Yếu tố kỳ ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN





NGUYỄN THỊ MƠ




YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TIỂU THUYẾT HỒ
ANH THÁI



LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chuyên ngành: Văn học Việt Nam





Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS. Lê Quang Hƣng

Hà Nội, 12/2013
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

1
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong đời sống văn học nhân loại hiện nay, thể loại tiểu thuyết vẫn giữ vai
trò chủ công. Nó thường được xem là cái “máy cái”, là “cột sống của nền văn
học hiện đại”, và đặc biệt, thể loại nàycó vai trò “quyết định căn cốt của diện
mạo văn học” như một nhà nghiên cứu đã nhận xét: “Trong những khúc ngoặt
của đời sống, thường thì truyện ngắn đáp trả nhạy bén hơn trong các thể loại
văn xuôi…nhưng tạo nên những chấn động trong cao trào văn học thì phải là
tiểu thuyết” [60, tr.182]. Do đó, để xem xét, đánh giá một nền văn học hay
một giai đoạn văn học, người ta thường xem xét trước những thành tựu của
thể loại tiểu thuyết trong nền văn học, giai đoạn văn học ấy.
Sau 1975, đặc biệt là sau 1986, nền văn học Việt Nam đứng trước yêu cầu
phải đổi mới và thực sự đã có nhiều chuyển biến tích cực trong đời sống văn
học, toàn diện cả về lí luận, phê bình, sáng tác lẫn thói quen tiếp nhận. Cùng
với các thể loại văn học khác, tiểu thuyết cũng không ngừng vận động để tự
làm mới mình, đáp ứng yêu cầu mới của thời đại, của đời sống văn học và của
đông đảo độc giả đương đại. Lúc này, yếu tố kì ảo xuất hiện như một phương
tiện quan trọng giúp nhà văn thoát khỏi sự lệ thuộc vào hiện thực giản đơn,
phản ánh hiện thực đa chiều, phức tạp, bất khả giải. Yếu tố kì ảo xuất hiện
trong nhiều sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Tạ Duy Anh,
Phạm Hải Vân, Ma Văn Kháng, Bảo Ninh, Ngô Tự Lập, Võ Thị Hảo Điều
đó đã góp phần tạo ra xu hướng cách tân trong nền văn xuôi Việt Nam đương
đại. Các nhà văn đã mang vào văn học hơi thở của cuộc sống và con người
hiện đại. Để làm được điều đó, trước hết họ phải tự làm mới chính mình.Cùng

với quan niệm mới mẻ về hiện thực là một văn phong táo bạo, những sáng tác
đậm chất kì ảo xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống văn học hiện nay.
Yếu tố kì ảo cũng chính là một trong những gam màu chủ đạo làm nên bức
tranh đầy mê hoặc và lôi cuốn trong những sáng tác của nhà văn hiện đại.
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

2
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

Là một cây bút của văn học đương đại, Hồ Anh Thái cũng không nằm
ngoài quỹ đạo của sự tìm tòi đổi mới trên. Yếu tố kì ảo phủ lên văn chương
Hồ Anh Thái một bầu không khí siêu thực, hư ảo, huyền hồ vừa độc đáo vừa
quyến rũ. Đây cũng là một yếu tố quan trọng làm nên thành công cho những
sáng tác của ông. Xuất phát từ sự ấn tượng trước một văn phong mới lạ, độc
đáo của một nhà văn có tài, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn đề tài “Yếu tố kì ảo
trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái” làm đối tượng nghiên cứu với hi vọng đóng
góp một phần nhỏ vào việc tìm hiểu các sáng tác của Hồ Anh Thái. Chúng tôi
cũng hi vọng qua một hiện tượng cụ thể để có một cái nhìn toàn diện hơn về
văn học Việt Nam từ sau 1975 đến nay.
2. Lịch sử vấn đề
Hồ Anh Thái sinh ngày 18 tháng 10 năm 1960 tại Hà Nội, nguyên
quán Nghệ An, theo học bậc Đại học ngành Quan hệ Quốc tế. Sau khi tốt
nghiệp, ông tham gia viết báo và làm công tác ngoại giao ở nhiều quốc gia Âu
- Mỹ, đặc biệt là Ấn Độ. Hiện nay, ông là Tiến sĩ ngành Văn hóa phương
Đông, công tác tại Bộ Ngoại giao Việt Nam.
Hồ Anh Thái thành danh khá sớm. 17 tuổi, bước vào làng văn với truyện
ngắn Bụi phấn gây ấn tượng cho những người biên tập bởi sự từng trải, vốn
hiểu biết trong tác phẩm; 24 tuổi, đoạt giải thưởng văn xuôi 1983 - 1984 của
báo Văn nghệ với truyện ngắn Chàng trai ở bến đợi xe, 26 tuổi, nhận giải
thưởng văn xuôi 1986 – 1990 của Hội Nhà văn Việt Nam với tiểu thuyết

Người và xe chạy dưới ánh trăng,… Tiểu thuyết Trong sương hồng hiện ra
(1987), Người đàn bà trên đảo (1988), tập truyện Mảnh vỡ của đàn ông
(1993),… là những tiếng vang ông tạo được tiếp liền sau đó. Từ năm 2000
cho đến nay, Hồ Anh Thái không ngừng làm mới mình bằng phong cách khác
so với quãng thời gian trước, và tiếp tục gây dư luận bằng rất nhiềutiểu
thuyết, tập truyện ngắn, tản văn: Tự sự 265 ngày (2001), Cõi người rung
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

3
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

chuông tận thế (2002), Bốn lối vào nhà cười (2004), Mười lẻ một đêm (2006),
Đức Phật, nàng Sivitri và tôi (2007), Namaskar! Xin chào Ấn Độ (2008),
Hướng nào Hà Nội cũng sông (2009), SBC là săn bắt chuột (2011), Dấu về
gió xóa (2012), Người bên này trời bên ấy (2013)…Hồ Anh Thái là một cây
bút khá “đều tay” và bút lực dồi dào với gần 30tiểu thuyết và tập truyện ngắn
đã xuất bản. Tác phẩm của ông, từ rất sớm, đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và
giới thiệu bên ngoài lãnh thổ Việt Nam, cả châu Á, châu Âu, châu Mỹ , tái
hiện nhiều kiếp người, cảnh người trong nhiều thời điểm và tình huống để qua
đó nói lên cảm nhận sâu sắc về nhân sinh. Hơn nữa, Hồ Anh Thái là người có
nhiều tìm tòi, cách tân thể loại nhằm tạo sự phù hợp, hiệu quả theo cảm quan
của mình.
Sự xuất hiện của yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam từ sau năm 1975 nói
chung và trong những sáng tác của Hồ Anh Thái nói riêng đã thu hút được sự
quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu, tuy vậy, vẫn chưa có nhiều công trình
chuyên khảo nào, mà chủ yếu rải rác trên các bài báo, tạp chí và một số Luận
án, Luận văn tốt nghiệp. Phần lớn các công trình đều tập trung chú ý đến vị
trí, vai trò của yếu tố kì ảo trong tổ chức nghệ thuật của tác phẩm cũng như
hiệu quả nhận thức và sức mạnh thẩm mĩ của nó.Trước hết là loạt ý kiến đề
cập về yếu tố kì ảo trong văn xuôi nước ta từ sau năm 1975. Những ý kiến

này tuy không trực tiếp nghiên cứu tác phẩm Hồ Anh Thái nhưng ít nhiều có
liên quan tới vấn đề mà chúng tôi khảo sát.
Trong bài viết Tìm hiểu các dạng truyện kì ảo trong văn học trung đại và
cận đại Đông Tây, nhà nghiên cứu Nguyễn Huệ Chi từ việc đi tìm “khái niệm
truyện kì ảo” trong văn học phương Tây đến “truyện kì ảo Trung Hoa” (chí
quái, truyền kỳ, chí dị), đã đặt ra mục tiêu “xác lập diện mạo “tryện truyền kì
trong văn học cổ cận đại Việt Nam” [16, tr.170].Ông đặc biệt chú ý đến văn
học Trung Quốc, bởi với tư cách là văn hóa kiến tạo vùng, văn học nói chung
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

4
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

và truyện kì ảo Trung Quốc nói riêng đã để lại dấu ấn sâu đậm trong văn học
Viễn Đông và Việt Nam. Ông đã có lý khi cho rằng quan điểm tiếp cận các
dòng truyện kì ảo phương Tây sẽ “đóng góp cho ta những kinh nghiệm bổ ích
để tiếp cận và phân loại truyện kì ảo Việt Nam” [16, tr.172]. Tuy vậy, dung
lượng của một bài nghiên cứu đã không cho phép tác giả đủ điều kiện để hoàn
thành trọn vẹn mục tiêu đặt ra bởi trọng tâm của bài viết hầu như dành cho
việc vẽ lại lược đồ truyện kì ảo thế giới, truyện kì ảo Việt Nam với Nguyễn
Dữ, Thế Lữ, Đỗ Huy Nhiệm chỉ là những nét vẽ phác thảo. Dù sao, bài viết
cũng cung cấp cho chúng tôi những cứ liệu đáng quý để dựng lại và chỉ ra
những nét tương đồng và dị biệt của yếu tố kì ảo trong văn học Việt nam
đương đại đặt trong mối quan hệ với vă học kì ảo truyền thống cũng như
truyện kì ảo thế giới.
Cũng trong công trình Những vấn đề lý luận và lịch sử văn học[16], TS.Vũ
Thanh có bài Dư ba truyện truyền kỳ, chí dị trong văn học Việt Nam hiện đại.
Tác giả đã tìm ra “dấu vết” của yếu tố “kì” trong văn học Việt Nam đầu thế
kỷ XX đến từ sự hợp lưu của hai dòng truyền thống và hiện đại, Đông và Tây,
và sự trở lại của nó sau năm 1975 ở các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp,

Phạm Thị Hoài. Nhà nghiên cứu đã tập trung tái hiện diện mạo truyện kì ảo
giai đoạn đầu thế kỉ còn giai đoạn sau này chưa được đầu tư tương xứng.
Trong bài viết khác, Những biến đổi của yếu tố kỳ và thực trong truyện
ngắn truyền kỳ Việt Nam, Vũ Thanh đã cho rằng: “Cái kì vốn là một phạm trù
của mỹ học Trung Hoa cổ, là đặc thù tư duy một giai đoạn lịch sử. Những tác
phẩm nổi tiếng nhất của văn học Viễn Đông đều chứa đựng trong nó những
yếu tố kì lạ” [72, tr.13]. Tác giả khẳng định yếu tố “kì” trong vai trò một
phương thức nghệ thuật: “Trong truyện truyền kì các tác giả sử dụng yếu tố kì
không phải chỉ với chức năng là vỏ bọc, che đậy dụng ý sâu xa của nhà văn
mà còn với tư cách là một bút pháp nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

5
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

loại. Các tác giả phản ánh hiện thực qua cái kì lạ” [72, tr.14]. Như vậy, chỉ
qua truyện truyền kỳ, một hình thức tự sự của văn học trung đại, tác giả đã
nhận ra khả năng to lớn của cái kì trong việc phản ánh, mô tả hiện thực một
cách có ý thức, đầy chủ động.
Trong những năm gần đây, vấn đề huyền thoại được đặt ra và thu hút sự
quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Nhiều nhà nghiên cứu
đã khẳng định sự tương đồng giữa “kì ảo” và “huyền thoại” trong văn học
hiện đại. Từ tháng 10/1994 đến hết năm 1995, trên tuần báo Văn nghệ đã diễn
ra cuộc tranh luận học thuật sôi nổi và thú vị xung quanh mối quan hệ giữa
văn học và lịch sử, văn học và huyền thoại, huyền thoại và vô thức với
những tên tuổi như Đỗ Minh Tuấn, Lại Nguyên Ân, Trần Duy Châu, Nguyễn
Thanh Hùng, Nguyễn Hào Hải, Vương Trí Nhàn, Nguyễn Tri Nguyên Ngoài
ra, rải rác trên Tạp chí văn học và nhiều công trình nghiên cứu khác cũng có
các ý kiến về vấn đề này của Hoàng Trinh, Nguyễn Đăng Mạnh, Nguyễn
Trung Đức, Trần Đình Sử, Đỗ Đức Hiểu, Đặng Anh Đào, Trần Lê Bảo, Lê

Nguyên Cẩn, Bùi Việt Thắng, Trần Thị Mai Nhi Các tác giả có những quan
điểm khác nhau nhưng đều đồng nhất khi xem huyền thoại hiện đại không
phải là một thể loại văn học. Bởi những phẩm chất kế thừa từ thần thoại,
huyền thoại hiện đại không phải do tập thể quần chúng xây dựng nên hoặc do
trí tưởng tượng của nhân dân sáng tạo ra mà là con đẻ tinh thần của nhà văn.
Từ đó, huyền thoại được coi là thủ pháp nghệ thuật tích cực của các nhà văn
thế kỉ XX. Theo các tác giả, “huyền thoại với tư cách là những câu chuyện về
điều huyền bí thì nó không chỉ có ở trong quá khứ, trong thần thoại mà còn có
mặt trong đời sống hiện tại và tương lai, khi nào còn có nhà văn lấy cái “kì
dị” làm mục tiêu sáng tác” [6, tr.55]. Bản thân huyền thoại hiện đại bao giờ
cũng là “một hệ thống kí hiệu thẩm mĩ đặc biệt”, ở đó cái huyền hoặc, hư ảo
không còn là những yếu tố gây hoang mang cho người tiếp nhận mà lại càng
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

6
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

kích thích trí tưởng tượng bay bổng của người đọc, tạo ra sự đa dạng, mới mẻ
trong văn xuôi hôm nay. Về mặt lí luận, “huyền thoại là một hệ thống tín hiệu
dùng thủ pháp kết hợp hư thực để nhận thức, phản ánh cuộc sống Đan xen
cái không thực và không thể xảy ra vào cái có thực và có thể xảy ra tạo thành
một hệ thống sự việc vừa lạ lùng, vừa chân thực” [35, tr.44]. Với huyền thoại
hiện đại, “cái có tính huyễn hoặc là cần thiết để tiếp cận hiện thực” [39, tr.35].
Với bài viết Huyền thoại và sức sống của huyền thoại trong văn chương
xưa và nay, Nguyễn Trường Lịch sau khi lược thuật một số yếu tố huyền
thoại trong văn học thế giới và Việt Nam trước đây như một hình thức nghệ
thuật phổ biến đã nhận xét: “Thời gian gần đây, trên văn đàn đã xuất hiện
ngày càng nhiều những tác phẩm sử dụng yếu tố huyền thoại. Nằm trong số
những sáng tác được giải ở các cuộc thi truyện ngắn, tiểu thuyết hàng năm đã
thấp thoáng một vài tác phẩm chứa đựng những nét kì ảo hoang đường của

dân gian và đã đem lại cho người đọc nhiều điều mới mẻ, thú vị. Có lẽ phải kể
đến Nguyễn Huy Thiệp, Tạ Duy Anh, Phạm Hải Vân cùng một số cây bút trẻ
khác đã tỏ ra có ít nhiều thành công trên lĩnh vực này” [47, tr.22]. Đồng thời,
ông cũng khẳng định: “Hiện thực cuộc sống luôn hiện hữu sinh động với
muôn hình nghìn vẻ, không thể dùng hình thức đơn điệu để phản ánh. Cái kì
ảo là một trong những yếu tố góp phần làm phong phú thêm cách tiếp cận
hiện thực” [47, tr.22]. Cũng như tác giả Vũ Thanh, Nguyễn Trường Lịch tiếp
cận cái kì ảo, huyền thoại ở phương diện thủ pháp nghệ thuật: “Đối với nhà
văn, huyền thoại không tồn tại tự nó, họ dùng chúng như những hình tượng
hoang đường để khắc hoạ quan niệm của con người về cái thế giới mà nhà
văn mô tả chứ không phải để giải thích những hiện tượng nào đó cũng như
diễn biến của chúng” [47, tr.23]. Tìm hiểu sâu về nhân vật huyền ảo, trong bài
viết Nhân vật huyền ảo trong truyện ngắn đương đại, tác giả Lê Thị Hường
sau khi khẳng định nhân vật huyền ảo là sản phẩm của kiểu sáng tác huyền
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

7
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

thoại – một thủ pháp nghệ thuật đặc trưng, đã nhận xét: “Nhân vật huyền ảo
xuất hiện trong truyện ngắn hôm nay với tần số cao. Loại nhân vật này mang
rõ đặc điểm của quan niệm con người thần thoại – nghĩa là nhân vật thường
không có chân dung, không ngôn ngữ, tồn tại phụ thuộc vào thời gian, không
gian, không già, không chết. Nhân vật thường mang một năng lực và sức
mạnh khác thường có thể làm được mọi việc” [33, tr.24].
Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đã “đánh đồng” khái niệm huyền thoại và
kì ảo. Thực chất, giữa hai khái niệm này có mối quan hệ tương đồng, nhưng
vẫn có những sự khác biệt. Chúng tôi sẽ làm rõ hơn mối quan hệ giữa khái
niệm cái kì ảo với huyền thoại trong chương I của Luận văn khi đi sâu tìm
hiểu khái niệm cái kì ảo.

Trong những năm qua, một số Luận án, Luận văn tốt nghiệp đã tìm đến
yếu tố kì ảo – huyền thoại như mảnh đất còn mới mẻ và nhiều hứa hẹn: Yếu tố
kì ảo trong truyện ngắn Việt Nam hiện đại giai đoạn từ sau 1975 đến nay
(Phùng Hữu Hải), Yếu tố kì ảo trong tác phẩm văn xuôi sau 1975 (Đỗ Hải
Ninh), Phương thức huyền thoại hoá và sự biểu hiện đời sống tâm linh trong
văn xuôi Việt Nam sau 1975 (Đỗ Thu Hương), Chất huyền thoại trong truyện
ngắn Nguyễn Huy Thiệp (Bùi Thị Hồng Lê), Bút pháp huyền thoại hóa trong
sáng tác của Phạm Thị Hoài (Nguyễn Tuấn Anh). Trong số đó, nổi bật là
công trình Luận án Tiến sĩ của Bùi Thanh Truyền với đề tài: Yếu tố kì ảo
trong văn xuôi đương đại Việt Nam [101]. Với công trình dày 215 trang, Bùi
Thanh Truyền đã khảo sát tương đối toàn diện và tổng quan về yếu tố kì ảo
trong văn xuôi đương đại Việt Nam trên các khía cạnh: Sự đổi mới quan niệm
văn học, sự đổi mới thế giới hình tượng (nhân vật, thời gian, không gian) và
sự đổi mới phương thức tự sự (cốt truyện, kết cấu, ngôn ngữ). Từ đó ông đã
khẳng định sự hiện diện của yếu tố kì ảo trong văn học hôm nay như là một
trong những thủ pháp quan trọng và độc đáo tạo nên sự thành công của văn
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

8
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

học. Bùi Thanh Truyền đã nỗ lực tìm lời giải đáp cho những câu hỏi: “Văn
xuôi có yếu tố kì ảo sau đổi mới, cuộc tái sinh hay hồi sinh? Và đâu là nguyên
nhân của nó? Đặc trưng của văn xuôi đương đại có sự hiện diện và chi phối
của yế tố kì ảo? Ý nghĩa của nó đối với văn hó, văn học dân tộc? Dự kiến
tương lai của bộ phận văn học này?”[101, tr.5].Do đối tượng khảo sát rộng, và
dung lượng của một Luận án có giới hạn, công trình của ông đã khắc họa
được bức tranh diện rộng về yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam
mà chưa có sự chuyên sâu và hệ thống ở một số tác giả cụ thể. Điều đó đã
giúp chúng tôi có thêm nhiều gợi ý quý báu khi nghiên cứu, tìm hiểu yếu tố kì

ảo trong trường hợp: tiểu thuyết của Hồ Anh Thái.
Những sáng tác của Hồ Anh Thái đã thu hút sự chú ý của đông đảo giới
nghiên cứu, phê bình. Mỗi tác phẩm của ông ra đời lại tạo được dư luận xôn
xao, nhưng chưa có một công trình nghiên cứu công phu nào mà chỉ là những
bài viết xoay quanh các tác phẩm như là sự phản hồi nhẹ nhàng, đầy yêu mến
của độc giả, của các nhà phê bình “anh chị” với một “cậu em”. Cái kì ảo đặt
trong tương quan với các khía cạnh khác của văn chương Hồ Anh Thái lại
chưa có nhiều nhiều ý kiến. Ở đây, chúng tôi điểm qua những bài viết tiêu
biểu về yếu tố kì ảo trong sáng tác Hồ Anh Thái, như một nguồn tư liệu quý
giúp chúng tôi thực hiện Luận văn.
Theo dõi sự phát triển ngòi bút Hồ Anh Thái, trong bài viết Hồ Anh Thái –
Người mê chơi cấu trúc, Nguyễn Đăng Điệp đã nhận xét rất tinh: “Khi bắt đầu
bước vào nghiệp văn, ngòi bút Hồ Anh Thái khá giàu chất trữ tình. Nhưng
nếu tinh mắt người đọc sẽ nhận thấy đã xuất hiện một phẩm chất sau này trở
thành nét trội trong ngòi bút của anh: khả năng chiếm lĩnh hiện thực ở tầng
sâu và màu sắc tượng trưng trong tác phẩm” [81,tr.357].Màu sắc tượng trưng
hay cái kỳ ảo đúng như sự tiên đoán của Nguyễn Đăng Điệp đã trở thành đặc
trưng của văn chương Hồ Anh Thái. Nguyễn Đăng Điệp tiếp tục khẳng định:
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

9
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

“Tôi cứ nghĩ, văn Hồ Anh Thái hấp dẫn được người đọc bởi lẽ anh đã nhúng
tư tưởng vào một thế giới đầy biểu tượng. Hay nói một cách khá đơn giản,
nhà văn đã trộn hoà cái thực và cái ảo nhuần nhuyễn khiến cho ý tưởng ẩn
chìm vào mê trận ngôn từ” [81,tr.358].
Theo Nguyễn Đăng Điệp yếu tố “biểu tượng” đã tạo nên sức lôi cuốn, men
say của văn chương Hồ Anh Thái. Còn Đỗ Hải Ninh lại nhìn kỳ ảo, huyền
thoại ở khía cạnh một thủ pháp nghệ thuật: “Thủ pháp nghệ thuật thường

được Hồ Anh Thái sử dụng là xây dựng huyền thoại. Mỗi câu chuyện có
nguồn gốc từ một huyền thoại”[75, tr.340]. Tiếp xúc với văn phẩm Hồ Anh Thái
, người đọc dễ dàng nhận ra cái kì ảo như một đặc trưng của văn chương ông.
Nguyễn Thị Minh Thái trong bài viết Giọng tiểu thuyết đa thanh, cũng
khẳng định sự xuất hiện của yếu tố kì ảo trong tác phẩm Cõi người rung
chuông tận thế: “Quả là một câu chuyện huyền hoặc, nhưng tuyệt nhiên
không phải là kết quả vay mượn kiểu viết tiểu thuyết huyền ảo Mỹ La Tinh
như có người nhận xét. Thực ra, câu chuyện trong Cõi người rung chuông tận
thế phảng phất sắc màu huyền thoại kiểu tâm linh phương Đông, và đặc biệt
thuần Việt, khi tác giả tinh tế phát hiện cái thông điệp truyền thống: ác giả ác
báo”[89, tr.47]. Bài viết nhỏ đã khiến tác giả chủ yếu đi sâu vào tìm hiểu
giọng điệu trữ tình trong tiểu thuyết “gây hấn” của Hồ Anh Thái mà chưa làm
sáng rõ yếu tố kì ảo trong tác phẩm này.
Tác giả Vân Long trong bài viết Cái ảo trên nền thực cũng cho rằng: “Hồ
Anh Thái sử dụng yếu tố huyền hoặc khá đắc dụng. Cái ảo trong văn học
thường chứa đựng mơ ước của nhà văn. Nhưng nếu nó thành một thuộc tính
bất biến gắn vào tính cách một nhân vật thì lại như con dao hai lưỡi. Nó bảo
vệ Mai Trừng trước kẻ xấu thì chính nó lại ngăn Mai Trừng đến với hạnh
phúc. Buộc tác giả phải giải quyết bằng một trong hai cách: cô gái trong trắng
như thiên thần của Gabriel Garcia Marquez trong Trăm năm cô đơn, cuối
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

10
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

cùng phải bay lên khỏi Trái Đất cùng những chiếc khăn trắng, không thể ở lại
cõi đời ô trọc này”[81, tr.288]. Mặc dù nhan đề của bài viết là Cái ảo trên nền
thực, nhưng Vân Long lại không tìm hiểu sâu về cái ảo mà sa đà vào tìm hiểu
giọng điệu Hồ Anh Thái, nên vấn đề “cái ảo” mà tác giả đặt ra cũng chưa
được giải quyết thấu đáo.

Điều đáng nói là một số nhà nghiên cứu nước ngoài rất nhạy cảm với yếu
tố huyền ảo trong văn Hồ Anh Thái. Họ nhận ra trong các tác phẩm của ông
những dư ba của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo.Waynekarlin đã có những
nhận định giá trị. “Với lòng kính trọng và tình yêu, anh chấp nhận điểm xuất
phát của mình trong lịch sử và văn học nước nhà nhưng cũng mở hướng ra
cho những ảnh hưởng khác nổi bật là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ La
tinh và tác phẩm của nhà văn Pháp gốc Czech Milankiendera và anh đã để
cho tác phẩm của mình đưa văn học Việt Nam đương đại đi theo những
hướng mới” [79, tr.540]. Ông cho rằng: “Việc sử dụng những nhân vật rất
thực trong những tình huống giả tưởng kỳ ảo nhằm lay động nhận thức mà
gạn lọc lấy sự thật thường in dấu trong nhiều tác phẩm của Hồ Anh Thái” [79,
tr.542]. Ngoài ra còn có ý kiến của Tuần báo Nhà xuất bản
(PublisherWeekly): “Những yếu tố siêu thực tràn đầy trong cuốn hợp tuyển.
Giọng điệu chuyển từ châm biếm sang xúc động thấm thía, từ hài hước sang
đau xót. Việc sử dụng tinh tế các huyền thoại và sự phản ánh hấp dẫn đời
sống Việt Nam sau chiến tranh của Hồ Anh Thái đã mang đến những tác
phẩm tao nhã và đầy sức lay động” [79, tr.542]. Các tác giả chỉ ra yếu tố kì ảo
trong những tác phẩm cụ thể, như Michael Harris nói về tiểu thuyết Người
đàn bà trên đảo: “Phần mở đầu của câu chuyện chính là sử dụng ảnh hưởng
của chủ nghĩa hiện thực kỳ ảo Mỹ La Tinh….” hay Wayne Karlin: “Cuốn
Trong sương hồnghiện ra cũng như tiểu thuyết và truyện ngắn khác ở đó chất
hài hước, chất lạ quện với chất Kafka dường như gây bất ngờ cho người
phương Tây khi họ tìm hiểu Việt Nam” [79, tr.543].
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

11
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

Như vậy, qua các bài viết của mình, các nhà nghiên cứu đều khẳng định sự
trở lại của yếu tố kì ảo trong văn học từ sau 1975 đến nay là một dấu hiệu

đáng mừng, cho thấy sự cách tân nghệ thuật trong quá trình chiếm lĩnh thực
tại. Đây là sự đổi mới nằm trong xu thế chung của sự vận động văn học thế
giới.Việc sử dụng yếu tố kì ảo với tư cách là “thủ pháp nghệ thuật mới ra đời”
đã giúp người viết tạo được sự đa dạng trong văn phong và những đặc trưng
về phong cách nghệ thuật. Đồng thời, dù có những cách định danh khác nhau
(siêu thực, biểu tượng, huyền thoại, kì ảo…) nhưng nhìn chung các tác giả
đều khẳng định và trân trọng giá trị của cái “ảo” trong văn chương Hồ Anh
Thái. Hầu hết các ý kiến về cái kì ảo trong văn chương Hồ Anh Thái mới chỉ
dừng lại những phát hiện, những cảm nhận về các tác phẩm của ông một cách
tản mạn. Đó cũng là những định hướng và gợi mở cho chúng tôi tiếp cận sâu
hơn vào vấn đề Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái.
3. Phạm vi nghiên cứu
Với đề tài Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái, chúng tôi không có
ý định khảo sát toàn bộ những tiểu thuyết đã xuất bản của ông mà chỉ giới hạn
phạm vi nghiên cứu chủ yếu trong ba cuốn tiểu thuyết Cõi người rung chuông
tận thế, Đức Phật, nàng Savitri và tôi và SBC là săn bắt chuột với mong
muốn tìm hiểu vấn đề được tập trung và sâu sắc hơn. Ngoài ra là một số tác
phẩm khác của nhà văn như Trong sương hồng hiện ra, Người và xe chạy
dưới ánh trăng…Có thể nói đây là những tiểu thuyết đã gây được tiếng vang
lớn cho độc giả đến nay.
Mặt khác, chúng tôi cũng có liên hệ tới một số tác phẩm tiểu thuyết, truyện
ngắn khác của Hồ Anh Thái nhằm làm cho vấn đề nghiên cứu có được sự khái
quát và mang tính chất tổng quan hơn. Đồng thời, chúng tôi cũng muốn mở
rộng phạm vi nghiên cứu của đề tài thông qua việc liên hệ, so sánh với những sáng
tác có yếu tố kì ảo của một số nhà văn đương đại để thấy được mạch vận động
chung, có tính tất yếu của yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam từ sau 1975.
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

12
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu chính để tìm hiểu tiểu thuyết
Hồ Anh Thái là phương pháp thi pháp học kết hợp với lý thuyết tự sự học.
Với phương pháp này, Luận văn sẽ chú trọng những phương diện hình thức
mang tính nội dung của yếu tố kì ảo. Từ đó, chúng tôi sẽ nỗ lực tiếp cận tác
phẩm văn học dưới một góc độ mới, không quá thiên về chức năng phản ánh
xã hội, về đánh giá lập trường tư tưởng nhà văn mà qua đó, có được những đánh
giá khách quan về vai trò, vị trí của yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại.
Do yếu tố kì ảo đặt trong chiều lịch đại, nên phương pháp so sánh cùng
những thao tác thống kê, phân tích, tổng hợp được chúng tôi vận dụng để
khảo sát những bước chuyển của văn học Việt Nam từ truyền thống đến hiện
đại, đặt trong mối giao lưu, tương tác với văn học có yếu tố kì ảo của Việt
Nam và thế giới. Từ đó, thấy được tính kế thừa, cách ttaan cũng như hạn chế
của yếu tố kì ảo trong văn xuôi sau đổi mới.
5. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, phần Nội dung của
Luận văn gồm ba chương:
Chương 1: Khái niệm cái kì ảo và những tiền đề xuất hiện yếu tố kì ảotrong
tiểu thuyết Hồ Anh Thái.
Chương 2: Yếu tố kì ảo trong thế giới hình tượng tiểu thuyết Hồ Anh Thái
Chương 3: Yếu tố kì ảo trong kết cấu và ngôn ngữ tiểu thuyết Hồ Anh Thái



Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

13
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

CHƢƠNG 1. KHÁI NIỆM CÁI KÌ ẢO VÀ TIỀN ĐỀ XUẤT HIỆN
YẾU TỐ KÌ ẢO TRONG TIỂU THUYẾT HỒ ANH THÁI

1.1. Khái niệm cái kì ảo
Từ xa xưa, khi con người gắn bó và hòa mình vào thế giới tự nhiên, yếu tố
kỳ ảo đã xuất hiện và “ẩn náu” trong những mối quan hệ tương tác. Từ những
sáng tác thuở bình minh thể hiện niềm tin ngây thơ vào vào sự linh thiêng,
huyền bí của vũ trụ, vào sức mạnh của những thế lực siêu nhiên, các vị
thần…hay những sùng tín trên con đường hành hương về miền đất thánh, sự
sợ hãi trước ác quỷ, yêu ma…con người đã dần có ý thức hơn về cái kì ảo
trong cuộc sống và trong văn học. Yếu tố kì ảo đã trở thành một công cụ
quyền năng, có lúc đã trở thành thủ pháp, hay niềm tin giúp con người giải
quyết những hữu hạn về nhận thức, về cái bất khả giải. Trải qua thời gian, cho
đến hôm nay, khi con người có khả năng tri nhận hầu hết nhiều sự vật, hiện
tượng, yếu tố kì ảo vẫn không mất đi, nó luôn tồn tại trong các tác phẩm văn
học như là cứu cánh cho khát vọng khám phá nhận thức thế giới, cho sự
hoang mang trước cuộc sống hiện đại bộn bề. Vậy cái kì ảo là gì?Đây vẫn là
một khái niệm được giải thích khá nhiều trong các loại Từ điển cũng như đặc
biệt hấp dẫn giới nghiên cứu phê bình văn học.
Năm 1963, Hiệp hội “Những người nghiên cứu văn học” đã được thành
lập tại Bruxenlles (Bỉ), với mục đích hợp tác nghiên cứu và công bố các phát
hiện liên quan đến vấn đề này. Vì thế các công trình nghiên cứu về cái kì ảo
cũng đã ra đời. Việc chuyển dịch thuật ngữ “Le Fantastique” (tiếng Pháp)
sang tiếng Việt có nhiều cách gọi khác nhau, điều này cũng cho thấy sự đa
dạng và phong phú trong cách nhìn nhận một vấn đề. Trong đề tài này, chúng
tôi dựa trên cách gọi và dịch của Lê Nguyên Cẩn là “cái kì ảo”.
Khái niệm về cái kì ảo được trình bày trong nhiều Từ điển thuật ngữ và thu
hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Từ điển Tiếng Việt cho rằng kì ảo
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

14
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

là “kì lạ, tựa như không có thật mà chỉ có trong tưởng tượng” [57, tr.78]. Khái
niệm này mới dừng lại ở việc định nghĩa cái kì ảo một cách chung chung,
chưa lột tả hết bản chất của cái kì ảo. Từ điển Hán Việt từ nguyên chiết tự
từng chữ một cách khá chi tiết: “Kì”: (8 nét) có nghĩa là lạ lùng khác thường,
bất ngờ. “Ảo”: Không thực. Sự kết hợp của hai yếu tố trên thành từ “kì ảo”
mang ý nghĩa “có một vẻ lạ lùng, không thực, bí ẩn” [37, tr.146].
Còn Lê Nguyên Cẩn trong cuốn chuyên luận “Cái kì ảo trong tác phẩm
của Balzac” đã đưa ra nhận định dựa trên sự tổng hợp các ý kiến trên, tác giả
đã đưa ra kết luận rất xác đáng về khái niệm cái kì ảo: “Cái kì ảo là một phạm
trù tư duy nghệ thuật. Nó được tạo ra nhờ trí tưởng tượng và được biểu hiện
bằng các yếu tố siêu nhiên khác lạ, phi thường, độc đáo… Nó có mặt trong
văn học dân gian, văn học viết qua các thời đại. Nó tồn tại trên trục thực - ảo,
và tồn tại độc lập, không hòa tan vào các dạng thức khác của trí tưởng
tượng” [9, tr.16].
Ngoài ra đáng chú ý là sự quan tâm của nhà văn Ngô Tự Lập về sự xuất
hiện trở lại của “thể loại” truyện ma, truyện kỳ ảo trong văn học sau 1975.
Tác giả đã khá dụng công trong quá trình phân biệt “ truyện ma, truyện kỳ ảo
và truyện truyền kỳ” để cuối cùng đọng lại ở một quan niệm về cái kỳ ảo
trong chuyên luận “Những đường bay của mê lộ”: “Kì ảo đó chính là mê lộ
nghệ thuật và cũng như trong lĩnh vực khác, nó xuất hiện ở mọi nơi khi trật tự
đã trở nên bó buộc vừa đáng ghét vừa đáng sợ và tính hợp lý của trật tự ấy đã
trở thành câu hỏi. Tuy nhiên những thiết chế văn minh càng chặt chẽ, càng
ráo riết thì sự xuất hiện của nó cùng kịch tính như những gì chứng kiến ở
phương Tây” [44, tr.26]. Tất nhiên đây là “cái kì ảo” trong “văn học bác học”
còn kì ảo của văn học dân gian là sản phẩm của trí tưởng tượng hồn nhiên
ngây thơ của nhân dân lao động trước những điều bất khả tri, bất khả giải của
đời sống tự nhiên và xã hội. Cái kì ảo theo quan niệm của Ngô Tự Lập là sự

Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

15
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

“vô tận, hỗn loạn và vĩnh cửu” của nghệ thuật, được xem xét trong quan hệ
đối nghịch với quy luật tự nhiên, thông thường của xã hội.
Lê Nguyên Long cũng là học giả quan tâm nhiều tới khái niệm cái kì
ảo.Theo nhà nghiên cứu này: “Về mặt từ nguyên học, chữ “fantastic” (tiếng
Pháp “fantastique”, tiếng Latin “fantasticus”), xuất hiện trong tiếng Anh trung
cổ thế kỷ XIV, vốn có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp phantastikos có nghĩa là
“tạo ra những hình ảnh thuộc về tinh thần”, chữ phantazein có nghĩa là “xuất
hiện trong tâm trí” [49, tr.28]. Tiếp đó, tác giả dẫn ý kiến của Allienne Backer
trong bài giới thiệu tuyển tập nghiên cứu về cái kì ảo trong hội nghị thường
niên lần thứ 15 tổ chức tại Florida của Hiệp hội cái kỳ ảo nghệ thuật quốc tế
thì lý thuyết về cái kì ảo phải đến tận thế kỷ XIX mới hình thành do người
Pháp dịch tác phẩm của nhà văn Đức Hoffmann vào năm 1828. Trong khi
Hoffmann cho rằng tác phẩm của mình là hoàn toàn hư ảo: fantasy, thì do các
dịch của Contes: fantastique, đã định hình một thể loại văn học. Trước đó,
Joseph Addison (1672 - 1791) trên tờ Spectactor năm 1712 đã cho đăng
Những khoái cảm của sự tưởng tượng đề cập đến “lối viết theo kiểu truyện cổ
tích thần kì, tức là những sáng tác hiện đại viết theo cách thức bắt chước
những câu chuyện cổ tích và những khúc ballad có tính chất siêu nhiên cổ
xưa” đã giúp cho thuật ngữ fantastic “tạo ra một loại khoái cảm về nỗi sợ hãi
trong tâm trí độc giả và làm thỏa mãn trí tưởng tượng của độc giả bởi cái lạ
lùng và tính chất khác thường của những con người được miêu tả trong đó”
[49, tr.29].
Như vậy, cái kì ảo là một sản phẩm của trí tưởng tượng được biểu hiện
theo một logic riêng, khác thường trong văn học từ cổ chí kim. Điều này hẳn
không tránh khỏi cảm nhận thuật ngữ này quá rộng và nằm vào hướng tứ nhất

trong chỉ trích của Lê Nguyên Long khi phê phán Marshall B. Tymm, tác giả
công trình Fantasy literature: A core Collection and refernce guide đã chia
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

16
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

thể loại này thành fantasy cấp cao và fantasy cấp thấp. Fantasy cấp thấp là sự
cùng tồn tại của cái lý tính và phi lý tính; fantasy cấp cao bao gồm kiểu huyền
thoại và truyện thần tiênHóa thân (Kafka) và Kinh thánh. Nhà nghiên cứu cho
rằng: “Thực ra những hình thức mà Marshall B. Tymm gọi là fantasy cao cấp
đó chỉ có tư cách như là cội nguồn và tiêu đề cho một sự thay đổi về chất dẫn
đến sự ra đời của cái kì ảo thực thụ trong kỷ nguyên hiện đại khi có sự vươn
lên thống trị của lý tính và các tiến bộ khoa học kỹ thuật cho phép con người
thôi tin vào các phép màu huyền diệu, còn các nhà văn thì sáng tạo nên những
chuyện thần kì quái đản chỉ vì những mục tiêu thuần túy nghệ thuật của
mình” [49,tr.44].
Xung quanh khái niệm kì ảo của các học giả trong nước, khái niệm cái kì
ảo được các học giả nước ngoài thảo luận nhiều, nhưng tập trung nhất vẫn là
thông qua ý kiến của Todorov từ những năm 1970 trong công trình Dẫn luận
về văn chương kì ảo. Theo ông, cái kì ảo là “sự kiện không thể giải thích được
bằng những quy luật của chính cái thế giới quen thuộc này (…) người cảm
nhận sự kiện phải lựa chọn một trong hai giải pháp: hoặc đây chỉ là ảo ảnh
của giác quan, một sản phẩm của trí tưởng tượng và những quy luật của thế
giới vẫn vậy; hoặc quả thật sự kiện đã diễn ra, nó là một bộ phận củ toàn bộ
thực tế, nhưng bây giờ thực tế ấy lại được điều hành bởi những quy luật mà
chúng ta không biết Cái kì ảo chiếm lĩnh thời gian của sự mơ hồ ấy: tới khi
chọn lấy một trong hai giải đáp, ta đã rời bỏ cái kì ảo để đi vào một thể loại
cận kề, cái lạ hoặc cái thần tiên. Cái kì ảo đó là sự lưỡng lự cảm nhận bởi một
con người chỉ biết có các quy luật tự nhiên, đối diện với một hiện tượng bên

ngoài mang tính siêu nhiên” [95, tr.34].
Todorov xác định sự lưỡng lự của độc giả là điều kiện thứ nhất của cái kì
ảo, sau đó thứ hai là độc giả hóa thân và đồng nhất với nhân vật lưỡng lự,
cuối cùng là phải tồn tại một lối đọc không theo lối thơ hoặc ngụ ngôn. Như
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

17
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

vậy, văn học kì ảo hay cái kì ảo muốn đạt chân giá trị của nó thì phải được
duy trì để không thoái hóa thành chuyện đời thường hay thần thoại, ngụ ngôn.
Điều đó có nghĩa là cái kì ảo nằm trong một độ căng nhất định mà vị thế của
nó không phải không bấp bênh, nhưng Todorov chấp nhận điều đó. Có thể
thấy ý kiến của Todorov khá hẹp, chủ yếu trong văn học cận đại, chính xác
hơn là khi ý thức về cái kì ảo đã được định hình và người ta buộc phải chấp
nhận yêu cầu khá kiêu kì của cái kì ảo đặt ra cho sự tồn tại của mình. Bởi lẽ,
cái kì ảo sẽ mất đi nếu được giải thích, có nghĩa là trong khi bản thân đòi hỏi
một quyết định luận tự thân thì nó lại chối từ một quyết định dù là khiêm tốn
nhất từ phía người đọc.
Dù diễn đạt bằng cách này hay cách khác, khái quát hay cụ thể các định
nghĩa trên đều tìm đến một điểm đồng quy: cái kì ảo là sản phẩm của trí tưởng
tượng, không tồn tại trong thực tế vì vậy mà nó mang tính kì lạ, khác
thường.Trên cơ sở những quan điểm đã nêu trên, chúng tôi xin được tổng kết
lại cách hiểu của mình về cái kì ảo: Cái kì ảo là sản phẩm của trí tưởng tượng
bay bổng và kỳ diệu của nhà văn. Nó có mầm mống, cơ sở từ hiện thực nhưng
tồn tại dưới dạng các yếu tố phi thực mang màu sắc hoang đường, kì bí tạo
cho người đọc cảm giác về một thế giới khác thế giới hiện thực, hoặc gần gũi
nhưng không hoàn toàn là hiện thực thuần túy.Cái kì ảo tồn tại với tư cách là
một kiểu tư duy, hoặc một thủ pháp nghệ thuật thể hiện tài năng và sự sáng
tạo của nhà văn trong quá trình phản ánh, chiếm lĩnh hiện thực. Cái kì ảo gắn

liền với nỗi sợ hãi của con người trước những sự việc khó lý giải của cuộc
sống: khát vọng của con người nhằm phản ứng lại những trật tự gò bó và mặt
trái của xã hội, niềm tin, mơ ước của con người về cuộc sống, đồng thời cắt
nghĩa, lý giải và bộc lộ quan điểm về những vấn đề đời thường.
Gần với kì ảo, có thể thấy khái niệm liên quan như huyền thoại.Giữa cái kì
ảo và cái huyền thoại (myth) có mối quan hệ gắn bó nhưng không trùng khít.
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

18
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

Khái niệm huyền thoại có nội hàm rộng hơn kì ảo, huyền thoại được sáng tạo
trên cơ sở những yếu tố nghệ thuật có tính công cụ là cái kỳ và cái ảo. Khi đạt
đến tầm khái quát rộng lớn, lung linh, đa nghĩa thì kì ảo cũng sẽ trở thành
huyền thoại. Nếu huyền thoại là một kiểu tư duy nghệ thuật đặc thù thì kì ảo
thiên về thủ pháp, phương tiện thể hiện gắn với nhiều kiểu tư duy khác nhau:
tư duy huyền thoại, tư duy hiện thực. Kì ảo được sử dụng nhằm khám phá
thực tại ở bề sâu, trong tính khái quát rộng lớn.
Một khái niệm khác cũng rất gần với yếu tố kì ảo đó là chủ nghĩa hiện thực
huyền ảo trong văn học.“Magic” thường được dịch là huyền ảo, vốn là một
tính từ tiếng Latin: magicus, về sau phát triển ở dạng danh từ là magica; bắt
nguồn từ tiếng Hy Lạp là magike` (tekhne`) nghĩa là nghệ thuật của thầy phù
thủy. Đó là một sức mạnh bí ẩn có khả năng làm những điều không thực
thành có thực (thường gắn với nét nghĩa tiêu cực – black magic – phép thuật
ma quỷ). Tuy nhiên, từ huyền ảo hay chủ nghĩa hiện thực huyền ảo được sử
dụng rộng rãi trong nền văn học hiện đại để chỉ những điều kì lạ, huyền diệu
xảy ra trong cuộc đời thực. Đó là việc con người biến thành bọ trong Hóa
thân của Kafka; là mê cung cuộc đời mà Borges đề cập theo kiểu xác xuất
trong Những công viên có lối đi rẽ hai ngã, là những con người ăn đất, mất
ngủ vì tiếng các vì sao chuyển động, người hóa nhện của Marquez Yếu tố kì

ảo có vai trò xác lập một khuynh hướng cho trào lưu chủ nghĩa hiện thực
huyền ảo. Cái kì ảo đóng vai trò định ngữ cho hiện thực (magic realism) nên
quy định cả tính chất của hiện thực. Một hiện thực phát triển theo hường kì ảo
đến một cấp độ nào đó thì mới thành hiện thực huyền ảo. Yếu tố kì ảo phải
mang một nồng độ nhất định thì mới khu biệt được hiện thực huyền ảo với
những dạng hiện thực đời sống và văn học khác. Yếu tố kì ảo trong chủ nghĩa
hiện thực huyền ảo đã góp phần đổi mới quan niệm về thế giới quan, nhân
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

19
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

sinh quan. Đây là sự kế thừa và phát triển từ mô hình quan niệm đã được hình
thành từ gai đoạn cổ đại theo kiểu giữ lại khung cơ cấu và đẩy yếu tố kì ảo lên
một cấp độ mới về chất, nhờ đó hiện thực hiện lên không còn như nó đã là mà
đang là, sẽ là. Nói cách khác, đó là một thứ hiện thực cao hơn hiện thực cuộc
sống đang có, được soi chiếu bằng một hệ thống quan niệm mới. Văn học là
một hình thái ý thức xã hội, tư tưởng cũng không thể tách rời khỏi hiện thực.
Thế kỉ XX và những năm đầu thế kỉ XXI đã cung cấp một hiện thực ngoại cỡ
tác động sâu sắc đến tâm tư và nhận thức của nhân loại. Đến giai đoạn này, tự
hiện thực bộc lộ hết mọi khả năng kì ảo của nó, đó là những cuộc đại chiến
thế giới khủng khiếp hơn cả cuộc chiến giữa các vị thần, có là những thảm
họa không do Thượng đế gửi đến mà do con người đang hàng ngày hủy diệt
thế giới; đó là song đề tư duy về bản chất sóng hay hạt của vật chất mà con
người phải chấp nhận thế xác suất Những nhân tố này được hút vào mô hình
quan niệm sẵn có bằng một lực bất khả kháng như độ lún của lưới không –
thời gian mà Einstein đã nói. Hiện tượng chạy xung quanh mô hình, hòa nhập
với mô hình cổ xưa; ngược lại, bản thân mô hình lần lượt phản chiếu ánh sáng
của mình lên từng mặt của hiện tượng, từng phút mở ra những khía cánh của
một thứ hiện thực mới. Thứ hiện thực này thể hiện một cách cực độ ở khu vực

Mỹ La Tinh – nơi phát triển rầm rộ chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn
học. Như vậy, có thể thấy, yếu tố kì ảo đóng một vai trò đặc biệt quan trọng
trong chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Định danh các khái niệm này, chính là cơ
sở lý luận vững chắc để chúng tôi đi vào nhận diện yếu tố kì ảo trong tiểu
thuyết của Hồ Anh Thái.
Tìm hiểu khái niệm, bản chất cái kì ảo, phân biệt cái kì ảo với các khái
niệm liên quan, chúng tôi muốn tạo một cơ sở lý luận vững chắc để đi vào
nhận diện cái kì ảo trong văn chương Hồ Anh Thái.
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

20
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

1.2. Tiền đề xuất hiện yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái
1.2.1. Tiền đề khách quan
1.2.1.1. Yếu tố kì ảo trong văn học thế giới
Như chúng tôi đã khẳng định, cái kì ảo có một lịch sử phát triển lâu dài và
trở thành hiện tượng khá phổ biến của văn học thế giới. Nó làm nên một dòng
chảy lung linh, mê hoặc từ những câu chuyện cổ thần tiên, những truyện thơ
và những trang văn xuôi đã trở thành cổ điển đến những tác phẩm văn học
chất chứa huyền thoại và kinh dị đầy ma quái.
Cái kì ảo trong văn học thế giới thực sự phong phú và hấp dẫn với dòng
truyện cổ thần kì. Đó là kho tàng của thần thoại, truyền thuyết, cổ tích thời Hi
Lạp và La Mã cổ đại, các huyền tích thiên Chúa giáo và Hồi giáo, các tập
truyện dân gian kì ảo của các nước Trung Á như Ấn Độ, Ả Rập (Nghìn lẻmột
đêm, Truyện cổ Grim, Truyện cổ Nauy).
Khảo sát quá trình phát triển của văn học thế giới, chúng tôi thấy cái kì ảo
xuất hiện khá đậm ở tiểu thuyết chí quái, truyền kì ,chí dị Trung Quốc mà
đỉnh cao là Tiễn đăng tân thoại (Cù Hựu),Liêu trai chí dị (Bồ Tùng Linh).
Ngoài ra còn có những truyện thơ và những trang văn xuôi đã trở thành cổ

điển, trong đó có dấu vết của các mô típ thần kỳ như Thần khúc
(A.Đante),Faust (Goeth). Ở những tác phẩm này, xuất hiện một thế giới khác,
ở đó sự ngọt ngào, đẹp đẽ, lý tưởng của cổ tích trở nên hiếm hoi, thế giới của
địa ngục, ma quỷ, linh hồn ngự trị trong các trang viết. Cái kì ảo ở đây đã nằm
trong thế đối lập hay nói đúng hơn là sự phản ứng lại đối với xã hội có lý tính.
Dòng truyện kì ảo hiện đại chính thức ra đời vào khoảng cuối thế kỉ XVIII,
đầu thế kỉ XIX ở phương Tây, với những đại diện ưu tú như Hoffman, Edgar
Poe gắn liền với sự phát triển như vũ bão của xã hội hiện đại trong gian đoạn
chủ nghĩa tư bản mới trưởng thành và sự khủng hoảng của chủ nghĩa duy lý
trong đời sống xã hội. Cái kì ảo có cơ sở của sự khủng hoảng tâm lý, lo sợ
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

21
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

trước những con sóng của thời kĩ trị có khả năng dẫn đến tình trạng tha hóa,
đồ vật hóa, máy móc hóa con người.
Mở đầu là những tập truyện ma quái của nhà văn Đức E.T.W.H Hoffmann
(Rượu ngon của quỷ, Những buổi tối của anhem Serapion) và phát triển đến
đỉnh cao với Edgar Allan Poe – cha đẻ của dòng truyện kinh dị. Những
truyện: Con mèo đen, Lời của trái tim… là nỗi ám ảnh kinh hoàng đối với
người đọc về một thế giới đầy ma quái, bí ẩn, tiềm tàng những điều mà con
người không thể giải thích nổi. Cái kì ảo ở đây biểu hiện nỗi lo sợ và sự bất
lực của con người trước những điều không thể nhận biết.
Ngoài những tác phẩm được liệt vào truyện kì ảo, chúng ta còn bắt gặp cái
kì ảo, màu sắc huyền thoại trong tác phẩm của Honore De Balzac-bậc thầy
của chủ nghĩa hiện thực với Miếng da lừa…Tấm da lừa có thể cầm, nắm, nén
như một vật thể nhưng lại mang đặc tính thần kì. Tấm da lừa thể hiện cuộc
đấu tranh vật lộn của con người giữa dục vọng và nhân tính, giữa cái xấu xa
và tốt đẹp, thấp hèn và cao thượng; nó là cuộc đời sẽ không nhân nhượng bất

kì ai. Hạt nhân hiện thực càng thể hiện rõ ngay trong những hiệu quả kì ảo
của miếng da lừa.Tất cả những ước muốn như giàu có, dự buổi tiệc bá vương,
được yêu Pauline đều xuất phát và có thể lý giải bằng hiện thực. Raphael giàu
có nhờ của thừa kế của người bà con ở Ấn Độ, anh ta được dự tiệc do ông chủ
ngân hàng muốn ăn mừng…còn tình yêu của Pailine thì đã dành cho anh ta từ
lâu. Nếu loại bỏ iếng da lừa thì có vẻ như những sự kiện trên đều không sớm
thì muộn sẽ xảy ra với Rafael, yếu tố kì ảo được giải thiêng và vận dụng như
một chất xúc tác thúc đẩy phản ứng cuộc đời. Rõ ràng, với chủ nghĩa hiện
thực, Balzac luôn có ý thức vận dụng công thức: “nguyên lý – nguyên nhân –
kết quả” một cách nghiêm ngặt – đó là mục tiêu của người “thư ký thời đại”.
Bên cạnh đó, yếu tố kì ảo cũng xuất hiện trong những tác phẩm củaKafka với
dòng văn học phi lí. Biến dạng, Lâu đài, Vụ án là những tác phẩm chứa đựng
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

22
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

yếu tố huyền thoại. Grêgôsamsa sau một đêm tỉnh dậy thấy mình hoá bọ, anh
Jojep K một ngày nọ bị khoác cho một cái án vô hình mà không hiểu do đâu.
Ở tác phẩm Kafka không gian, thời gian rất mơ hồ, trừu tượng tạo nên những
đường viền lung linh hư ảo cho câu chuyện. Trong xã hội kĩ trị, khi “cái chết
của chúa” được thay bằng “cái chết của con người”, sự xuất hiện của huyền
thoại, kì ảo biểu hiện nỗi lo âu, sợ hãi và sự hoài nghi của con người trước
hiện thực.
Như vậy, yếu tố kì ảo đã xuất hiện từ rất sớm trong nền văn học thế giới,
bản chất của cái kì ảo thống nhất trong diễn trình lịch sử. Trong hệ thống này,
tồn tại những yếu tố bất biến và khả biến, tất cả cùng thống nhất trong mô
hình chung và được quy kết, truyền lưu tiếp nối qua nhiều thế hệ và giai đoạn
văn học. Chính điều này đã có sức ảnh hưởng không nhỏ tới sự xuất hiện của
yếu tố kì ảo trong nền văn học Việt Nam.

1.2.1.2. Yếu tố kì ảo trong diễn trình văn họcViệt Nam
Nếu đặt trong tương quan so sánh với một số nền văn học khác thì thực tế
cái kì ảo trong văn học Việt Nam không phát triển bằng. Tuy nhiên nó cũng
có một lịch sử phát triển nương theo dòng chảy của văn học dân tộc. Hồ Anh
Thái trong bài tựa: “Hiện thực kì ảo sẵn có từ cổ xưa” giới thiệu cho cuốn:
“Truyện ngắn kì ảo Việt Nam” đã khẳng định: “Hiện thực kì ảo là một cái
nhìn hiện thực sâu sắc hơn, nhiều chiều hơn, li kì hơn. Và hiện thực kì ảo
cũng là cái sẵn có trong nhà, từ thời tổ tiên của người Việt” [73, tr.10]. Trong
nhận định trên Hồ Anh Thái muốn khẳng định cái kì ảo tiềm tàng trong văn
học dân gian. Đây là nơi khai sinh, nuôi dưỡng cái kì ảo. Và cũng chính ở thể
loại folklore ngôn từ này, cái kì ảo được thể hiện một cách hồn nhiên, khoẻ
mạnh, đáng yêu trong tư duy mộc mạc giản dị của người lao động. Ngay từ
thần thoại – thể loại văn học chưa ý thức, tác giả dân gian đã sử dụng yếu tố
kì ảo. Truyện Thần trụ trời, Sự tích mặt trời mặt trăng… là sự thần thánh hoá
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

23
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

sức mạnh của con người và tự nhiên.Thần thoại là thế giới của các vị thần với
những sức mạnh siêu nhiên kì bí. Mác đã nói rất đúng rằng: với thần thoại,
nhân dân đã mượn tưởng tượng để giải thích thế giới tự nhiên, chinh phục và
chiếm lĩnh tự nhiên.
Giai đoạn truyền thuyết đánh dấu sự phát triển trong tư duy người Việt.
Con người đã có thể cắt nghĩa được những hiện tượng của tự nhiên. Cái kì ảo
giờ đây không còn phù hợp với chức năng giải thích những điều mà trước đây
con người cho là bí ẩn. Với sự ra đời của truyền thuyết anh hùng, cái kì ảo trở
thành công cụ đắc lực để tôn vinh nhân vật. Cái kì ảo đã tạo nên màu sắc thần
kì cho sự ra đời cũng như sức mạnh kì diệu của nhân vật và bất tử hoá nhân
vật bằng sự hiển linh, báo ứng.Truyền thuyết về Thánh Gióng, Hai Bà Trưng,

Mị Châu Trọng Thuỷ…là những tác phẩm lấp lánh sắc màu kì ảo.
Nhưng có lẽ đến cổ tích, đặc biệt với thể loại cổ tích thần kì, cái kì ảo
trong văn học dân gian mới phát triển một cách viên mãn đến như vậy. Hiện
thực trong cổ tích là hiện thực nghiệt ngã, khổ đau của đời thực, nhân vật của
cổ tích chủ yếu là những người lao động lam lũ, nghèo nàn nhưng trong cổ
tích không hề có dấu vết của tư tưởng bi quan, chán chường mà khúc vĩ thanh
của cổ tích bao giờ cũng ngọt ngào, hạnh phúc. Nhờ đâu có sự kì diệu ấy?
Nhờ cái kì ảo, nhân dân đã gửi gắm những ước mơ, khát vọng về một xã hội
công bằng, xây nên những lâu đài trên mặt đất.Cô Tấm trở thành hoàng hậu
(Tấm Cám), người em trở nên giàu có (Cây khế)… là nhờ sức mạnh của
những lực lượng thần kì. Với cổ tích, cái kì ảo trở thành vị cứu tinh của nhân
dân lao động nhằm hoá giải những ước mơ, khát vọng của mình.Cái kì ảo
trong văn học dân gian thể hiện rõ nhất một kiểu tư duy hồn nhiên, thơ ngây
của người lao động. Họ sử dụng cái kì ảo một cách vô thức như nêm một thứ
gia vị vào tác phẩm.
Truyện truyền kỳ, chí quái trong văn học trung đại là một sự tiếp nối rất
xứng đáng cái kì ảo của văn học dân gian mà nhân dân lao động đã có công
Yếu tố kì ảo trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái

24
Nguyễn Thị Mơ – Cao học Văn K55

gieo mầm. Đây là một thể loại độc đáo của văn xuôi tự sự trung đại.Ngay bản
thân tên gọi “truyền kỳ” đã bao hàm yếu tố kì ảo, bất thường.Bởi truyền kỳ là
những truyện kì lạ được lưu truyền trong dân gian. Đỉnh cao của truyện
truyền kỳ Việt Nam là tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Tiếp thu
những tinh hoa của truyện truyền kỳ nhà Đường và cái kỳ vốn có sẵn trong
kho tàng dân gian truyền thống Nguyễn Dữ đã tạo nên những tác phẩm thực
sự có giá trị Cái chùa hoang ở Đông Triều, Chuyện kì ngộ ở trại Tây, Chuyện
câygạo…Tác giả đã xây dựng một thế giới trong đó có sự lẫn lộn giữa cái

thực và cái ảo. Nhưng điều quan trọng là cái ảo ở đây không hề xa lạ, hay như
một cứu cánh trước những bất lực của con người mà cao hơn đó là nằm trong
ý thức của nhà văn. Cái kì xuất hiện giúp cho hiện thực được phản ánh ở
chiều sâu và nổi lên một cách sắc nét. Những điều mà nhà văn không được
phép nói hay không muốn nói một cách trực tiếp đã được cái kì nói hộ sâu
sắc, thấm thía hơn. Chính Vũ Thanh đã nhận ra đặc trưng đó: “Trong truyện
truyền kỳ các tác giả sử dụng yếu tố kì không phải chỉ với chức năng là vỏ
bọc che giấu dụng ý sâu xa của nhà văn mà còn với tư cách một bút pháp
nghệ thuật mang tính đặc trưng của thể loại. Tác giả phản ánh hiện thực qua
cái kì lạ” [72, tr.14]. Nếu như thần thoại sử dụng cái kì ảo một cách vô thức,
cổ tích mượn cái kì ảo để thoả mãn những ước mơ thì truyện truyền kì là một
bước tiến đáng kể. Cái kì ảo trở thành phương tiện nghệ thuật nhằm chiếm
lĩnh và phản ánh hiện thực một cách đắc lực của nhà văn.
Cái kì ảo không hề chết khi bước sang thế kỉ XX. Mệnh đề đó vẫn đúng
khi soi vào văn học dân tộc. Thế kỷ XX, chúng ta nhận ra dư ba của truyện
truyền kỳ, chí dị, trong văn học Việt Nam hiện đại và dường như cái vòng
sóng ấy càng về sau càng mạnh mẽ hơn.Văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX
đến trước Cách mạng tháng Tám tồn tại nhiều tác phẩm mang đậm màu sắc
Liêu Trai, ma quái mang âm hưởng rõ nét của truyện truyền kỳ: Kim Ba chí dị