Trường ca về đề tài chiến tranh chống Mỹ Nhìn từ góc độ thể loại

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
KHOA VĂN HỌC
DIÊU THỊ LAN PHƯƠNG
Đ Ể T À I:
TRƯỜNG CA VỂ ĐỂ TÀI CHIÊN TRANH CHỐNG MỸ
(NHÌN Từ GÓC Độ THỂ LOẠI)
LUẬN VĂN THẠC SỸ VĂN HỌC
• • •
Chuyên ngành: Lý luận văn học
Mã số: 50401
OA i HOC O U '_'C ủ lA Ha -t ò ' '
ĨP ư K G Ih M THL»Ku Trĩ* THƯ VlCi1'!
Nc
Người hướng dẫn khoa học : TS. Trân Khảnh Thành
Hà Nội - 2004
T r ư ờ n g c a vế đ ề tà i c h iế n t r a n h c h ố n g M ỹ
D ié u T h ị L a n P h ư ơ n g
MỤC LỤC
MỞ ĐẦ U 4
1. Lý do chọn đề tài 4
2. Lịch sử vấn đề 5
3. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu 8
4. Cái mới của luận văn 10
5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 10
6. Kết cấu luận văn 11
NỘI DUNG
Chương 1: Các vấn đề lí thuyết về trường ca 12
1.1. Khái niệm trường ca 12
1.2. Cơ sở xã hội của trường ca 15
1.2.1. Ý kiến của Hêghen về ‘T rạng thái của thê'giới sử thi” 15

1.2.2. Âm vang của những thời đại anh hùng trong lịch sử Việt Nam 19
1.3. Sự tồn tại của trường ca trong lịch sử 21
1.4. v ể trường ca hiện đại 31
1.4.1. Trường ca hiện đại có những đặc điểm thống nhất với trường ca sử thi 32
1.4.2. Những đặc điểm mới 38
1
T r ư ờ n g c a v ề đ ê tà i c h iế n tr a n h c h ố n g M ỹ
D iê u T h ị L a n P h ư ơ n g
Chương 2: Trường ca thời chống Mỹ - sự phát triển của thể loại
và vấn đề thể hiện nội dung 41
2.1. Thể loại trường ca trong thơ ca chống Mỹ 41
2.1.1. Định hướng của nền văn học cách mạng và vai trò của trường ca 41
2.1.2. Trường ca là thể loại mang tính tổng hợp 48
2.2. Hiện thực chiến tranh và những hướng tiếp cận 54
2.2.1. Sự qui định cách nhìn chiến tranh trong trường ca 54
2.2.2. Những năm một chiếc áo có thể sống lâu hơn một cuộc đời 57
2.2.3. Tâm trạng người lính trong trận chiến 60
2.2.4. Lý tưởng cách mạng 62
2.2.5. Khát vọng hạnh phúc 65
2.3. Số phận con người trong chiến tranh 69
2.3.1. Mối quan hệ giữa con người và hoàn cảnh 70
2.3.2. Con người và thời gian 73
2.3.3. Con người và không gian 80
Chương 3: Phương thức tổ chức tác phẩm 83
3.1. Kết cấu 83
3.1.1. Kết cấu trường ca có cốt truyện 84
3.1.2. Kết cấu trường ca trữ tình 86
2
T r ư ờ n g c a v é đ ê tà i c h iế n tr a n h c h ố n g M ỹ
D iê u T h ị L a n P h u ơ tig

3.1.3. Kết cấu theo hệ thống nhân vật 89
3.1.4. Tổ chức đoạn thơ, câu thơ 90
3.2. Tổ chức hệ thống hình ảnh 95
3.2.1 Hình ảnh con đường 95
3.2.2. Hình ảnh đất 98
3.2.3. Hình ảnh lửa 101
3.2.4. Một số hình ảnh khác 103
3.3. Ngôn ngữ và giọng điệu 108
3.3.1. Ngôn ngữ 108
3.3.2. Giọng điệu 111
K ẾT LUẬN 113
TÀI LIỆ U THA M KHẢ O 116
3
Trường ca về đé tài chiến tranh chống Mỹ
Diêu Thị Lan Phươiig
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
Trường ca là một thể loại xuất hiện sớm trong văn học thế giới. Trong
lịch sử phát triển, nó đã ghi lại những giai đoạn hào hùng, những chiến công
vang dội của các dân tộc. Bất kỳ một đất nước nào cũng mong có được
những bản tráng ca muôn đời. Là một thê loại mang tính chất cao cấp, trường
ca có một ý nghĩa rất đặc biệt. Từ thể loại này, chúng ta sẽ thấy được sự vận
động và phát triển của tinh thần dân tộc ở mỗi đất nước, trong mỗi thời kì
lịch sử là khác nhau.
Ớ Việt Nam, trường ca đã có tiền đề từ xa xưa nhưng đặc biệt phát triển
mạnh trong và sau thời kỳ chống Mỹ. Tuy nhiên đây lại là một thể loại phức
tạp và gây nhiều tranh luận, với nhiều định nghĩa khác nhau. Hầu như chưa
có một công trình mang tính hệ thống nào nghiên cứu về vấn đề này. Một số
tác giả cho rằng trường ca chỉ là một hiện tượng, một xu hướng nhất thời.
Trong thực tế từ những năm 80 đến nay phong trào viết trường ca đã chững

lại nhưng như thế không có nghĩa là nó đã chết hẳn. Mặt khác tên gọi
“trường ca” cũng tồn tại nhiều quan niệm và có ý kiến cho rằng đây chưa
phải là cách gọi đúng. Dù vậy, theo chúng tôi một loại tác phẩm với tên gọi
trường ca là có thực, là tồn tại thực trong văn học chống Mỹ. Hơn nữa, có lúc
nó đã nổi lên như một hiện tượng, điều ấy thể hiện tính chất riêng biệt, tính
đặc thù của một thời kỳ văn học. Vì vậy trước hết đây là một vấn đề thực tế
và thiết nghĩ cũng cần phải có một sự lí giải về nó.
Đề tài chiến tranh là một đề tài quen thuộc trong văn học Việt Nam. Từ
trước đến nay nó vẫn là một sự ám ảnh lớn. Cuộc chiến đấu anh hùng và
khốc liệt chống đế quốc Mỹ đã để lại những dấu ấn không bao giờ phai mờ
trong kí ức dân tộc. Tinh thần quật khởi, lòng yêu nước nồng nàn của nhân
dân ta đã làm nên chiến thắng vĩ đại. Vào những thập kỉ 60, 70, 80 thể loại
4
Trường ca vé đề tài chiến tranh chông Mỹ
Diêu Thị Lan Phương
trường ca đã có một lượng đề tài phong phú. Trong đó, bộ phận thể hiện rõ
nhất tính chất anh hùng ca, và cũng là tiêu biểu nhất, có giá trị nhất trong thể
loại này là những tác phẩm viết về đề tài cuộc chiến tranh chống Mỹ. Vì vậy
chúng tôi chọn đề tài Trường ca vê đề tài chiến tranh chống M ỹ (nhìn từ
góc độ thể loại) cho luận văn của mình.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Trường ca cổ điển (hay trường ca sử thi) là thể loại đã tồn tại trong
một thời gian rất dài ở Châu Âu. Sau này, một số tiểu thuyết bằng thơ chẳng
hạn như PhaoxtoịGơt), Epghênhi Ônhêghin(Puskin), Đông Gioãng
(Bairơn) cũng được một số người gọi là trường ca. Đối với một phạm vi
rộng như thế dĩ nhiên có nhiều cách nhìn khác nhau. Điều này còn phụ thuộc
vào truyền thống văn học dân tộc, quan niệm thời đại, môi trường văn hoá
Và có một điều chắc chắn là các nhà nghiên cứu đã không hề thờ ơ với thể
loại này. Trong số tài liệu mà chúng tôi được biết thì T.Tátxô (1544-1595) đã
phát biểu những quan điểm lý luận văn học của mình qua tác phẩm “Nhận

xét vê loại trường ca anh hùng”. Trong đó ông đã tập trung sự chú ý vào
việc nghiên cứu lí luận về anh hùng ca từ đó đề ra nhiều luận điểm Mỹ học
khái quát. Ông đã khẳng định rằng phạm trù cái kì diệu có một ý nghĩa quan
trọng và căn bản, đó là phạm trù chủ đạo của anh hùng ca (theo Bôrep). Bên
cạnh T. Tátxô, Hêghen là người cũng viết rất nhiều về trường ca sử thi. Trong
bộ M ỹ học, ông đã nghiên cứu một cách hệ thống về hoàn cảnh ra đời, các
đặc điểm và diễn biến lịch sử của thơ sử thi. Trong đó ông xếp các trường ca
sử thi thuộc loại hình thơ (các nghệ thuật lãng mạn) và cho rằng “chính với
tính cách là một tổng thể nguyên sơ mà trường ca sử thi làm thành cái quí
báu nhất, quyển sácli, quyển Thánh kinh của một dân tộc và mọi dân tộc lớn
và quan trọng đều có.”[28,574].
5
Trường ca về đê tài chiến tranh chống Mỹ
Diêu Thị Lan Phương
Bước sang thời hiện đại, dưới cách nhìn thi pháp học, Bakhtin cũng đã
giúp ta hình dung về các vấn để thời gian nghệ thuật, cách thể hiện trong tác
phẩm trường ca sử thi một cách rõ hơn(các ý kiến của Bakhtin sẽ được chúng
tôi trình bày trong chương I). Mặt khác, theo nhà nghiên cứu Hoàng Ngọc
Hiến, ở Nga thể loại trường ca rất phát triển và đã có những thời kì khá phồn
thịnh. Vì vậy, lí luận về trường ca ở Nga có thể nói là tương đối hoàn thiện.
Từ thế kỉ XIX Bêlinxki đã đưa ra những nhận định về đặc trưng của thể loại
này. Ông cho rằng “nó chỉ chớp lấy những yếu tố mang chất thơ, chất lí
tưởng của cuộc sống mà nội dung là những chiêm nghiệm sâu sắc nhất vê thế
giới và những vấn đề cao sâu nhất của nhân loại hiện tại.”[31,44] . Trong
thời đại Xô Viết có những nhà khoa học chuyên nghiên cứu về trường ca
(A.N. Xôkôlôv) và trên Báo văn học cũng đã có những cuộc thảo luận sôi nổi
về trường ca.
Như vậy việc nghiên cứu thể loại trường ca trên thế giới nói chung cũng
đã có một quá trình lịch sử và có thể khẳng định đây là vấn đề mà nhiều nhà
nghiên cứu đã quan tâm.

2.2. Trường ca trong văn học Việt Nam hiện đại ra đời từ yêu cầu của hiện
thực đời sống dân tộc, từ khát vọng của một thế hệ nhà văn muốn ghi lại thời
đại hào hùng trong lịch sử. Hàng trăm trường ca viết về cuộc kháng chiến
chống Mỹ ra mắt bạn đọc thu hút sự quan tâm của giới sáng tác và phê bình
văn học. Suốt mấy năm 1980, 1981, 1982 nhiều cuộc hội thảo về trường ca
đã diễn ra sôi nổi. Tạp chí Vãn nghệ quàn đội và Tạp chí Ván học là hai
diễn đàn để các nhà nghiên cứu trao đổi về vấn đề này. Đã có nhiều bài viết
công phu được đăng tải ở đây. Nhìn chung, những người quan tâm đều cố
gắng đi sâu vào thực tiễn thể loại để tìm ra những nét đặc thù của trường ca
hiện đại. Về cơ bản các bài viết thường đi theo hai hướng: Thứ nhất là đi tìm
định nghĩa và thứ hai là cố gắng tìm ra các đặc điểm th ể loại hoặc nói về
một đặc điểm nào đó.
6
Trường ca vê đê tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
Về vấn đề định nghĩa trường ca có rất nhiều ý kiến khác nhau. Chúng ta
có thể chia ra một số cách hiểu như sau:
- Các tác phẩm dài hơi đương thời nên gọi là truyện thơ (Vê khái niệm
“Trường ca” - Từ Sơn)
- Trường ca trong văn học Việt Nam hiện đại chỉ có ý nghĩa mỹ học đầy
đủ khi có tên gọi là trường ca sử thi hiện đại (Từ ý kiến vẻ trường ca
sử thi của Hẻghen đến trường ca hiện đại ở ta - Đỗ Văn Khang)
- Trường ca là một một hiện tượng giao thoa giữa tự sự và trữ tình (Bàn
góp về trường ca - Lại Nguyên Ân)
- Nhiều tác giả nêu ra vấn đề tên gọi trường ca nhưng cuối cùng đều thừa
nhận như một thực tế và xem “mỗi tác phẩm là một cách định nghĩa
của tác giả về chính th ể loại đó" (Hữu Thỉnh)[81]
Về đặc trưng thể loại, có nhiều bài viết đã nghiên cứu một cách nghiêm
túc. Các tác giả thường dựa vào sự so sánh giữa trường ca với thơ dài, trường
ca với truyện thơ để nói lên đặc trưng của thể loại (Trần Ngọc Vương, Mã

Giang Lân, Vũ Đức Phúc )- Bên cạnh đó một số tác giả đi từ sự vận động
của các thể loại được gọi là trường ca hoặc từ những lí thuyết về thể loại của
nước ngoài mà vận dụng vào để xem xét trường ca chống Mỹ (Phạm Huy
Thông, Đỗ Văn Khang, Hoàng Ngọc Hiến ).
Ngoài các bài viết được đăng tải trên báo chí, trong một số công trình
nghiên cứu cũng xuất hiện một sô' bài viết về trường ca. Vũ Văn Sỹ đặc biệt
chú ý đến vai trò của thể loại này trong hệ thống thơ Việt Nam hiện đại.
Trong bài Trường ca trong hệ thông th ể loại thơ Việt Nam hiện đại
[19,703] tác giả đã luận giải một cách hợp lí về sự phát triển của thể loại này.
Năm 1999, Hoàng Ngọc Hiến đã xuất bản giáo trình Nám bài giảng về th ế
loại và một trong số những vấn đề được ông đưa ra là “Mấy vấn đé đặc trưng
7
Trường ca VẾ đê tài chiến tranh chống Mỹ
Diêu Thị Lan Phương
thể loại và thi pháp của trường cá". Có thể nói Hoàng Ngọc Hiến là một
trong số ít người đã dành nhiều tâm sức cho việc nghiên cứu trường ca. Từ
các bản dịch, các bài giới thiệu về trường ca của Maiacôpxki, các lí thuyết về
thể loại của Nga ông đã khái quát nên những đặc điểm cơ bản của trường ca
hiện đại như: nội dung lớn, cảm hứng lớn, mối tương quan giữa tự sự và trữ
tình Có thể nói “Mấy vấn đề đặc trưng thể loại và thi pháp của trườtìg ca"
của Hoàng Ngọc Hiến là công trình rất công phu, đã vận dụng những lí
thuyết và thực tiễn tương đối mô phạm, tuy ngay trong cách đặt tên quyển
sách đã ít nhiều mang tính nội bộ.
Điểm qua một sô' công trình nghiên cứu, chúng ta cũng thấy được thể loại
trường ca là mảnh đất đã thu hút nhiều sự quan tâm. Hơn nữa thể loại này
không chỉ là sản phẩm của riêng xã hội ta. Tuy nhiên trên thực tế, một phần
có thể do sáng tác quyết định, những kết luận về thể loại này qua các diỗn
đàn, các cuộc hội thảo hầu như vẫn đang được bỏ ngỏ, vẫn chưa có một cách
hiểu thống nhất về thể loại (Tất nhiên đây có thể là vấn đề muôn thuở của
văn học). Nhìn chung những bài viết còn mang tính khái lược, điều ấy thể

hiện ngay trong đầu để “Mâỳ suy nghĩ ”, ‘Thử bàn về ", “Góp thêm một
vài ý kiến ". Nó chưa tạo nên một hệ thống hoàn chỉnh, chặt chẽ mang tính
tiêu chí của thể loại. Tuy còn tồn tại một số vấn đề như thế nhưng có thể nói
trong bối cảnh ấy các nhà nghiên cứu đã chỉ ra tương đối đầy đủ những nét
chính của trường ca hiện đại.
3. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu
Đây là một đề tài mang tính chất kết hợp giữa lí thuyết và thực tiễn. Vì
vậy nhiệm vụ mà chúng tôi đặt ra trước hết là tổng hợp một cách tương đối
hệ thống một số vấn đề mang tính lý luận về sử thi cổ đại và trường ca hiện
đại. Là một thể loại có nội hàm rộng vì vậy chắc chắn không thể giải quyết
hết mọi vấn đề. Trong những vấn đề cụ thể chúng tôi cố gắng nêu ra những
8
Trường ca vé đê tài chiến tranh chống M ỹ Diéu Thị Lan Phương
đặc điểm mang tính qui định thể loại và qui định tư duy phản ánh trong tác
p h ẩ m .
Từ đó để chỉ ra sự vận động của thể loại trường ca - một thể loại lớn
của văn học thế giới, đồng thời thấy được một số đặc trưng của trường ca
hiện đại và sự xuất hiện phù hợp với một thời đại anh hùng của trường ca
chống Mỹ. Trọng điểm của đề tài sẽ tập trung vào các vấn đề thực tiễn thể
loại của những trường ca trực tiếp viết về chiến tranh giải phóng. Từ đó
khẳng định những nét riêng biệt của trường ca hiện đại Việt Nam và của nền
văn học chống Mỹ nói chung.
Do sự hạn chế về mặt tư liệu, đặc biệt các tư liệu bằng tiếng nước ngoài,
hơn nữa dung lượng của một luận văn thạc sỹ không thể cho phép chúng tôi
bàn đến một phạm vi quá rộng. VI vậy chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên
cứu như sau:
* Về những trường ca cổ đại, chúng tôi chú trọng đến các trường ca của
Hômerơ và các trường ca của Ấn Độ cổ đại. Đây là những dạng mang tính
chất anh hùng ca gần gũi với trường ca giai đoạn chống Mỹ. Chúng tôi xem
xét những vấn đề này dựa trên các quan điểm của Hêghen.

* Trường ca viết về chiến tranh chống Mỹ có số lượng rất lớn, tuy nhiên
một số tác phẩm chất lượng còn hạn chế và vì vậy chúng tôi chỉ chọn lọc
những trường ca được đánh giá là thành công và tiêu biểu nhất, trực tiếp viết
về đề tài chiến tranh chống Mỹ như: Mặt đường khát vọng (Nguyễn Khoa
Điềm), Đường tới thành p h ố (Hữu Thỉnh), Những người đi tới biển (Thanh
Thảo), Bài ca chim Chơ rao (Thu Bồn), Trường ca Sư đoàn (Nguyễn Đức
Mậu)
9
Trường ca vê đề tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
4. Cái mới của luận văn:
Đây là một đề tài chưa có ai nghiên cứu một cách chính thức nên luận
văn của chúng tôi trước hết sẽ cung cấp một cơ sở mang tính hệ thống về
những vấn đề lý luận và sự phát triển của thể loại trường ca.
Luận văn chỉ ra những đặc trưng thi pháp cụ thể của trường ca chống
Mỹ. Có thể nói đây là một hình thức mới xuất hiện nên chúng ta chưa có
được cái nhìn đầy đủ về nó. Vì vậy đề tài của chúng tôi sẽ góp phần bổ sung
những kiến thức về thể loại để có thể có một cái nhìn tổng quan hơn về văn
học chống Mỹ.
Trường ca là thể loại mang tính thời đại rõ nhất, đồng thời nó cũng là
một thể loại mang tính tổng kết. Trong sự vận động của văn học, với sự xuất
hiện ồ ạt và rút lui nhanh chóng, nó như một thể loại đã khép lại một thời đại
văn học chịu ảnh hưởng của hoàn cảnh chiến tranh.
5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Để tiến hành nghiên cứu đề tài này chúng tôi dựa trên cơ sở Chủ nghĩa
duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của c . Mác- Ảngghen để lí giải các
vấn để về thực tiễn văn học, sự qui định của hiện thực khách quan đối với tư
duy phản ánh trong tác phẩrrL Đồng thời trong vấn đề thể loại cụ thể, chúng
tôi sẽ'dựa trên những lí luận về mỹ học của Hêghen để tiếp cận thể loại
trường ca.

Để hoàn thành luận văn này, chúng tôi vận dụng một cách tổng hợp
những kiến thức về lí luận văn học, văn học sử và một số phương pháp chủ
yếu sau đây:
- Phương pháp phân tích, tổng hợp
- Phương pháp mô hình hóa
10
Trường ca vé đề tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phươìig
- Phương pháp so sánh đồng đại, lịch đại
- Phương pháp thống kê
Những phương pháp này được chúng tôi sử dụng xen kẽ để làm nổi bật vấn
đề
6. Kết cấu luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được trình bày trong ba phần
chính:
Chương 1: Các vấn đề lí thuyết về trường ca
Chương 2: Trường ca thời chống Mỹ - sự phát triển của thể loại và
vấn đề thể hiện nội dung
Chương 3: Phương thức tổ chức tác phẩm
11
Trường ca vé đề tài chiến tranh chống M ỹ Diéu Thị Lan Phương
CHƯƠNG 1:
CÁC VẤN ĐỂ LÍ THUYẾT VỂ TRƯỜNG CA
1.1 Khái niệm trường ca
Thực tiễn sáng tác đã cho thấy rằng, trường ca là một thể loại rất phức
tạp. Trước hết, về bản thân tên gọi, như tác giả Phạm Huy Thông viết: “Đ ểínig
thí và đ ể chọn làm thuật ngữ tổng quát chỉ thể loại thơ ca hùng tráng, danli từ
Trường ca có điểm yếu là vỏ ngôn ngữ của từ chỉ hàm được độ dài cứa sáng
tác. T hế nhưng chính độ dài của thể loại lại là một điểm có thể tranh cai”[ 84].
Về điểm này, thậm chí có nhà nghiên cứu cho rằng “khái niệm Trường ca

không phải là một thuật ngữ chính xác và khoa học. Bởi lẽ, khái niệm này
không nói lên được đặc trưng cơ bản của một thể loại thơ nào cả. Hơn nữa, nó
còn có thể gây nên một tình trạng mơ hồ, lẩn lộn"[36], Có thể, đây là những ý
kiến mang tính chủ quan, nhưng một phần nó cũng nói lên sự “bất ổn" của
thuật ngữ. Theo ông Hoàng Ngọc Hiến trong "Năm bài giảng vê th ể loại" thì
'T h ể loại ta vẫn quen gọi là Trường ca trong thuật ngữ nghiên cứu văn học
Liên Xô(cũ) được gọi là Poema (trong bài này từ Poema tạm dịch là Trường
ca) có thể hiểu với một nghĩa rất rộng, thậm chí mông /zí/ỉg”[31,41]. Còn trong
cuốn “Thuật ngữ lí luận văn học” của trường Đại học Sư phạm Vinh tổ chức
biên soạn năm 1974 có viết: “Thuật ngữ Trường ca xuất hiện như là đ ể dịch
một danh từ nước ngoài. Danh từPoema trong tiếng Nga chỉ một th ể loại văn
học dân gian Nga truyền thống với đặc trưng là tác phẩm thơ thể hiện một nội
dung lớn có ỷ nghĩa trọng đại đối với dân tộc. Nhiều khi Trường ca được dùng
một cách rộng rãi đ ể chỉ một tác phẩm thơ dài liơi không nhất thiết plìải có
nội dung lớn. Trong trường lư/p này Trường ca chỉ có ỷ nglũa là bài ca, bài
thơ dài"[24,255 ]. Như vậy, thuật ngữ trường ca được hiểu theo một nghĩa rất
rộng. Trong cuốn “Từ điển Thuật ngữ vãn học” (Lê Bá Hán chủ biên) trường
12
Trường ca vé đề tài chiến tranh chống Mỹ Diêu Thị Lan Phương
ca được hiểu là “tóc phẩm thơ có dung lượng lớn, thường cỏ cốt truyện tự sự
hoặc trữ tình. Trường ca (poème) cũng được dùng đ ể gọi các tác phẩm sử thi
(épopee) thời cổ và thời Trung đại, khuyết danh hoặc có tác g/ả”[23,309]. Và
như vậy, trường ca như cách hiểu ở đây bao gồm cả các sáng tác cổ điển và
các sáng tác hiện đại, cả dân gian và văn học viết Bên cạnh những định
nghĩa rộng cũng có những định nghĩa hẹp hơn về thể loại trường ca. Bêlinxki
là nhà lí luận văn học đầu tiên muốn dành tên gọi trường ca cho một loại tác
phẩm thơ dài đặc biệt, có đặc trưng riêng về nội dung. Trong văn học Xô Viết,
không phải tác phẩm thơ dài nào cũng được gọi là trường ca. Có sự phân biệt
giữa Trường ca và truyện bằng thơ, tiểu thuyết bâng thơ. Vấn đề đặc trưng nội
dung của trường ca được đặt ra. Như vậy, ngoài nghĩa rất rộng đã được nói ở

trên, thuật ngữ trường ca còn có một nghĩa xác định hơn, chỉ một thể loại tác
phẩm thơ đặc biệt có đặc trưng nội dung xác định, chẳng hạn như định nghĩa
của viện sĩ Gulaiep “Trường ca là những tác phẩm gồm nhiều phần mang đặc
tính sử thi và trữ tình- trường ca đó là một k ế tục trực tiếp của sử thi c ổ điển
và anh hùng ca”[22,233]. Cách hiểu của các nhà lí luận Xô Viết sẽ giúp ta
hình dung rõ hơn về trường ca viết về chiến tranh chống Mỹ.
Với những cách hiểu khác nhau, rõ ràng bản thân tên gọi đã trở nên phức
tạp. Tuy nhiên, nội hàm khái niệm là do chúng ta hiểu về nó, khu biệt nó như
thế nào chứ khái niệm không chỉ nằm ở bản thân lớp vỏ ngôn ngữ, ở nghĩa
đen của từ vựng. Hơn nữa, về mặt lí luận, như Trần Ngọc Vương viết: “Lỉ
luận về Trường ca - một bộ phận của thơ - lí luận về các tác phẩm văn vần
dài hơi nói chung, lại càng hiếm. Chưa thể coi lí luận về các thể loại klìác là
ổn, chỉ có th ể nói rằng Trường ca do tần s ố xuất hiện của nó hiện thời, trở
nên không Ổn nhất mà th ỏ n 93]. Lí luận về trường ca của chúng ta chủ yếu
tiếp thu từ lí luận của Liên Xô (cũ), phần lớn cũng chỉ dừng lại ở những ý
kiến của Bêlinxki, đến nay vẫn chưa tìm được một định nghĩa hoàn chỉnh và
chính xác chứ chưa nói đến việc hệ thống hoá. Có thể do sáng tác chưa lên
13
Trường ca vé đế tài chiến tranh chống M ỹ Diêu Thị Lan Phương
được đến đỉnh cao hoặc ngược lại vì lí luận về trường ca của chúng ta không
đầy đủ, chưa mang tính định hướng nên trường ca chỉ nở rộ trong một thời
gian ngắn. Thể loại trường ca là một thể loại lớn và như cách gọi của Hêghen,
đó là những “Thánh thư của dán tộc". Đó là một khái niệm mang giá trị và
tồn tại có thực trong thực tiễn văn học không chỉ ở Việt Nam mà còn ở thế
giới. Sự phát triển phức tạp của trường ca và quá trình liên tục hoàn thiện, vận
động, giao thoa thể loại cũng góp phần làm cho việc đi tìm nội hàm gặp khó
khăn. Khi điểm qua khoảng 20 ý kiến về trường ca qua các cuộc thảo luận,
chúng tôi nhận thấy rằng hầu hết các tác giả đều hiểu thuật ngữ trường ca
theo nghĩa rộng của các Từ điển. Tuy nhiên khi áp dụng thuật ngữ vào văn
học Việt Nam hiện đại thì một số người cho rằng trường ca trong mấy chục

năm nay không giống những trường ca cổ điển ‘Trường ca hiện đại ở Việt
Nơm không thể là sự tiếp tục tự nhiên của các trường ca trong lịch sử như
kiểu Iliat và Ođitxe, như kiểu Ramayana và Mahabharata, như kiểu các
khan Tây Nguyên và các loại Saga Poem ở các dân tộc khác trước Ả7c/”[93].
Các nhà nghiên cứu văn học Đỗ Văn Khang, Vũ Đức Phúc lại cho rằng có
thể gọi những bản trường ca chống Mỹ là Trường ca sử thi hiện đại và như
vậy là nó có những đặc điểm thống nhất - cùng loại hình với trường ca sử thi.
Chúng tôi cho rằng trường ca hiện đại không phải là sự tiếp tục, sự phát triển
tự thân ở một mức cao hơn của các loại trường ca sử thi nhưng chính hoàn
cảnh lịch sử, thời đại cách mạng đã qui định chặt chẽ tính chất tác phẩm nên
trường ca có nhiều điểm thống nhất với trường ca cổ điển, đặc biệt là ở tính
chất anh hùng ca. Vì vậy nếu nói trường ca hiện đại là cùng một loại hình với
các thể loại tương tự trước cũng không phải là một nhận xét sai. Mặt khác
nếu đặt ra vấn đề đây là sự tái sinh hay khai sinh của thể loại thì Trường ca
của ta lại không thể là sự khai sinh. Bởi vì dù sao tên gọi và một số đặc điểm
thể loại dù do các vấn đề lịch sử chi phối và có nguyên nhân sâu xa khác với
với các loại trường ca sử thi (ví dụ âm hưởng anh hùng ca của trường ca ngày
nay là do một thời đại anh hùng quyết định, còn âm hưởng anh hùng ca thời
14
Trường ca về đế tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
xưa không chỉ là yếu tố thời đại mà phần nhiều do sự tưởng tượng thêm, do
khát vọng chiếm lĩnh tự nhiên và xã hội của con người quyết định) nhưng
nó lại thể hiện ra thành những điểm tương tự nhau. Để thuận lợi cho việc xem
xét các vấn đề khác, chúng tôi tạm thời giới hạn thuật ngữ trường ca hiện đại
như sau: Trường ca là những tác phẩm thơ dài có kết cấu chặt chẽ, có nội
dung lớn hướng đến cái toàn th ể cộng đồng dân tộc và mang tính chát anh
hùng ca.
1.2. Cơ sở xã hội của trường ca
1.2.1. Ý kiến của Hêghen về "Trạng thái của th ế giới sử thi"

Một thể loại bao giờ cũng phát sinh và phát triển trên một tiền đề xã hội
nhất định. Không có thời đại Phục hưng, không có sự đòi hỏi được tôn vinh
của cá nhân con người thì sẽ không có tiểu thuyết như hiện nay. Không có sự
ai oán, sầu bi của những kiếp phụ nữ dưới chế độ phong kiến thì sẽ không có
những khúc ngâm, những cung oán thấm đẫm nước mắt. Một thể loại, một
hiện tượng văn học bao giờ cũng ra đời trong một cơ sở xã hội đặc thù của
nó. Thể loại trường ca không nằm ngoài quy luật ấy . Hơn nữa, nó lại luôn
gắn với cái cao cả, kỳ diệu, tính sử thi nên không phải bất cứ lúc nào cũng
sinh ra trường ca. Vậy, cái gì đã tạo nên cảm hứng của trường ca? Cái gì là
nguyên nhân sâu xa thúc đẩy một thể loại thơ phù hợp với tiếng nói hào hùng
của một thời đại?
Khi nghiên cứu văn học chống Mỹ, chúng tôi thấy tính lãng mạn, chất
sử thi là những đặc điểm nổi bật. Điều ấy càng được thể hiện rõ trong các bản
trường ca viết về chiến tranh. Những bản trường ca này đều có nhiều yếu tô'
thống nhất với các Trường ca sử thi -những tác phẩm mà Hêghen đã lấy làm
cơ sở cho một phần lý luận vể “Các nghệ thuật lãng mạn”. Vì vậy, khi xét về
nguồn gốc xã hội, sự ra đời của các trường ca nói chung, chúng tôi đi từ
những lí luận căn bản của Hêghen để lí giải các vấn đề.
15
Trường ca vé đề tài chiến tranh chóng M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
Theo Hêghen, thơ ca là lĩnh vực cao nhất của nghệ thuật “Lãng mạn”
(khái niệm của Hêngen không phải là lãng mạn chủ nghĩa mà để chỉ các
nghệ thuật đi sâu vào thế giới tâm hồn của con người). Bởi vì “Đôĩ tượng duy
nhất của thơ ca là cái vương quốc vô hạn của tinh thần và ngôn ngữ, cái chất
liệu mềm dẻo và vô vọng kia lại là bộ phận khăng khít của tinh thần và là cái
có khả năng chiếm hữu các hứng thú và các vận động của tinh thần dưới
trạng thái sinh động nhất của nó hơn mọi cái khác” [28, 484]. Trong thế giới
thơ ca ấy thì sử thi lại là lĩnh vực khởi thuỷ, bắt đầu với các thơ đ ề trên mộ,
thơ cách ngôn và các bản Trường ca về vũ trụ và thần linh. Tuy nhiên, những

bản trường ca ban đầu này chưa được Hêghen coi là Trường ca chính thức.
Những bản trường ca xứng đáng là quyển “Thánh kinh của một dàn tộc” -
những trường ca chính thức - trường ca chân chính - “chủ yếu ra đời vào thời
kỳ trung gian trong đó một dân tộc thoát khỏi tình trạng mê muội của nó và
cảm thấy tinli thần của nó thức tỉnh bắt đầu tạo nên một th ế giới dành riêng
cho nó và nó cảm thấy sống ở đấy là thoải mái”[28, 575]. Đó là một thể chế
xã hội đạt tới một trạng thái độc đáo trong đó nền tảng của sự phục tùng
không phải là một uy quyền thuần tuý, mà là một “tinh thần danli dự, sự tôn
trọng". Sự thức tỉnh song song của ý thức tự do cá nhân và tinh thần dân tộc
đã là tiền đề cho sử thi. Trong xã hội ấy người ta muốn tạo ra một thế giới và
dành riêng cho nó một quyển sách ghi lại tất cả cái không khí, khí phách hào
hùng đẹp đẽ của dân tộc.
Trường ca sử thi gắn liền với cái toàn thể của thời đại và của đời sống
dân tộc. Song nó không phải vẽ lên tâm trạng chủ quan của nhà thơ mà vẽ lên
các sự kiện và các biến cố cụ thể, cho nên cái tôi của anh ta lại càng lùi về
phía sau khi anh ta lao vào thế giới đang diễn ra trước mắt, hoà mình vào
cộng đồng, vào không khí dân tộc.
Khi nghiên cứu các bản Trường ca của Hômerơ người ta cho ràng nó
đã ra đời trong thời kỳ quá độ từ nền văn hoá Mixen chuyển sang nền văn
16
Trường ca vé đé tài chiến tranh chống M ỹ Diéu Thị Lan Phương
hoá cổ tiền Hi Lạp thời kỳ đồng hoá của bốn nhóm bộ tộc Hi Lạp để hình
thành dân tộc Hi Lạp, dân tộc trong cái ý nghĩa ban đầu, ý nghĩa sơ khai của
nó. Qua những chứng cứ khảo cổ học, người ta thấy nền văn minh Cret và
Mixen thuộc về thời đại đồ đồng, kim loại sắt đã có nhưng còn hiếm. Người
Đôriêng từ phía Bắc tràn xuống chinh phục Hi Lạp đã đem theo những dụng
cụ bằng sắt thường dùng. Người Akêen đã bị kẻ xâm lược mới này đánh đuổi,
chạy sang vùng bờ biển Tiểu Á. Nơi ấy các thành bang Iôni và Êôlit còn giữ
được, qua hàng thế kỷ, câu chuyện về nhũng anh hùng Akêen và những chiến
công lừng lẫy của họ. Những người hát rong đã biến những câu chuyện kể

này thành nhũng khúc ca chiến trận và vinh quang. Nguồn gốc hình thành
nên những thiên anh hùng ca Hi Lạp cổ đại chắc chắn phải là thời kỳ có
những phát triển đột biến, vượt bậc về ý thức dân tộc, về văn minh và trí tuệ
của loài người. Những Trường ca ỉliat, Ođitxe của Hômerơ là những viên
gạch đầu tiên của một nền văn minh HiLạp cổ đại phát triển rực rỡ (khoảng
thế kỷ VII - đến thế kỷ IV sau CN )
Tuy vậy, Hêghen cho rằng không nên kết luận “từ cái thời đại anh hùng
với ỷ nghĩa thực sự của nó, là thời đại sinh ra sử thi - nhãn dân đã có cái
nghệ thuật tự mình vẽ nên một bức tranh nên th đ' [28,577]. Thực chất thì
“nghệ thuật nảy sinh chậm hơn nhiều, khi cuộc sống và tinh thần từ lâu đã
diễn biến trong một bầu không khí nên thư ’ [28,577]. Các trường ca của
Hômerơ xuất hiện sau khi cuộc chiến tranh Troa xảy ra nhiều thế kỷ. Còn
Otxian đã ca ngợi một quá khứ anh hùng mà cái hồi quang đã mất khiến
người ta cảm thấy cần nhớ lại và xây dựng lại nó. Những bản trường ca viết
về chiến tranh chống Mỹ của chúng ta phần lớn cũng được viết sau khi chiến
thắng, khi người ta có “bước lùi” để hồi tưởng và đánh giá lại toàn bộ cuộc
chiến và ý chí quật cường của nhân dân.
Xuất phát từ “sự thức tình của ý thức dán tộc" Hêghen cho rằng trạng
thái chung của thế giới sử thi là “một hành động trong đỏ các chi nhánh của
_________________________
I TNVK r
__
_
1.7

M- t
Trường ca vé đề tài chiến tranh chông M ỹ Diêu Thị Lan Phươiìg
nó gắn liền với cái toàn thể của thời đại và của đời sống dán tộc” [28,583].
Đó là một hành động mà ta chỉ có thể quan niệm là đã chìm trong lòng một
thế giới rộng rãi hơn. Ở điểm này, Hêghen muốn nói đến sự hoà trộn giữa cái

riêng và cái chung, giữa cuộc sống cá nhân và cuộc sống cộng đồng, giữa gia
đình và xã hội trong một bản Trường ca chân chính. Mặt khác, điều kiện
khách quan, hay là tình huống phù hợp nhất cho một bản Trường ca sử thi ra
đời, theo Hêghen, đấy là xung đột của trạng thái chiến tranh. Trong chiến
tranh, toàn bộ dân tộc đang vận động, đang hướng về cùng một mục đích:
bảo vệ mình. Khi ấy tinh thần dân tộc mới được thể hiện và thức tỉnh một
cách toàn vẹn. Đề tài về Iliat và Ođitxe của Hômerơ đều rút ra từ truyền
thuyết về cuộc chiến tranh thành Troa, một cuộc chiến tranh có thật xảy ra
vào thế kỷ XII trước công nguyên. Trong đó Iliat trực tiếp viết về cảnh chiến
trận và cơn giận của Asin; Ođitxe viết về hoà bình, nhưng trong đó vẫn còn
dư âm của cuộc chiến, những gì liên quan đến tình trạng diễn ra trong ngôi
nhà ở đảo Ithác cũng như tới cuộc du lịch của Ođitxe khi trở về đều là hậu
quả trực tiếp của cuộc chiến tranh, thậm chí là việc kéo dài của cuộc chiến
tranh ấy. Rất nhiều Trường ca viết về đề tài chiến tranh đã trở thành những
quyển “thánh kinh" tượng trưng cho tinh thần dân tộc, ví dụ như “Giải phóng
Gieruxalem” của T.Tátxô , “Lusiadas”của L.Camoes, “Khúc ca vê' cuộc hành
binh I-go” của dân tộc Nga Dù những bản trường ca ấy viết về cảnh chiến
thắng hay thất bại thì nó vẫn là những ngọn lửa rực sáng. Hêghen viết:
"Trong chiến tranh thì tinh thần dũng cảm làm thành cái hứng thú chủ yếu,
mà tinh thần dũng cảm là một trạng thái tâm hồn và có một hoạt động không
lưrp với cách biểu hiện trữ tình cũng không hợp với hành động có kịch
///j/í”[28,594]. Không phải tất cả các trường ca đều viết về chiến tranh nhưng
chiến tranh là một đề tài lớn, một môi trường phù hợp nhất và vô cùng đa
dạng để thể hiện sự hoành tráng và tinh thần cộng đồng. Bởi vì chiến tranh
đòi hỏi một sức mạnh lớn - sức mạnh tập thể, đòi hỏi sự quên mình - nâng
con người cá nhân và con người tập thể ngang hàng với thần thánh. Tuy
18
Trường ca vê để tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
nhiên, không phải bất cứ cuộc chiến tranh nào cũng là “tình huống phủ hợp'''

của Trường ca. Hêghen quan niệm “Chỉ có những cuộc chiến tranh giữa các
dân tộc xa lạ đối với nhau thì mới có tính sử thi, trái lại các cuộc chiến tranh
giành vương triều, các cuộc nội chiến, các cuộc khởi nghĩa tư sản lại thích
hợp với lối trình bày của kịch hơn” [28,595]. Và không chỉ là những cuộc
chiến tranh giữa các dân tộc xa lạ, Hêghen còn nhấn mạnh “Điều này không
có nghĩa là mọi cuộc chiến tranh bình thường giữa hai dân tộc đối địch nhau
đều là sự kiện sử th i Cuộc chiến tranh còn phải diễn ra nhân danh một đòi
hỏi có tính toàn nhãn loại và có tính lịch sử mà một dân tộc đưa ra với một
dân tộc khác” [28,597]. Những cuộc chiến tranh vệ quốc nhân danh chính
nghĩa như chiến tranh chống Napoleon năm 1812, chống Phát xít 1941- 1945
của dân tộc Nga, chiến tranh chống Nguyên Mông, Minh Thanh, chống
Pháp, chống Mỹ của nước ta đều là những cuộc chiến mang tầm vóc sử thi.
1.2.2. Ảm vang của những thời đại anh hùng trong lịch sử Việt nam
Việt Nam là một nước đi lên từ nền kinh tế nông nghiệp lúa nước, khí
hậu khắc nghiệt, lúc khô hạn lúc lũ lụt lớn, đặc biệt chiến tranh chống xám
l ư ợ c l i ê n
miên đã thúc đẩy sự hình thành một tinh thần đoàn kết, một sự cố
kết bền chặt mà không một thế lực ngoại xâm nào phá vỡ được. Việt Nam đã
từng chiến thắng nhiều kẻ thù hùng mạnh đến từ những nước lớn như Trung
Hoa, Mông cổ, Pháp, Mỹ .Có thể khẳng định rằng phải có một tinh thần
dan tộc vĩ đại, tất cả vì cộng đồng thì chúng ta mới có thể làm nên những
chiến thắng như thế. Đó là những sự kiện mang tầm vóc sử thi mà nếu có
một cá nhân tài năng thì có thể làm nên những quyển “Thánh thư của dán
tộc", những bản trường ca bất hủ về đất nước anh hùng. Tuy nhiên, nếu Hi
Lạp, La Mã xã hội cổ xưa đã để lại những áng anh hùng ca, những Trường ca
sử thi thì ở ta, đó là một hệ thống cổ tích thần thoại có gắn bó với lịch sử,
toát ra từ quá khứ xa xưa gian lao và oai hùng của cộng đồng dân tộc. Sử thi
Tây Nguyên với Đam San, Xinh Nhã cũng là những tác phẩm mang đậm chất
19
Trường ca về đề tài chiến tranh chống Mỹ Diêu Thị Lan Phương

sử thi. Bên cạnh đó chúng ta còn có một truyền thống văn học với sự phát
triển rực rỡ của truyện thơ, truyện Nôm bình dân, diễn ca, ngâm khúc - các
thể loại thơ dài nói chung. Theo nhà nghiên cứu Phạm Huy Thông, thì “Lĩnh
Nam chích quái” xuất hiện từ thời Trần và Lê sơ giữ vị trí như một bộ
Trường ca nguyên thuỷ Việt Nam. Từ cái nhìn lịch sử, chúng ta có thể khẳng
định rằng trường ca viết về chiến tranh chống Mỹ là một sự phát triển từ
truyền thống văn học dân tộc và mang dấu ấn của thời đại mới.
Trong lịch sử có lẽ có hai giai đoạn để lại dấu ấn về hào khí dân tộc lớn
nhất trong văn học đó là giai đoạn Lý, Trần, Lê và giai đoạn chống Mỹ. Văn
học Lý Trần với hào khí Đông A đã làm nên một chủ nghĩa yêu nước đầy khí
phách anh hùng và độc lập, tự cường, xứng đáng là thời đại anh hùng ca. Lời
kêu gọi đứng lên cứu nước trong “Hịch tướng sỹ” của Trần Quốc Tuấn là sự
ý thức về tinh thần dân tộc của thời đại. Đỉnh cao của thời kỳ này là bài thơ
dài “Bình Ngô đại cáo” - áng “thiên cổ hùng văn” của muôn đời. Nó nhu
một bản giao hưởng hùng tráng về sức mạnh to lớn của dân tộc ta trong cuộc
kháng chiến chống quân Minh. Âm hưởng của Bình Ngô đại cáo có tính chất
của một bản trường ca, bởi như Hêghen viết nó “thực sự là toàn bộ quan
niệm về thế giới và cuộc sống một dân tộc, được trình bày dưới hình thức
khách quan của những biến c ố thực to;”[28,573], Tuy Bình Ngô đại cáo
chưa phải là một tác phẩm có độ dài, đặc biệt đặt trong thể loại trường ca
nhưng về nội dung cảm hứng, âm vang hào sảng của nó xứng đáng là một
thiên cổ hùng văn, sánh ngang với một số bản trường ca mang tính dân tộc
của các nước khác như Kaìêvaìa (Phần Lan), Nibelung (Đức), Bài ca Rôlăng
(Pháp)
Những cuộc chiến tranh chống xâm lược ở Việt Nam đều là những
cuộc chiến tranh chính nghĩa. Hơn nữa chúng ta lại là một nước nhỏ nhưng
đã thắng được những đạo quân khổng lồ từ Mông cổ, Trung Quốc, Pháp,
Mỹ Vì vậy những điều ấy đã trở nên kỳ diệu, thần thánh. Trường ca hùng
20
Trường ca vé đé tài chiến tranh chông M ỹ

Diêu Thị Lan Phương
tráng chỉ ra đời trong một xã hội có cái gì đó siêu phàm. Cuộc chiến tranh
chống Mỹ là cuộc chiến “nhân danh một đòi hỏi có tính toàn nhân loại và có
tính lịch sữ ’ [28,597], Chúng ta thắng giặc Mỹ là đã chiến thắng một đội
quân mạnh hơn ta về nhiều mặt. Dù phải đương đầu với muôn vàn khó khăn
thiếu thốn, nhưng với sức mạnh quật cường, lòng yêu nước nồng nàn và tinh
thần đoàn kết cộng đồng chúng ta đã làm nên điều kỳ diệu. Một cuộc chiến
mang tính chất thần thánh và một truyền thống thơ văn yêu nước nồng nàn,
hào sảng từ xa xưa, dĩ nhiên giờ đây lại được trỗi dậy, thôi thúc những chiến
sĩ, nhà thơ mang trong mình niềm tự hào vô biên về dân tộc muốn tổng kết
lại, tường thuật lại về một giai đoạn lịch sử không thể nào quên, không thể lùi
vào dĩ vãng. Âm vang của thời đại anh hùng và những cá nhàn anh hùng đã
nâng cả dân tộc lên tầm vóc sử thi mà người ta cảm thấy dường như một bài
thơ ngắn, một bài văn ngắn không thể diễn tả hết được. Điều này không chỉ
có ở đất nước chúng ta mà cả ở một số nước khác như Nga với
Maiacôpxki, Traccôpxki cũng đã làm nên những bản trường ca bất hủ. Hơn
nữa, như một xu hướng, những bản trường ca không chỉ xuất hiện trong văn
học, mà trong âm nhạc, hội hoạ cũng xuất hiện trường ca và những bức tranh
khổ lớn phù hợp với tính chất anh hùng của thời đại.
1.3. Sự tồn tại của Trường ca trong lịch sử
Khi nghiên cứu về trường ca nói chung, và trường ca viết về chiến tranh
chống Mỹ nói riêng, chúng ta nên xem xét sự vận động của thể loại để tìm ra
sự giống và khác nhau, sự thống nhất hay mâu thuẫn giữa các trường ca hiện
đại mà chúng ta đang bàn với các loại trường ca trong lịch sử. Sự phát triển
của trường ca từ xưa đến nay phải nói là vô cùng phức tạp. Đó là một quá
trình không ngừng biến thể và có những lúc dường như đứt đoạn. Thực ra
điều này cũng là một lẽ tự nhiên vì trường ca phải có thời đại của nó. Lịch sử
hình thành và phát triển của các dân tộc trên thế giới rất đa dạng nên xét về
sự vận động của thể loại trường ca là vô cùng khó khăn. Hầu như một số từ
21

Trường ca vé đê tài chiến tranh chống M ỹ
Diêu Thị Lan Phương
điển thuật ngữ văn học ở Việt Nam khi nói về thể loại này cũng chỉ nói một
cách đại lược như: Trường ca sử thi - Trường ca tiền lãng mạn -Trường ca
lãng mạn Trong cuốn M ỹ học, Héghen chia Trường ca sử thi ra thành ba
thời kỳ ( đến thời đại của ông):
- Thơ sử thi Phương Đông
- Sử thi của người Hi Lạp và La Mã
- Sử thi lãng mạn
Trong hệ thống này, loại thứ nhất, thơ sử thi Phương Đông, có tính chất
chủ yếu là tượng trưng, đa phần đều được Hêghen cho là loại trường ca sử thi
không thực sự, bởi nó “không thể vươn lên được tới tình trạng độc lập cá
nhân của tính cách, của mục đích và của các xung đột” [28,643]. Hêghen chỉ
thừa nhận những sử thi thực sự ở hai dân tộc Ấn Độ và Ba Tư. Điều này là do
tính chất của các quan niệm khái quát về vũ trụ, về nhân sinh và tôn giáo ở
các dân tộc khác nhau.
Tiếp theo là loại Trường ca sử thi của người Hi Lạp và những người
La Mã. Chính Hômerơ đã đưa chúng ta vào thế giới nghệ thuật sử thi chân
chính. Hêghen đặc biệt đánh giá cao thơ sử thi giai đoạn này, theo ông,
những tác phẩm của Hômerơ là “sự sáng tạo cao nhất của tinh thẩn sử thi, và
là cái nguồn hưởng thụ trong trẻo nhất đối với tinh thần con người chúng to”
[28,648],
Có thể nói, hai giai đoạn trên là thời kỳ đầu của sử thi anh hùng ca.
Cũng tương tự như cách phân chia của Hêghen, một số nhà lí luận về sử thi
của Liên Xô (cũ) đã phân chia sử thi thành hai loại:
1. Sử thi c ổ sơ (hay sử thi thần thoại ) - tương ứng với thơ sử thi
Phương Đông - không chính thức.
22
Trường ca vê đề tài chiến tranh chông Mỹ
Diêu Thị Lan Phươìig

2. Sử thi cổ điển (sử thi anh hùng) - tương ứng với sử thi Hi Lạp - sử
thi chính thức.
Tiêu biểu cho cách phân chia này là nhà nghiên cứu E.M.Meletinski và
V.E.Gusép.
Giai đoạn thứ ba theo cách phân chia của Hêghen chính là giai đoạn
thơ Sử thi lãng mạn. Ở đây Hêghen chia làm hai nhóm: Nhổm thứ nhất
“được tạo nên bởi các di tích của thời kỳ trước thời kỳ Thiên chúa giáo và
được bảo vệ ở các dân tộc mới nhờ có truyền thống k ể bằng miệng và do đó
mà bị xuyên tạc ít nhiều" [28,650]. Những trường ca của Otxian - những
trường ca gợi lại kỷ niệm đau đớn của một thời vinh quang đã qua là thuộc
nhóm này. Nhổm thứ hai là thơ sử thi của thời trung cổ Thiên chúa giáo.
Nhóm này có ba chủ đê chính, đầu tiên là chủ đề liên quan đến các quyền
lợi, các tính cách và các biến cố dân tộc, ví dụ như nhũng Trường ca về Xít
tiêu biểu của dân tộc Tây Ban Nha, các ca khúc Nibelung của Đức Tiếp đó
là các trường ca tôn giáo thời Trung cổ. ở chủ đề này tiêu biểu là “Thần
khúc” của Đantê. Cuối cùng là chủ đề về tầng lớp hiệp sĩ gồm những cuộc
phiêu lưu tình duyên và những trận chiến đấu vì danh dự cũng như về những
quan hệ tôn giáo với tính chất chủ nghĩa thần bí của tầng lớp hiệp sĩ Thiên
chúa giáo. Chủ đề này thường gắn với các yếu tố cá nhân hơn là dân tộc. về
cơ bản, cách phân chia của Hêghen chỉ mới dừng lại ở thời kỳ Trung cổ, còn
các thời kỳ sau- thời kỳ Phục hưng hầu như chưa được bàn đến, mặc dù ông
đã đả động đến những Trường ca sử thi thơ mộng của người Đức và đặc biệt
là tác phẩm “H ecman và Đ ôrôthê” của thi hào Gơt (sau Phục hưng-thế kỷ
XVIII-XIX-( 1749-1832). Mặt khác, như cách phân chia này thì giai đoạn sử
thi lãng mạn là một giai đoạn rất dài và vì vậy mà nó quá trừu tượng, khó có
thê’ nắm bắt một cách minh bạch. Thực chất vấn đề phân chia thể loại trường
ca ra các thời kỳ là rất khó khăn, đặc biệt nếu xét trên một bình diện rộng (ví
dụ như toàn thế giới). Nếu chúng ta áp dụng trong một dân tộc thì dĩ nhiên
23
Trường ca về đê tài chiến tranh chông Mỹ

Diêu Thị Lan Phương
vấn đề sẽ dễ dàng hơn. về đại thể chúng ta có thể hình dung sự vận động của
trường ca theo một mạch chính từ những Trường ca sử thi (thần thoại + cổ
điển) - Trường ca thời Trung cổ -Trường ca thời Phục hưng - Trườỉig ca lãng
mạn th ế kỷ XVIII - XIX).
Trước hết chúng ta nói về sử thỉ cổ điển, về tên gọi sử thi cổ điển còn
có nhiều cách và nhiều sự phân loại khác nhau cũng như Hêghen chia những
trường ca giai đoạn đầu này thành hai loại: không chính thức và chính thức.
Không chính thức thường gắn với các yếu tố dân gian truyền miệng và tính
chất thần bí tôn giáo. Còn sử thi chính thức đã có một tác giả - một cá nhân
nào đó cụ thể, dù có thể nó vẫn còn dựa trên cốt truyện dân gian. Những sử
thi không chính thức, hay có một số cách gọi khác: sử thi dân gian, sử thi cổ
sơ, sử thi thần thoại đương nhiên vẫn có mối quan hệ rất lớn đối với thê’
loại sau này, nhưng do tính chất truyền miệng của nó mà không có được
những văn bản cụ thể, nên tạm thời chúng ta không bàn đến ở đây. Bước sang
thời kỳ sử thi chính thức, hay còn gọi là sử thi anh hùng, sử thi tái tạo với
những tác phẩm Iliat, Ôđitxê được xem là của Hômerơ; Mahabharata, tác
giả có tên là Vyasa - chỉ đơn giản có nghĩa là “Người biên s o ạ n R am a y a n a
- cuốn sách thần thánh của nhiều triệu người Hindu trong cuộc đời của họ,
nguyên bản được tạo nên bởi nhà thơ thông thái Valmki. Những sử thi kể trên
đều là những bộ sử thi đồ sộ của các nền văn minh lớn trong lịch sử. Chúng
đều là những tác phẩm có cốt truyện và có nhân vật mang tính chất anh hùng.
Theo Hêghen “nội dung và hình thức của nó thực sự là toàn bộ các quan
niệm, toàn bộ th ế giới và cuộc sống của một dân tộc được trình bày dưới hình
thức khách quan của một biến c ố thực tại” [28,573]. Thực chất các sử thi cổ
điển đều là những tác phẩm anh hùng ca (Vì vậy một số từ điển thuật ngữ của
ta khi giải thích mục sử thi thường có câu: còn gọi là anh hùng ca) xuất hiện
sớm trong lịch sử văn học của các dân tộc nhằm ngợi ca những sự nghiệp anh
hùng có tính chất toàn dân và có ý nghĩa trọng đại đối với dân tộc. Trong “
24