mot manh, này sinh mot sU phàn tàng xà bòi quan liéu. nhùng
nguòi dUdc kinh trgng nhà't trong làng xà
lue
này là nhùng ngUdi dò
dat cao, càc quan lai
ed
ehùc tUde
Idn ve
tri sì, dUde coi là nhùng
ngUdi
ed vUdng
tuàc (tUde
vua ban). Trèn thUe tè,
che'

do ngòi thù tdn ti làng
xà là su kè't hdp cùa eà hai
loai
này (trgng xi
va
trgng tude).
Che
do ngòi thù, tdn ti làng xà khdng pbài là mot sU phàn tàng xà
bòi mang tinh giai cà'p theo chuàn kinh tè, tài
san,
ma
là mot sU phàn
tàng xà bòi mang tinh
dàng
cà'p, dUa trèn sU phàn biet
ve
dia vi
va
uy
tin xà bòi, ehinh tri,
dUde
eoi nhU và'n de danh dU. Su phàn biet ngòi
thù dxióc quy dinh rà't ti
mi
trong và'n
de
chó ngói trong càc
buoi
té'
le,

hgp làng, àn ud'ng (ehiè'u trèn ehié'u dudi), tiéu chuàn càc phàn bièu
(nhiéu bay it, ngon hay khòng), càch tbùe xUng hd,
chào
bòi theo thù
bàc.
Chinh
vi
vay,
trUde
day, nhùng ngUdi bình dàn làng xà dà khòng
tié'c tién cùa, thàm chi bàn cà
già san de
eò'vUdn lén mot thù bàc cao,
mua
dUde
nhùng hu hàm
de
ed mot dia vi, mot cho ngói, "mot miè'ng
giùa làng" cho xùng dàng trong làng xà.
Làng xà trd thành ddn vi cdng ndng thUdng nghiep kè't hdp ddng
kin, ed
thè
tu tue, khdng càn giao
lUu
rgng hdn. Làng khòng
ehi
dUdc
duy
tri
bang tó ehùc chat che (so dinh, còng dién, bò mày quàn

che,
tòn
giào)
ma con bang tinh
nghìa xóm giéng, làng
nUóc.
Trong noi ho làng
cdn ed td ehùc hg dxióc duy
tri
vài nhau bang tó ehùc noi bò (hUdng hoà,
tu dién, toc
truòng,
càc bàc cha chù ). Làng hg dUdc tó ehùc nhU vay
eó quy mó vùa pbài
de
tó ehùc vige tUdng trd nhau trong hoan nan, khó
khan.
Dò cùng là ddn vi
de
làm nghìa vu vói nhà
nUóc:
di phu, di linh,
ngp thuè.
Nhùng ngUdi xa què hUdng, làp nghiep
ò
ndi kbàc lai theo mò
hình làng
cu
xày dUng làng d dà't mài, ed khi
rUóe

cà Thành hoàng làng
cu
de
thd.
Làng ón dinh rà't làu
dai,
nd khdng chi là ddn vi hành ehinh
ma
cdn là mot tó ehùc cdng dóng nhiéu ehùc nàng, tuy nhò nhUng tÓ ehùc
boàn thién, thich hdp vài yéu càu cùa cuòc sò'ng
trUóc
day. Nò dàp ùng
dUde
nhùng dói bòi cùa cuòc sd'ng bình thUdng
va
cùng ed khà nàng
491
ùng phó vói nhùng
tinh
huò'ng khó khan nhU khi gap thién tai, giàc
cUóp,
ngoai xàm. Dàc
diém
cùa làng là cuòc sò'ng dóng kin, dóng kin
dén mùc làng thành mot
thè
gidi riéng, mgi ngUÒi dàn làng tU thà'y
day
dù, eó the dUa vào
thièt che

cùa làng, tinh thàn cóng dóng, tinh nghìa
bà con xóm làng
ma
sd'ng. khòng càn ra kbòi làng, khóng càn giao
lUu.
Va
ai di xa dén dàu khi trò
ve
cùng pbài giù bò nhùng cài cùa phUdng
xa
ma
sò'ng theo làng. Su ón dinh cùa làng dua vào tinh còng dóng,
tinh dóng kin dò.
3.
ÀNH
Hl/ÒNG CÙA
LÀNG XÀ
DEN DÒI
SONG KINH
TÈ
XÀ
HOI
VIET NAM
Cdng dién, làng xà
ben
vùng, tu tn
va
ddng kin han
che
khà nàng

khai
tbàc
triét de
ve
ndng nghiep, han
che sue
tiéu thu cùa còng
thUdng nghiep, thu nhò cóng thUdng nghiep trong quy mó
ebd
dia
phUdng. Vói nhùng diéu
dò,
che
dò ehuyén
che
dà tao cho minh cài thè
de trUdng thg: dò thi, giai cà'p tu
san co
ra ddi cùng khóng lón lén dUde.
Vua ehuyén
che
bié't rà't
rò
chó dUa cùa
minh
là rugng dà't cóng
ò
làng xà
va
thàn dàn. Rugng cdng là nguón tài chinh,

lUdng
tbUe;
con
thàn dàn là nguón
sue
lao dóng di phu, di linh làm thành
sue
manh
vàt ehà't de bep bà't
cu
mUu do nào muò'n nhòm ngó ngai vàng.
Dà't nUóe ménh mòng nhUng lai góm vò vàn làng xà,
ma
thUc té
là ehinh quyén trung Udng khòng nàm chat dUde, tao thành thè' pbàn
tàn tu nhièn. Nhùng vùng xa xòi, nhùng ké dàn anh trong làng xà
ehié'm nhiéu rugng dà't, eó nhiéu tói tó, phàt trién thành nhùng hào
trUdng, vgng toc, khó'ng
che
cà mot vùng, dd'i vài trung Udng nhiéu khi
chi làm nhiém vu thàn ha
mot
càch ehiéu le. Su tap trung cùa
che
dò
ehuyén
che
chi là hình thùe, phi kinh tè, khòng ngàn dUde tinh hinh
phàn tàn, càt
cu.

Làng xà Viet Nam gàn vói nòng nghiep, chù khóng pbài thUdng
nghiep. Nhà vua ludn nhàe nhd quan lai tràch nhiém pbài làm ebo
ngUdi nóng dàn an eU lac nghiep, khòng dung dè'n thì giò cày cà'y gàt
bài cùa hg, khòng
de
hg rdi vào eành khò'n quàn dén pbài xiéu tàn bò
492
làng, bò rugng boang, bàn
minh
làm nd
ti.
Thù còng nghiep phàt trién
rgng khàp nhUng khòng tàch hàn nòng nghiep, phàt trién trong quy
mò làng xà. Nhiéu vùng eó nghé rièng, tinh xào, co nhiéu thd khéo tay
nhUng nhà nUóc chi quan tàm dè'n vige
che
tao vàt dung cho eung dinh
va che
tao phUdng tién, khi giói cho quàn dói; nò khóng nghì ra càch
nào kbàc là bàt thd khéo vào làm vige trong eàc quan
xudng.
Theo dò
ma
thUdng nghiep cùng bi han
che
rà't nhiéu.
Làng hinh thành
tu
rat xa xUa, nhUng ed
trai

qua nhùng ddt cài
tó,
già
ed'. Cbàc chàn ed mot thòi gian làng - nhà't là sinh boat vàn hoà
cùa làng -
là'y
ngói
ebùa
làm trung tàm. Rói mài dén
vige
nhà Tran
dat Tiéu tu
xà.
Dai tU xà, làp dinh làng, vùa thd Thành hoàng làng,
vùa làm hành eung cho vua tuàn du; làng thành ddn vi hành chinh,
lién
kè't lai dudi ehinh quyén trung Udng tap quyén.
Va
sau nùa dè'n
vige boàn chinh eàc hUdng
Ude
de cùng co', ón dinh tó ehùc noi bg.
Do vi tri cùa làng ddi song
ma
vàn hoà cùng ed ddn vi là làng, ed
quy mó là làng xà. Làng
bò
tién xày dUng dinh, ebùa, tó ehùc hdi
he,
tra

cdng càc
buoi
bièu dièn tuóng chèo. Làng td ehùc vige hgc hành, càc
buoi
làm vàn bài. Tranh làng
Hó,
bàt quan hg khòng nhùng
co
nguón
gd'c làng
ma
cdn là quy md làng, theo tàm màt ddi sd'ng
ò
làng
de
chù
y dén cài gì
va
khdng chù y dén cài gi. Ngay cà vàn hoà eung dinh cùng
chi
là su tap hdp kì xào cùa càc làng
ma
thòi.
Vàn hoà cùa ta phàt trién rgng,
ò
nhiéu vùng, nhUng quy mò trình
do gàn vói ddi sd'ng làng xà,
chUa
ed sU ehi phd'i cùa dò thi. Vàn hoà do
quy dinh cùa làng xà

ma
mang tinh cóng dóng, dàn dà dam
net.
Làng xà Viet Nam Ua tó ehùc theo nguyèn tàc trgng
tinh.
Hàng
xdm song
ed'
dinh làu
dai
vói nhau pbài tao ra cuòc sd'ng hoà thuàn
trèn ed sd là'y tinh nghìa làm dàu: Mot bo cài li khòng bang mot ti cài
tinh,
Bàn anh em xa mua làng
giéng
gàn,,. Tinh khoan dung, hoà dóng
dudng nhu là
net
dac trUng trong tinh càch ngUdi Viét.
Nhùng ànb
buòng
dd dinh hUdng dé'n vai trò cùa làng xà trong
qua
trình tié'p biè'n 3 he tu
tUÒng
Nho, Phàt, Dao
ò
Viét Nam.
493
4.

VAI TRÒ
CÙA
LÀNG XÀ TRONG
QUA
TRÌNH TIÉP BIÉN
TU TirÒNG VIETNAM
Viét Nam khòng pbài là dà't nUóc cho ra ddi nhùng tón giào thè
gidi lón. Song, nàm trong dia thè thuàn
Idi
eà
ve
giao
lUu
dUdng bò làn
dUdng thuy, Viet Nam trd thành ndi dUde tié'p nhàn rà't nhiéu
luóng
vàn
boa
theo chàn càc thUdng nhàn
buon
bàn dùng chàn tai Giao Chi
hay eàc nhàn sì Trung Quò'e sang
day
ti nan khi noi ehinh bién ddng
TrUóc tién là Phàt giào
tu
Àn Do, rói sau dd là Tam giào, ké cà
Phàt giào vào
tu
Trung Quò'e giù vi tri quyèt dinh trong y thùe. Do

dUde
truyén bà mot càch hoà bình, Phàt giào thà'm ngay vào mgi tàng
lóp dàn chùng, hoà dóng cùng tin ngUdng bàn dia. Tu
tudng tu
bi, bàc
ài cùa dao Phat rà't
de
dung
boa
vói tinh thàn hón bau cùa ngUdi dàn
va
nhanh ehóng trd thành
mot
bò phàn tao nén tàm thùe Viet.
Tu
thè' ki
n,
ò
Giao Cbàu dà hình thành nén trung tàm Phat giào
Luy Làu.
Day
là lóp Phat giào dam màu Viét An vói càc nhà sU An Dò
nhu Kbàu Dà La, Maha ky vUe,
nò
mang sàe thài Bà la món
va
nhùng
tin ngUdng dàn gian Viét ed, dàc biet là tin
ngUòng
thd Màu

va
tin
ngUdng càu mUa cùa xà boi ndng nghiep.
Bièu-hien
cùa sU dung hdp
này eó thè thà'y dxióc qua truyén thuyè't
ve
Kbàu Dà La vói Phàt màu
Man nUdng
va
he thò'ng
ebùa Tu
phàp (Phàp Vàn, Phàp Vù, Phàp Lòi,
Phàp Dién) d Luy Làu.
Dé'n thè ki IX, càc nhà su gó'c Trung Hoa dà qua Viét Nam tru
tri
ngày mot nhiéu hdn. Trung tàm Phàt giào dUde thành làp d ebùa Kiè'n
Sd do nhà sU Trung Quó'c là Vò Ngón
Tbòng
tru tri. Sang
thèki
X, dudi
càc triéu Dinh, Tién
Le,
dao Phat dà trd thành qud'c giào, tuy vàn dam
chat
dàn gian.
Dao Phàt trò nén thinh dat dUdi thòi Ly
Tran.
Hàu bé't eàc vua

ddi Ly
va
nhiéu vua ddi Tran déu sùng Phat, sai dUng ebùa thàp, td
tUdng
due
chuóng, dich kinh Phat Dac biet, nàm 1031, triéu dinh dà
xuò'ng
ehiéu,
phàt tién, thuè thd làm ebùa quàn
d
càc
hUùng
dp, tà't cà
150
ehò. Ddng dào quàn chùng bình dàn trong làng xà nò nùe theo dao
Phàt, khdng bào
ma cu
theo, khòng hgn
ma cu
tin.
Le
Vàn HUu dUa ra
nhàn xét: "Dàn chùng
qua
nùa nUóc là sU".
494
Cuoi
Tran,
xuà't hién mot bò phàn tàng ni thoài
boa,

bién ehà't,
"tron vige quan di ò ebùa". Phàt giào bàt dàu bi mot
so'Nho
sì bài
xieb.
Thè ki XV, nhà
Le
dà thi hành chinh sàch dòc tòn Nho hgc, bài
xìeh
di
doan. Khòng
con dUde
nhà nUóe khyèn khich, Phàt giào
lue
này
lan
toà
vào eàc khdi quàn chùng bình dàn làng xà: "dà't vua, ebùa làng". Phàt
giào
Le
sd tuy màt di tinh ehà't nhà
nUde,
quan phUdng nhUng vàn tié'p
tue phàt trién, dam màu sàe dàn gian phi ehinh thd'ng.
Sd
lUdc
lieh
su
phàt trién cùa Phat giào dé'n giai doan này, ta eó
thè thà'y, Phàt giào dà dxióc tié'p bién, dinh hình

ve
tinh ehà't,
ma
trong
dò,
vai trò cùa vàn hoà làng xà là kbòng khó nhàn biè't.
Phàt giào vd'n là thù tdn giào xuà't thè', d Trung Quò'e
va
Àn Dò,
ebùa dat
ò
ndi xa thi
tu,
thàm sdn cùng cò'c
de
suy tu
ve vige thUe
hành
giào li Phàt giào, nhUng sang Viét Nam, ebùa dUdc dat ngay giùa làng,
giùa diém quàn cU, bién nhà sU pbài thành ngUdi nhàp thè', trd thành
"càn bò" cùa dàn chùng, là tà'm gUdng
ve
tu càch dao
due va
ùng xù
ebo ngUdi dàn noi theo. Phàt giào Viét Nam mang tinh
ehà't
nhàp thè'
rat rd
net.

Day
cùng là manh dà't ehò che
ben
vùng cho Phàt giào tón
tai khi hi thà't sùng ndi triéu ehinh.
Song, eó diéu là,
de
tru lai, Phat giào pbài gàn bó vói ddi sd'ng
tbuòng nhat
vi
euge sò'ng nòng nghiep dói bòi ngUdi Viet Nam pbài
trgng thUc tien, cùng
vi
qua nhàp thè vói euge ddi, nén Phat giào sinh
ra
qua it
nhà li luàn, trù mot vài dng vua
va
quy toc Ly,
Tran
ed
trUde
tàc
va
thành làp tdng pbài Phàt giào riéng,
con
lai thì Phat giào dUde
vàn dung d nhùng tin diéu tu nhàn tieh
due,
nghiep bào,.,. eó

thè
thUe
hành ngay dUdc. Sò'ng eó tinh eó nghìa vói xóm giéng, thd cha me dng
bà cho hié'u le dxióc
ngUòi
Viét Nam dóng nhà't vói
vige
thUc hành
nhùng diéu Phat ràn day.
Càch thd cùng trong càc ebùa chién cùng mang tinh ehà't pha tap
cùa nòng nghiep: tién Phat bau Thàn, thd làn Phàt vói càc thành,
Thành hoàng thó dia, càc vi anh hùng dàn toc , rói xuà't bién rà't
nhiéu vi Phàt bà. Càch tac tUdng, ggi tén cùng mang tinh hién hoà,
dàn dà cùa quàn chùng ndi xóm làng: òng But Oc (Thich ca), dng Nhin
mac
ma
àn (Di lac).
Thè'càc
tUdng Phàt ngói cùng rà't thoài mài: chàn
495
co chàn duói, ed khi cdn
bécà
tré nhò nhU
ngUdi
me, ngUdi dng gàn gùi.
Qua
day,
tinh hnh boat di hoà dóng cùa vàn hoà xdm làng Viét
Nam khiè'n Phat giào pbài
ehuyén boa va

bi Viét hoà manh. Phat giào
dà pbài
tu
bd phàn siéu hình rà't uyén thàm khi di vào quàn chùng, so
vài Phàt giào Trung Quò'e
va
An Dò, Phàt giào Viét Nam khòng sàu
sàe
bang.
Tinh thàn Ua hoà hdp
va
ón dinh khiè'n ngUdi Viét
de
thoà
biép vói nhùng tu
tUÒng
dé'n
tu ben
ngoài, song khdng kbòi ed diéu dò
là
cbàng
ed he tu tudng nào dUde nhin nhàn
va
bièu mot càch thà'u
dào,
dé'n ndi dén ehd'n. Cu dàn Viét khdng thich tranh bién, it khi \i
luàn.
Dao giào
ò
Viét Nam khdng nói bàt, vi xét

ve
lì thuyè't, nd là thù
triét hgc tàch rdi hoàn toàn euge sò'ng xà bòi. Khòng gid'ng vài Phàt
giào,
tuy là triét hgc xuà't thè nhUng chù trUdng tò't ddi, dep dao rà't de
dUde
quàn chùng ehà'p nhàn, cdn Dao giào, dàc biet là Trang
tu
vdi
thuyè't vi ki, tìm giai thoàt eà nhàn tuyèt dd'i lai rà't xa la vdi tinh còng
dóng cùa cU dàn Viét.
NhUng Dao giào vàn tón tai trong dàn gian vói tu càch là mot thù
tón giào. Dò là thù Dao giào phù thuy dà thà'm dàm tinh dàn gian, hoà
làn vài tin ngUdng ma thuat eó truyén cùa ngUdi Viét dè'n mùc khòng
eó ranh giói.
Tu
xa xUa, ngUdi Viét Nam
tu
mién nùi tói mién xudi dà
rà't sùng bài ma thuat, phù phép, hg tin ràng nhùng là
bua,
nhùng càu
thàn chù ed thè ebùa khdi bénh; càc thàn tièn ed thè phù ho cho cuòc
sò'ng cùa ngUdi bình dàn
dUde
yèn lành.
Ben
eanh vige thd cùng Ngge hoàng, Thài thUdng Lào quàn, Trà'n
Vù - nhùng vi thàn trong Dao giào Trung Quò'e, ngUdi Viét
con

thd eà
Due
Thành
Tran,
nhùng vi bà't
tu
nhU Tién Dung, Chù Dóng
Tu,
bà
Cbùa Liéu. Dién thd bà ebùa Liéu bao gid cùng di lién vài thd Tam
phù.
Tu
phù, dò là tin ngUdng Dao giào dà hoà quyén vói tin ngUdng
thd Màu dàn gian. Dao giào md rgng bién dò sang thd eà nhùng vi anh
hùng dàn toc:
Tran
Hung Dao, Bàc Hó dUdc tòn lén thành thàn thành.
Trong tàm tbùe ngUdi Viét, nhùng ngUdi eó khà nàng bào ho cho dà't
nude, cho dàn toc dì nhién là dù
sue
che ehò cho eà thàn phàn nhùng
ngUdi dàn bé nhò,
va
déu xùng dàng dUdc nhàn dàn sùng bài, tòn kinh.
y thùe còng dóng, quò'e
già
dà nhuò'm màu sàe
lèn
bà't eù yéu to' ngoai
lai nào.

496
NgUdi Viét Nam eó thè eoi là it tinh thàn tdn giào. Hg coi trgng
hién thè'
tran
tue hdn
thè
gidi
ben
kia. Khdng pbài vi hg khòng
me
tin,
hg tin ed ma quy, eó linh hón, thàn phàt, nhiéu ngUdi thUc hành càu
cùng, nhUng
ve
tUdng lai, hg lo cho con cbàu hdn là cho linh hón cùa
minh, tuy eoi trgng hién thè' nhUng cùng khóng bàm là'y hién thè,
khòng
qua
sd bài cài ehèt
''song
gùi, thàe
vé\
Nho giào
ò
Viet Nam pbài dé'n thè
ki
XV mài thUc sU ed vai trò
trong ddi sò'ng xà bòi Dai Viét. Sau ehièn
tbàng
ehò'ng Minh, vói yéu

càu thò'ng nhà't chinh quyén qud'c
già
vào tay nhà vua, Phat giào td ra
khdng dù bièu
lUe.
Nho giào vdi tu tUdng trung nghìa, trat tu phàn vi
mài giùp dàc
lUe
cho vige quàn lì quò'e
già
nhU vày. Nho giào da dUde
lUa
ehgn mot càch chù dóng vi tUdng lai dàn toc chù khòng con là àp
lue cùa quàn xàm
lUdc
ehié'm ddng.
Nho giào dUde
lUa
chgn nhU vày ed tàc dung tó ehùc lai xà boi,
nhà't là mat ehinh tri. Tàc dung cùa nd thè hién rÒ
d
hai kbàu: triéu
dinh
va
làng xà. Tai triéu
dinh,
quan
che'va le
nghi cùa Nho giào xàc
dinh trat tu, uy nghi,

de
cao quyén tuyét dd'i cùa vua, tò ehùc mgi mat
xà bòi làm cho quò'e
già
trd thành eó vàn hién,
co
quy md. Trong làng
xà, nd dùng
le
nghìa de cùng ed' trat tu trèn
dUdi,
dùng quan he tinh
nghìa
de
cùng ed'
già
dinh, bg hàng
va
quan he thày tó. Nho giào vach
rà't rò eàc quan he theo hg hàng, theo dàng cà'p, theo ehùc vi, dùng lì
luàn
de
thuyè't phuc
va
nghi
le de
trang
sue,
ve
sau phàp dién hoà

trong
già
le,
trong hUdng Uóc. Dò là tàc dung
''dòn
nhàn ludn, hàu
phong
tud\
eung phUdng tién là ehinh quyén
va
giào
due,
Nho giào di
rà't sàu vào vàn hoà tinh thàn.
Nho giào
con
eó tàc dung kbàc vói vàn hoà: sàp xèp, dinh hUÓng
càc boat ddng tu tudng, tdn giào, nghé thuat. Mot mat, trong
vige
tè
tu, nd chù trUdng thd cùng tó tièn
va
tè' eàc chinh thàn, phà bò càc dàm
tu,
quét bót
me
tin nhàm nhi. Mat kbàc, tu tudng sùng thUdng dao
due,
coi thudng boat dòng khoa hgc kì thuat, là'y "dao"
de

phàn
biet
nhà
nbac va
tue
nbac,
lén àn vàn chUdng "tà, dàm", cà'm trai gài nhày
mùa, bàt xUdng vói nhau cùng buy beai
va
làm thui cbòt khòng it
sàng tao khoa hgc
va
nghé thuat.
497
Nho giào vói li luàn
va
nghi
le,
vàn hoà hoà con ngUdi cùa
già
dinh.
hg hàng; làng nUóe, quan tàm tràch nhiém vói
già
dinh, hg hàng,
nghì dé'n cha òng, lo cho
con
cbàu, tràch nhiém vói dà't nUóe, quò'e
già,
song lai it quan tàm dé'n ddi sò'ng xà bòi thàt sU. Nò tao ra nhàn vàt
vàn hoà là nhà Nho, là òng do, chàm lo hgc hành, coi trgng vàn hoà,

vàn ehUdng nbUng khòng pbài là ngUÒi làm hgc thuat, làm khoa hgc.
Nhà Nho chi là ngUdi noi gUdng Thành hién, giù dao
due,
sd'ng dè'n gd
bó,
nguy thién, lo hgc
tbuge
sàch vd, md mieng là nói
Idi
kinh
su,
dùng
nò de bàn suòng mgi ehuyén trén ddi. Thày
dò
là nhàn vàt vàn hoà cùa
nòng thòn, kbòng thich ùng
dUde
vói dò thi.
Nhà Nho Trung Quò'e khòng eó
kbài
niem làng nUóc nhU nhà Nho
Viét Nam
ma chi co
kbài niem quó'c
già.
Day
là mot kbài niem dàc biet
Viét Nam. Càc nhà Nho Viét Nam trUóc khi là tòi cùa triéu
dinh
thì là

dàn cùa làng xà. Khi là tòi cùa triéu
dinh
thì khòng ai trung thành hdn
hg trong
vige
phuc vu triéu dinh, bào ve tó quó'c. Song hg cùng
con
là
ngUÒi
dàn cùa cóng xà, xóm thòn,
san
sàng phé phàn mgi bà't cdng, te
tham nhùng, viét thd vàn
bang
chù Ndm, suy tu, phàt biéu
bang
tue
ngù, ca dao dàn dà, bénh
vUe
cài tò't dep, cao quy cùa ngUdi dàn cdng
xà. Quan nhà't
thè',
dàn van dai, mài mài hg là dàn. Thài do cùa hg vdi
triéu
dinh
kbàc thài dò nhà Nho Trung Quò'e.
Nude
là nude cùa dàn,
triéu
dinh

chi ed già tri khi bào ve
d^ióc
dàn, ngUdc lai, phàn bòi dàn
theo giac thì làp
tue
hg trd thành nhùng ngUdi di dàu trong phong trào
eùu nude. Do dd, xuà't hién kiéu cai tri pbài gUdng nhe còng xà cùa vua
ehùa Viét Nam.
Day
là
mot
hién tUdng Nho giào hoà ve hình
thùe ma
khòng thay dòi cà'u trùc.
KÉT
LUÀN
Trong xà hòi Viét Nam truyén thò'ng, ed cà'u làng xà vùa dóng thòi
tao nén nhùng nhàn
to'
ón dinh, mat kbàc cùng tao nén nhùng nhàn
to mang tinh chat
tri
tré. Chùng ta xày dUng vàn hoà xà bòi chù nghìa
tu
cài vó'n vàn hoà truyén thò'ng eó tinh nòng nghiep, làng xà
va
"phUdng
Dòng",
qua
là

mot
quàng dUdng
dai
càn kbàc phuc.
Nén phàt buy khà nàng truyén thò'ng du nhàp
va
linh boat ùng
dung de nhanh chóng eó cài hién dai hay tìm tòi
tu
dàc
sàe
dàn
toc
de
498
tao làp bàn
linh
riéng bòi nhàp vói thè giói? Chù trUdng cùa Dàng ta
xày dUng mot nén vàn hoà vùa tién tién, vùa dam dà bàn sàe dàn toc.
Càn tìm bièu dàc sàe vàn hoà dàn toc
va
xày dUng mot nén vàn hoà xà
bòi chù nghìa eó dac sàe dàn toc, nhUng cài tóng
thè
khdng nén biè'n
vige dd trd thành sùng eó, thành hàng rào ngàn cài hién dai. Dàu
cho cài toàn càu, cài thè gidi khòng pbài là hay eà, nhUng nèu dóng
cùa ehinh lai
de
giù cài dàn toc, thì cài dò nhà't sé

chui
vào
bang
dudng cùa so!
Ngày nay, khi vàn hoà dà trd thành ddng
lUc
phàt trién kinh té',
thì vige nghién eùu trd lai nhùng dac sàe vàn hoà dàn toc, vàn hoà làng
xà, nhùng
Idi
ieh
va
tàn du khdng tòt nò
de
lai sé ed dóng góp
khòng nhò cho sU nghiep xày dUng mot Viet Nam giàu dep, cóng
bang, vàn minh.
499