Nghiên cứu về vai trò của giới qua tư liệu khảo cổ học

NGHIEN
CQU
VE
VAI TRO
CUA
GIOI
QUA
TU
LIEU
KHAO
CO HOC
TS.
Lam Thi My Dung
Khoa Lich
sii
-
TrUdng
DHKHXH&NV,
DHQGHN
Lf
THUYET VA
PHU^ONG
PHAP
TifiP
CAN
Trong mot vai thap ky qua, dac biet vdi
sU
xuat hien cua
trUdng
phai
"iC/ido CO

hgc
mdV\
van de gidi/gidi tinh the hien qua cac tai lieu
khao
CO
hpc trd thanh chii de nghien
cijfu
cua nhieu hpc gia (xem Sarah
Milledge Nelson va Myriam
Rosen-Ayalon,
2001; Kathleen M.
Bolen,
2004;
Cheryl Claassen, 2004 ). Hang
loat
van de ve
phudng
phap
luan,
each tiep can
diidc
dat ra cung vdi
nbiSng
dinh de va phan de.
Triidng
phai
''Khao
co hgc
mdi"
ly

luan rang khong the tim hieu
cupe
so'ng con
ngifdi
trong qua
khii
neu chi dat van de mot
each
ddn
gian. Neu
nhif
trong nhiing nam 60,
ngUdi
ta chu trpng qua
mite
tdi
cau
true
xa hoi ma dien hinh la
nhuEng
ndi
cU
tru hay mp
dia,
thi cac
nha khao cd hpc cua nhiing thap ky 70, 80 mot
each
kien tri ben
bi
da

giai gidi (de-gendered) va giai boa
(de-cultured)
qua
khii.
Dai dien tieu
bieu la Barbara Bender,
ngUdi
da
nh^c chung
ta tit nam 1985 (1985:
52)
r^ng
chung ta da
loai
bd "ca lich
sxi
rieng biet va ca nhiing cai
chinh cua cau
true
xa hoi de ung ho cho mot
miu
so sinh thai chung
dUdc
cho la dung". Dong thai chung cua nhiing boat dpng giai - gidi,
tham chi giai -
cU
tru
dUdc
tien hanh bdi ba nguyen nhan; 1. Gidi cua
ca nhan

difdc
xem la khong quan trpng de nghien ciiu. 2.
Su thiia
nhan
ve gidi xem ra khong c6 ly do xac dang va 3. NgUdi dieu tra nghien
ciiu
tin
rang
tat ca mpi (hay ca hai) gidi ciia xa hoi deu
thUc
hien boat dpng
xa hoi
nhU
nhau.
335
TiLf
goc dp
phUdng
phap luan cd hai van de ndi com.
Thuf
nhat la
sU
hieu biet chung cua chung ta ve
sii
khac nhau giiia khao
c6
hpc ve
gidi va khao cd hpc theo thuyet nam nii binh
quyen,
thii

hai la
mtic
dp
the hien rd rang xet tit
gdc
dp khao c6 hpc ve
gidi.
Do'i vdi da so nhiing
ngUdi
theo thuyet nam
nH
binh quyen thi
sU
khao sat dia vi
ciia
gidi "nam" hay
"nii"
trong qua
khv( dUdc
xem la
chii
dao,
trong khi van de gidi tinh - dieu kien sinh hpc, va gidi - dieu kien
van boa (mot
sU
phan chia dUdc nhieu nha nhan hpc chap nhan xet tit
khia canh khao cd hpc) thi cd
nhi3ng mijfc
dp khac nhau ve tinh ro rang
trong nhan biet.

Nghien
ciiu
ve gidi trong khao cd hpc ndi rieng va nhan hpc ndi
chung xuat phat tit nhiing van de cd ban sau:
Chiic
nang xa hoi
ciia
gidi;
vai trd xa hoi cua gidi; mdi quan he
ciia
gidi, phan cong
lao
dpng
cua gidi va ly thuyet "dan ong-san
b^t-
ngUdi
che tao cong
cu",
"dan ba-
hai
lUdm-ngUdi
me".
Su phctc
tap va da dang cua van boa nhan loai da
lam dao
Ion
nhieu ket luan va dinh de
ttog dUdc
coi la kinh dien, dac
biet la quan diem tho sd va rat rach rdi ve phan dinh gidi cho tat ca

mpi xa hoi,
g^n
gidi/gidi
tinh vdi ttog boat dpng kinh te van boa vdi
ttog loai cong cu lao dpng va tii do quan he trong lao dpng.
Su
phat trien tren
thUc
te
cUc
ky
pbiic
tap, da dang, da tuyen, va
khong the ap dung cho tat ca mot hoac vai mo hinh ctog nhac, nhiing
mo hinh
dii diidc
xem la ly
tudng thUdng
dan den hien
tUdng
thay cay
ma khong thay
rtog
hoac
ngUdc
lai.
Theo
R.Lowie,
nhiing nghien
cdu

so sanh nhan hpc cho thay
sU
phan cong lao dpng theo gidi tinh, trong mot chtog
miic Idn
mang tinh
Udc
le,
nghia la no khong
g^n
chut nao vdi dac diem sinh ly cua hai
gidi.
Tiiy
vao nhiing quy tac hien hanh d cac bp lac (tham chi hai bp
lac so'ng
g&n
nhau cung rat khac nhau va
ngUdc
lai) va
luon luon
c6
nhOngngoaile
(Lowie 2001: 102-103). Tuy vay mot
each
khai quat
vln
cd the chap nhan la phu
nii
sang tao ra nghe lam
vUdn,
con dan ong

thuan boa gia
sue.
Van de duy nhat ma
ngudi
ta can
lUu
y la sU phan
cong theo quy Udc cac cong viec cho ttog gidi.
Su
phan cong con phu
thupc vao
v6
sd cac yeu to khac
nhu Idp
tudi (ddi vdi nhiing
ngUdi
doc
336
than),
theo tam ly, theo kha nang dac biet cua ttog ca nhan cu the,
theo niem tin, theo thdi quen, theo truyen thong Ciing the, doi khi
ngUdi
ta noi qua nhieu den vai trd cua kinh te ma khong hieu
r^ng
nhan to kinh te chi la mot trong nhiing nguyen nhan tac dpng
ddi
vdi
cUdng
vi gidi. Ciing theo nhtog nghien
ciiu

so sanh van boa (cross cul-
tural researches), c6 nhiing bp tpc hoan toan khac biet nhau lai cd
chung nhiing quan niem gidng. nhau ve phu
nuE.
Xa hoi loai
ngUdi
tii thdi nguyen thuy den nay khong
phai
la mot
trang thai ddng nhat budn te, ma la mot kho'i da dang nhieu mau
s^c.
Dong chay cua bade van dpng van boa, qua
thuc,
khong
tiiy
thupc vao
mot yeu to' duy nhat, ma la
tu:
ca
phiic
he
nhiing
yeu to'
gin
hen vdi
nhau va bdi vi nhiing yeu to nay khong phai la deu la mot, va khong
the la
nhu
the khi biet rang
sU

khac biet cua nhtog trung tam van
boa, mot khi cd
trUdc
van dpng nao do nay sinh, hau
nhu
khong tranh
khoi din den
nhuEng
bien dang.
Nghien
cto
ve gidi trong khao cd hpc sit dung nhieu each tiep can
khac nhau
nhU
tiep can so sanh dan tpc hpc, nghien cto
xUdng
ciia mp
tang, van ban c6, nghe thuat va
buyen/tban
thoai va nghien cto so
sanh sinh ly hpc va dpng vat hpc
Moi
each
tiep can tren day deu c6 hai mat tich
cUc
va ban che va
trong sxi phat trien ciia xa hoi loai
ngUdi
luon luon tdn tai nhtog ngoai
le.

Xet tii gdc dp hien vat khao cd hpc ma ndi, tren dai the riu va miii
ten cd the gan vdi dan ong, lam go'm bang tay, det cd the lien quan chat
che hdn vdi gidi nii.
NhUng
khong phai ddn gian
nhu
vay, neu chung
ta tinh den nhiing hoan canh bat binh
thiidng nhU
chien tranh chang
ban thi cai binh
thUdng
se trd nen bat binh
thUdng
va
ngUdc
lai, theo
kieu thdi binh dan ong cay rupng, dan ba cay hai, con thdi chien dan
ba se phai
thUc
hien mpi cong doan tii cay biia den cay hai. Do vay cai
cay khong
chi
la cong cu
ciia
nam theo tieu chuan phan cong lao dpng
theo gidi. Day la
chua
tinh den nhiing cong eu trung tinh
dUde

ca hai
gidi va nhieu
Idp
tuoi sit dung nhu dao hay keo chang ban. Doi khi cac
nha khao cd hpc rat au tri khi ap dung tU duy hien dai de giai thich sU
khac biet gidi ciia chu nhan mot so' mp tang qua so'
lUdng
va loai hinh
do trang
site.
Trong xa hoi nguyen thuy, do trang
siic
khong chi ddn
337
thuin de
lam dep ma chung
thUdng
da
chiic
nang (trang
sto,
ma
thuat, khac ngUdi ), trong do chu yeu de the hien vi the xa hoi cua
chu nhan. Nhieu trUdng hdp, ngUdi nam dUdc chon theo nhieu do
trang
sde
ca ve so'
lUdng
va chat
lUdng

hdn ngUdi nii. Se that sai lam
neu ap dung mot each may mdc
sU
phan cong lao dpng theo gidi dUa
vao kieu dang cong cu ddi vdi nhiing nghe nhan thu cong. Trong
trUdng hdp dac biet nay vai tro chung cua gidi tinh,
sU
khac biet tang
Idp,
hay tham chi nhiing
linh
vUc boat dpng chuyen biet,
cbii
khong
phai sU khac nhau ve gidi se la nhiing yeu to'quyet dinh.
Cach tiep can so sanh dan tpc hpc ddng vai tro quan trpng trong
nghien
cdu
vai tro
ciia
gidi trong xa hoi qua
kbii.
Tuy vay, cac xa hoi
lai cUc ky da dang va moi xa hoi cung cd nhiing qui
luat
rieng biet. Cd
sU bien ddi rat
Idn
tii phUdng Dong sang phUdng Tay, tii xa hoi chan
nuoi la nganh kinh te

chii
dao sang xa hoi ma hai
ludm
la boat dpng
kinh te chinh,
tu"
nhiing xa hoi cong nghiep sang xa hoi nong
nghiep,
hay ngay ca ben trong nhiing xa hoi ciing chung loai. Nhtog tU lieu
khao sat gan day nhat
ciia
chung toi tai thon Co Liiy, xa
Nghia
Phu,
buyen
Tu Nghia, tinh Quang Ngai, mot thon ciia song ven bien va cU
dan cd nghe khai
thae
thuy/hai san so'ng d vtog
nUde Id
quanh nam
rat noi tieng la don va hen cho thay cd sU chuyen boa nhat dinh ngay
ca trong
chi
mot nganh danh bat/hai
lUdm
san vat tU nhien va vai tro
nam giii kinh te gia dinh ciia phu nii. Do dac diem ciia viec khai thac
nen dan ong gan chat vdi cong cu nhiii don, con dan ba thi di cao hen,
ca hai loai cong cu lam bang chat lieu

thuc
vat nay deu do dan ong dan
lat.
Viec buon ban tuy vay nam trong tay dan ba va nhU the bp
di
nhien ddng vai trd tay bom chia khoa trong gia dinh.
GlOl
- QUA NGHIEN
CtlU
NGHE THUAT
THC)I Tif
N
SLT
Khai niem tien sd (prehistory) dtog de chi mot thdi ky rat dai
trong dien trinh van hda nhan loai khi
chua
c6 chii viet, bao gdm hai
thdi dai da cii va da mdi tii each day vai trieu nam den khoang thien
nien ky 2 trUdc cong nguyen.
TrUdc khi Homo Sapiens va Nghe thuat xuat hien, loai ngUdi da
trai
qua 4 trieu nam tien boa. NhU vay nghe thuat mdi
chi
tdn tai
338
trong khoang 1% gan day
ciia
ky nguyen loai ngUdi. Ngay
tu:
dau,

c^n
phai xua tan nhiing quan niem sai
l^m
ve nguon gdc cua nghe thuat.
Nghe thuat khong sinh ra
tu!
mot trUc cam bat chdt ma la ket qua cua
sU phat trien dan ttog
bude
cac nang
lUc
nhan
thiic ciia con
ngUdi.
Ngudn gdc cua nghe thuat lai it nhieu trtog hdp vdi nhiing bieu
hien
dau tien cua mot
so'nang lUc
dac biet
ciik
con ngUdi: tu duy trto tUdng
va hinh tUdng hda, truyen tin, va y
thiic
ve ban than. So vdi thuy to
ciia con ngUdi trUdc kia, day khong chi la mot sU tien hoa ma la mot
cupe
each
mang thuc sU - cupe
each
mang nghe thuat, budc ngoat

Idn
trong tien hda tU duy con ngUdi. Mae dii c6 mot sd ngUdi da cd chtog
minh rang loai khi va vUdn ngUdi deu c6 kha nang san sinh ra nghe
thuat, song nhiing gia thuyet nay deu khong c6 can
cii
khoa hpc. Su
hinh thanh cac ban sac Homo Sapiens cua loai ngUdi
chiing
ta theo cac
nha nhan hpc ddi hoi phai cd dUdc toan bp nhiing chiic nang chuyen
mon boa va nhiing thupc tinh rieng nhU: biet nbin, nghe va cam nhan
vdi mot sU minh man va mot each thiic hoan toan dac biet cua nhiing
sapiens (ngUdi tinh
khon),
tat nhien tri tue cua nhiing sapiens ciing da
dUdc di truyen theo ky to tii phan bp ngUdi den ngUdi.
DUdng nhu ve mat tri tue, Homo Sapiens khi sinh ra da c6 nang
lUc
san sinh ra van boa va tii do la dang dac biet cua van hda,
tdc
la
nghe thuat. Do vay mot so' ngUdi da de nghi thay khai niem Homo
Sapiens, Homo Sapiens Sapiens
(tto
hai
Ian
tinh khon) thanh Homo
Cultural (con ngUdi van hda) hay Homo
intelleetuahs
(con ngUdi cd tri

tue) cho chinh xac hdn.
Dac diem cua nghe thuat thdi tien sxi theo cac nha nghien ciiu la
sU tho'ng nhat cua chu de va ky thuat vdi tinh da dang dang kinh ngac
ve bieu tUdng trong nhiing nen van hda va thdi ky khac nhau (Denis
Vialou 1998: 17). Tinh thong nhat ve chu de va ky thuat cua cac nen
nghe thuat tien
sii
da phan anh sU gid'ng nhau tUdng ddi ciia
nhfing
16'i
song va cac nen kinh te tien
sii
hoan toan
hudng
ve thien nhien,
tuy nhien dieu nay khong the che lap tinh da dang tuyet dieu ve
hinh tUdng.
Nghe thuat thdi tien
sii
cd mat
hkn
nhU d
khip
mpi
viing
tren
Trai dat, tii mien nhiet ddi cho den
B^c
cUc,
tren nhtog dia hinh cUc

339
ky da dang, tii hang dpng
dudi
long dat cho den dinh nui cao. Nghe
thuat thdi nay
gin
lien
vdi
ma thuat, tin
ngUdng
Theo cac nha
nghien ciiu, nghe thuat
thdi
dai bang
gia
cudi ctog phuc vu cho cac
boat dpng ma thuat,
gin
lien vdi san
bit
va sinh san. Sau thdi ky
nay nghe thuat di theo
dudng
hUdng "nhan van" va cam hiing
bit
ngudn
tii
mot quan niem than bi ve cac mdi quan he
giiia
con ngUdi

va thien nhien.
Viec giai thich y nghia bieu tUdng cua cac hinh tUdng nghe thuat
thdi tien sii tren
thUe
te cUc ky phong
phii
da dang, hau nhU khong
khac tinh hinh phe binh nghe thuat dUdng dai ma
chiing
ta gap trong
sach bao hien nay. Vi du ve nghe thuat hang dpng thdi da cii hau ky
ching
ban: Mot so' ngUdi
gin
nen nghe thuat nay vdi ma thuat san
bIn/bIt,
so'khac
cho
ring
day la mot
phin
ciia nghi le khai tam, ctog
CO
nha nghien cto lai xac dinh do la mot
phIn
cua toan the the gidi
ket hdp nhiing nguyen ly dUc cai, theo kieu nguyen ly am dUdng sau
nay; trong khi d6
vin
tdn tai quan diem nhiing binh tUdng do the hien

vat to cua nhiing bp tpc va thu
linh
giau cd (B. Hayden 1993: 8).
Trong nghe thuat da cii, phd bien la nhiing hinh tUdng giong cai,
hinh tUdng phu nii. Da
phIn
cac dien giai truyen thong ve cac "Ve nii"
nguyen thuy deu gan vdi phdn thUc, tinh due. Tuy vay, cd the chap
nhan quan diem hien nay rang hau bet cac "Ve nii" nay khong chi
chuyen tai y nghia ve tinh
due,
ma hdp ly va bien chiing hdn la chtog
the hien y tUdng cd ban ve sU sinh san, ve tinh lien tue
ciia cupe
so'ng,
ngoai ra sU phd bien cua hinh tUdng nay d nhieu vtog tren the gidi con
the hien quan diem cua con ngUdi trUdc hien tUdng mang thai, sinh
san, nuoi con nhU mot hien tUdng tU nhien ky bi. Theo Rice, nhiing "Ve
nii"
chau Au nguyen thuy the hien phu nii trong chu ky song
ciia
bp.
Hinh tUdng ngUdi nii - ngUdi me phdng chieu qua bdn nhom
Idp
tudi
sinh san tiic mot dang "tai san xuat" theo trinh
tU
sau: Tien - Sinh san
Sinh san va mang thai; Sinh san va khong mang thai; Hau - Sinh san
(Ricel981).

Hinh tUdng Ba Me - Dat phd bien
khip
the gidi trong nghe thuat
thdi dai da mdi thUdng dUdc cho la lien quan den mau
he-mlu
quyen
mat khac gan bd chat che mot
each
hto cd vdi tin ngUdng nong nghiep
340
dUdc hinh thanh mot each da dang ngay tii khdi dau
ciia cupe
each
mang da mdi. Nhiing hinh tUdng nii
thin
phd bien rpng
khIp
ban dao
Ban Cang thdi Da mdi dUdc dien giai nhu la nhiing hinh tUdng ve vi
the quan trpng va quyen
lUc
cua ngUdi phu nut. Tuy vay, lai c6 y kien
phan bac dieu do, theo phai nay cd sU khong nhat quan
giUa
thUc te
kinh te - xa hoi vdi nhiing de tai buyen thoai - ly tudng chinh. Doi khi
chinh nang
lUc
sinh san
thin

bi cua con ngUdi va tU nhien quyet dinh
nhtog bieu tUdng van hda ma khong lien quan trUc tiep den vi the
ciia
bat cii mot gidi sinh hpc rach rdi nao. Su vUdt trpi ve sd
lUdng
nii than
trong lich sit trung dai Viet Nam cd le ciing can dUdc xem xet mot
each
can trpng hdn la each dien giai ddn gian ve sU tai bdi nguyen ly Me cua
van hda Viet Nam ban dia.
THAY
KfiT
LUAN
Tat ca nhiing dien giai ly thuyet va cu the ndi tren
hlu
nhU chua
de cap den nhiing khac biet mang tinh sinh hpc bam sinh giiia nam va
nii.
Theo cac nha sinh hpc xa hoi, sU khac biet
gidi
cd ban trong chien
lUde
sinh san va giao
phoi
mang tinh di truyen. Trong khi cac nha
khoa hpc xa
hpi
ngUdc lai, kha bi quan ve sU tdn tai
ciia
khac biet gidi

do di truyen, hp cho
ring
nhiing khac biet ve gidi
hien
tdn la ket qua
tii nhtog gia tri van boa.
Dii
chap nhan hay chdi bd bat
cii
khuynh
hudng nao trong ca hai khuynh hUdng ke tren, de giai quyet chung ta
cin
de ngd nhtog dieu ndi tren cho nhtog khao sat thuc nghiem va
the nghiem.
Thien hUdng bam sinh cua mdi gidi cung can dUdc tinh den ciing
vdi xu hudng chinh tri ciia moi xa hpi va lieu ngoai hai che dp
mlu
/
phu he trong lich
sii
con cd che dp
thii
ba trung gian nao khong va lieu
chi
hien nay chung ta mdi c6 phong trao ddi quyen binh dang nam nii
hay khong. Do la nhiing van de ma khao cd hpc
ein
tham khao tU lieu
cua nhieu cac nganh khoa hpc khac neu mudn dat dUdc ket qua
khach

quan (d
mto
dp c6 the).
Rieng ddi
vdi
khao cd hpc Viet Nam, cho tdi nay gidi
ehua
bao gid
dUdc dat ra de nghien
ciiu,
tham chi
chi
d mto dp diem qua ve ten gpi
hay khai niem.
341
TAI LIEU THAM KHAO
1.
Sarah Milledge Nelson va Myriam Rosen-Ayalon 2001. In
Pursuit of Gender: Worldwide Archaeological Approaches. Gender
and Archaeology Series. Walnut Creek: AltaMira Press.
2.
Kathleen M. Bolen 2004. Prehistoric Construction of
Mothering. Html.
3.
Cheryl Claassen 2004. Gender in Archaeology. Html.
4.
Lowie R. 2001. Luan
vexd
hoi hgc nguyen thuy. NXB DHQG Ha
Noi

5.
Barbara Bender 1986. The Roots of Inequality. Paper presented
at the World Archaeology Conference. Southampton, England.
6. Denis Vialou 1998. Nghe thuat cua bong tdi, nghe thuat cua
dnh sang. Tap chi NgUdi dUa tin UNESCO,
sd4.
7.
B. Hayden 1993.
Archaeology-the
science of once and future
things. W.H. Freeman and Company.
8. Patricia Ricel981. Prehistoric Venuses: Symbols of Motherhood
or Womanhood? Journal of Anthropological Research 37.
342