Sự tác động qua lại giữa văn hoá và tôn giáo

DAI HOC
QUÓC
GIÀ
UÀ NOI
TRl/ÒNG
DAI HOC
KIIOA
HOC XÀ
HÒI
VA
NIIÀN
VÀN
LE VÀN
LOI
SU TAC DÒNG QUA LAI
GICTA
VÀN HOA VÀ TÒN CIÀO
Chuyéii
iigành:
Cini iighTa diiy
vm
bicii
cluing
va
chù
nghla
duy vàt
lidi
su
Ma
so: 5.01.02

LUAN VAN THAC SI KHOA HOC
TRIÉT
HOC
Nguòi
Imófiig dàii
klioa
hoc:
TS DÒ VÀN KHANG
PTS HO TRONG HOÀI
1 ^hVil
,:C.
ì
j»^-I :—"*^-"-'"'*"
>
^
HANOI 1999
MUC LUC
Tiang
LÒI
MODÀU:
4
CHirONG
1: BÀN CHAT CÙA VÀN
HOAVÀTÓNGlAO
8
1.1.
Bàli
chat
ciia vàii lioà
8

1.1.1.
Qua
trìnli hìnli tliành va
phdt trién
klidi
niem,
quan
nieni
ve vàn hod 8
7.7.2. Quan
nieni Màc
xit
ve
bau chat cùa vàn
lioà
12
1.2.
Bàli
chat
ciia tòn
giào 16
1.2.1.Quan
nieni
ngoài Màc xit ve tón giào 16
7.2.2. Quan niem Màc xit ve
hdn
chat tón giào 22
CHUONG
2: MOT SO
PHL/ONG DIÉN BiÉU HIEN SL/TÀC

DÒNG
QUA LAI
GIUTA
VÀN HOA VÀ TÒN GIÀO 26
2.1.
Tàc
(long dia vàn
hoà
dòi
vói
tòn
giào 26
2.7.7.
Plìuì/ng thù'c
tàc
doug
cùa vàn hoà dòi vai tòn giào. 26
2.7.2.
Hình
thài
hi
eh dai cùa tòn giào
duài
tàc dòng
cùa vàn hoà 30
2.2.
Tàc dgng
ciia tón
giào dòi vói
vàn

hoà 38
2.2.7.
Phwang thù'c
tàc dòng cùa tòn giào dòi vài vàn hoà. 39
2.2.2. Anh
lufàng
tich
cifc
cùa tòn giào
dòn
vai
qua
frinii
pilaf
trién vàn hoà 42
2.2.3.
Tàc dòng tiéu
afe
cùa
tòiLgrdo dòi
vài vàn hoà 46
CHL/ONG
3:
BiÉU
HIEN CÙA SL/TÀC DÒNG QUA LAI
GIQA
VÀN HOÀ
VÀ TÓN GIÀO
Ò VIET
NAM HIEN NAY VÀ MOT SO

GIÀ!
PHÀP
GIÀI QUYÉT MÓl
QUAN
HE
GIQA
CHÙNG 49
P w
m
^ •* .
A
M.
f<
•••
3.1.
Mot so biéu hién
ciia su
tàc dòng qua
lai gifia
vàn hoà va tòn giào ó nuóc ta hien nay 49
3.1.1.
Su'lan tod cùa càc già fri vàn hoà chù dao vào
dui
sò'ng
sinh hogt
fon
giào cùa dóng hào co dao 49
3.1.2.
Nhi7ng fliay
dói cùa càc

tóchiìc fon
giào
fheo huàng
plìù ligp
vài xu
fhcphdf
trién cùa vàn hoà dàn toc 52
3.1.3.
Tòn giào
góp
phdn
làni
giàu thém mot
so'già
tri
vàn hoà dàn toc 54
3.1.4.
Sifxung
dòf
giù'a
he già fri vàn hoà chù
lu'u
cùa
dàn toc
va fon
giào 56
3.2.
Mot so giài phàp
nhàni
góp phàn

glài
quyét tòt
iiiói
quan he gifra vàn hoà
va
tòn giào phuc vu
còng cuòc
dói iiiói
dàt nuóc 60
3.2.1.
Tàng
cifòng
noi
lifc
vàn hoà dàn toc 61
3.2.2. Thùc
day
qua frinii anh
liKÓ'ng
cùa vàn hoà
dói
vài
fon
giào 64
3.2.3. Bào
ddm
quyén
fifdo
fin
ngu'àng va

khòng fin
nguàng
cùa nhàn dàn 66
3.2.4.
Kliuyen
khich
va
sù'dung càc
già
fri vàn hoà tich
afe
trong tòn giào phuc vu
elio
su'
nghiep phdt trién
vàn hoà,
pliàt
trién dàt
nifàc
69
KÉTLUÀN
72
DANH MUC
TÀI LIÉU
THAM KHÀO 75
MÒDAU
/. Tinh càp
thiét cùa de tài:
Khóng
phài ngc^u

nhien khi
tó cinte
UNESCO
phàt
dòng.
"TliAp
ky
quoc
té
pluit
trién van
hoà"
lAp tire dirgc
ca the giói van minh
hiTcfng
ung.
Co the do nhiéu
nguyèn
nliAn,
nlurng
có't loi
cùa vA'n
de
là sau nhiéu
tliAp
ky phàt trién
Iheo mó hìnli
lA'y
tàng
triròng

kinh té'
làm thiróc
do
chù yé'u
da
dira
tói nhiéu hAu
qua
nghiém trong,
va nhu
cfiu lioàn fhién
cuòc song
luong
lai da bugc
loài ngiròi
phai co càch
nliìn cliAn
thirc han ve
vai trò cùa van hoà. Bòi vAy, van hoà
"ngày hòm
qua mói chi là mot thù
trang
tri,
nay là nén
tàng va linh hón
cùa cugc phiéu
luu
cùa con
ngiròi"
[50,35J.

"Cuòc phiéu luu" ay
chàc
chàn se dcn
dirgc bcìi bó
phón vinh
va
phàt trién
né'u bici
gat bò
nlìUng yé\i
tó phàn van hoà, dòng
(liói pliàt
huy
dirgc sire
manh long hgp cùa
làt
thày càc thành tó vàn hoà cung
nliir nliung
già trj van hoà
liém fin
trong
tAÌ
cà càc
linh virc
cùa dói song xà
ligi.
Vi
vay, van
de bure thiét
dat ra là

phài
nghicn
cùu
su tàc
dòng qua lai gifra van hoà
va
càc
ITnh virc
khàc nhau cùa dòi song xa
ligi,
trong
dò ce
tòn giào - mot
ITnh virc phóc
tap
va
tàc dòng khòng nhò tói
tién trình lich
s.vx
nhAn
Ioai.
Nghién
cóu sg
tàc dòng qua lai giua van hoà
va
tòn giào se góp phàn vào viec
nliAn
dien càc
yéu
tó càn trò

buóc
tién cùa van hoà cung nhu tìm
kiéin nhfrng iihAii
lo cho su phàt trién. Diéu
dò
càng co y
ngliTa
càn
Ihié'l klìi tìnli
hình tòn giào
Irèn the
giói
va
trong nUóc dang
co
nhu'ng dién
biè'n
r^
phuc tap vói nhiéu xu huóng dan
xen
trai ngirgc
nhau. Tòn giào suy
giàm ò ndi
này nhu'ng lai
già
tang noi khàc; ben
cani
nhùng
tòn giào
lón co

tàm vóc the giói
xuA't
hién nhiéu hien tugng "tòn giào mói'
ma
trong so
dò
khòng
ft
hién tugng phàn van hoà, phi nhAn tfnh; ròi hien tugng
th€
tue hoà, dAn toc hoà cùa càc tòn giào
TA't cà nhung dién
bién dò
tao nén
bue
tranh tòn giào da dang
ve
chùng
Ioai
phong phù
ve
màu
sAc
va da chiéu
ve
khuynh huóng vAn dòng, bién
dói.
Cung
tùf
dò,

xuAl
hién nhiéu càch
ly
giài, dành già khàc nhau ve hién
tugn^
tòn giào va vai trò cùa
iió.
Trong boi cành nhu vAy, nghién cuu
'\Si/
tdc
dgng
qua la
giil'a
vàn hoà
va
tòn
giào''
góp phàn vào viec
hiróng
tói mot cài nhìn toàn cuc dói vó
bue
tranh tòn giào
ciìng
nhu xu huóng
tA't yé\i
cùa nò. 0 Vict Nam, trong bòi cani
Dang
va
NhAn dAn ta dang ra
sóc

tién hành su nghiép xày
dii'ng va
phàt trién
niòf
nén
vàn hoà tién tien, ddm dà
hdn sàc
dàn
toc,
viec nghién
citu
su tàc dòng qua lai giua
van hoà
va
càc
ITnh
vuc cùa dói song xa
ligi,
trong dò
co
tòn giào là nhiém vu càp
thiét dat ra cho còng tàc nghién
ciru
ly
luAn.
Bòi
vi,
mot trong
nhCrug
nguyén nhAn

dàn tói nhung mat yéu kém cùa van hoà nuóc ta hién nay, nhu Dang la dà xàc dinh
là: "Còng tàc nghién
citu
ly
luAn
chua làm ro nhiéu vA'n
de
co
lièn
quan dén van hoà
trong
qua
trình dói
mòi,
trong viéc xàc dinh nhung già trj
truyéii tliÓng
cung nhu
he
già trj mói càn xAy dung, trong viec Xù ly cdc mai quan he
giila
truyén
thóng va
hién
dai,
dàn toc
va quóc
te, vàn hod
va
chinh tri, vàn hod
va

kinh
/<?' "[62,61.
Khào sàt
''Su'tàc
dòng qua lai giu'a vàn hod
va
fon
gido'\
luAn
vàn này góp phàn vào
ca
so
ly
luan
chung cho chién
lugc
vàn hoà cùa Dang ta hién nay.
2.
Tinh hình nghién cùu de tài:
Ve
càc
ITnh
vuc vàn hoà
va
tòn giào da co nhiéu còng trình nghién
ciru;
chang
han
ve
vàn hoà

co:
''Viet Nani
vàn hod
su
cuong'
cùa hgc già Dào Duy Anh
(Mué
1938),
''Pligm
vi
tliifc
tón cùa vàn hod
va
vàn
hoc''
(Tién sT Dò Vàn Khang, Tap
chi
vàn hoà - nghé thuAt, so 5, 1994);
''Khdi
niem
va
quan niem ve vàn
hod''
(Vièn Vàn
hoà xuàt bàn, 1996),
'Wàn
hod Vief Nam
va
càch tiep càn mai" cùa GS. Phan Nggc
(Nxb Vàn hoà - thòng tin, 1994).

Ve
tòn giào, Màc - Ang
ghen.
Le
Nin
va Ilo Chi
Minh
de
cAp dén
rA't
nhiéu trong càc tàc pham cùa mình. Ly luan
ve
tòn giào dà trò
thành mot trong nhung bò phàn quan
trgiig
hgp
Ihành
chù
ngliTa
Màc.
Càc hgc
già
tu san cung dóng góp nhiéu còng trình
ve
tòn giào nhu: Duy
khem vói tàc
phc^m:
''Dinh nglna
ve hién
fu'o'ng

tòn giào
va
ve fon giào"; Lam bé vói
"Thdp Dabel
dinh nghìa ve fon giào" v.v Ò trong nuóc cung da xuàt hien nhicu
còng trình nghién cuu
ve
tòn giào
co
già tri.
lYong
mot so còng trình chuyén biét
nhu vAy, su tàc dòng qua lai
giiJa
vàn hoà
va
tòn giào dugc
de
cAp tói vói
nhiìng mire
dò,
góc nhìn
kliàc
nhau. Ngoài ra
con co
mot so
it
còng trình
de
cAp

trirc
tiép tói
inòt
vài
phuorng
dién biéu hien su tàc dòng qua lai giua vàn hoà
va
tòn giào, chang han
bài:
"Dao
dii'c va
dao
due
fon giào nhìn
fu
góc dò
triet
hoc" cùa GS. Nguyén
Hiìu
Vui (Tap
chi Iriét
hgc, so 4-1995); "Vai
fra
xà
hai
cùa tón gido a Vief Nam hién
nay"
(Ho
Trong Hoài, Luan àn PTS Triét hgc,
Dcii

hgc Tóng
ligp
Uà Noi, 1994); bài
"Tón gido fin
ngifo'ng
frong dòi song vàn hod hién nay" cùa POS Dò Quang Hung
(Tap
chi
Còng san,
so
15, 1999) v.v
Khào sàt càc còng trình
ve
vàn hoà, tòn giào
va
su tàc dòng qua lai giiia vàn
hoà
va
tón giào, chùng ta thày co rA't nhiéu y kién khàc nhau, tuy thuòc vào quan
diém, góc nhìn cùa mòi nhà nghién cùu.
Ve
tóng
thè co thè
khài quàt thành nhung
nhóm y kién nhu sau:
Thu'
nhd't,
Xu huóng xem vàn hoà
va
tòn giào là hai hién tugng dói

lAp
nhau,
luòn
xung dot
tlieo
khuynh huóng
Ioai
trìr nhau. Xu huóng này thuóng thA'y ò
nhiìng
nhà vò thàn chù
ngliTa
cuc doan. Ho cho ràng,
de
phàt trién van hoà càn phài xoà bò
tòn giào
ma
khòng
tinh
dén diéu kién
Ijch su
cu the
va
nhu càu tAm linh cùa quan
chùng
nhAn dAn.
Thù hai, nhóm y kién cho
ràng
tòn giào là "hat nhAn", thAm
chi
là "bàn

thè"
duy nhàt cùa vàn hoà, do vay tàc dòng cùa tòn giào dói vói vàn hoà là mang tfnh quy
dinh. Hay noi càch khàc, tòn giào quyét dinh
qua
trình bién dói cùa vàn hoà
con
vàn
hoà chi
làm
phong phù cho hình thùc biéu hién cùa tòn giào
ma
Ihòi.
Thu' ha, nhóm y kién cho ràng vàn hoà là mot "Dai
he
thóng" mot tóng
thè
song dòng nhiéu mat,
co
pham vi thuc tón trong mgi
ITnh
vuc cùa dói song xà
hòi,
con
tòn giào là mot tiéu
he
thóng kién trùc thugng tàng xà bòi,
mot "phùfc
hgp da
ngliTa"
nhu: su kién

licli
su, su kién xà
ligi,
su kién
lAm
ly, su kién vàn hoà [36; 5-
lOJ
[74,531.
Trong su tàc dóng qua lai giùa vàn hoà
va
tón giào
ihì
tàc dòng cùa vàn
hoà mang tmh quy dinh. Bàn thAn tón giào vói tu càch là mot "su kién vàn hoà",
cijng
anh huóng, xAm thA'u vào càc thành tó thuòc càu trùc vàn hoà. Dùrng trèn quan
diém cùa chù
ngliTa
Màc -
Le
Nin, tu tuòng Ho Chf Minh,
luAn
vàn kc
thùa
dòng
mach tu tuòng này, dóng thói huóng tói viec nghién cuu mot càch ca bàn
va
toàn
dién han
ve m

tàc dòng qua lai giua vàn hoà
va
tòn giào.
3.
Mite
dìch
va
nhiém vu cùa luan vàn.
3.1.
Muc
dìch:
Trèn ca
so ly
luan cùa chù nghTa Màc -
Le
nin
va
tu tuòng
Ho Chi
Minh,
luAn
vàn
nhàin
làm
io
su tàc dòng qua lai giua vàn hoà
va
tòn giào
cùng mot so biéu hien cùa su tàc dòng dò ò Viet
Nani

hién nay
va de
xuàt mot so
giài phàp
xir
ly mói quan
he
giua chùng.
3.2. Nhiém vu:
De
thuc hién muc
dfch
tién,
luAn
vàn
co
nhiém vu:
- Khài quàt bàn chA't cùa vàn hoà
va
tòn giào.
- Góp phàn tìm hièu mot
so
phuang dién ca bàn cùa su tàc dòng qua lai giùa
vàn hoà
va
tòn giào.
-
Buóc dàu khào sàt biéu hién cùa su tàc dòng
(jua
lai giua vàn hoà

va
tòn
giào ò Viet Nam giai doan hién nay
va de xuA't
mot so giài phàp nhàm xu ly mói
quan
he
giua chùng.
4. Phuang phàp nghién cùu cùa luan vàn:
Luan vàn su dung phuang phàp cùa chù
ngliTa
duy vAt bién
chù'ng va
duy vat
lich su: phuang phàp
lo
gic,
phuang phàp lich su
va
két hgp hai phuang phàp do,
phuang phàp tiép
cAii he
thóng -
cA\i
trùc, phuang phàp phAn tfch - tóng hgp.
5. y
nghìa
ly luan
va
thuc tién cùa luan vàn:

5.1.
Ve
pliuWig
dién ly luan:
- Luan vàn he thóng hoà khài niem, quan niem
ve
vàn hoà va tón giào, trình
bay
khài
ciuàl
quan diém cùa chù nghTa Màc
-
Le nin
va tir
tuòng Ho Chf
Minli
ve
bàn
chat
cùa vàn hoà
va
tón giào.
- Luan vàn góp phàn làm sAu sàc
ihèm
nhAn
tinte ve
su tàc dòng qua lai giùa
vàn hoà
va
tòn giào, cung nhu góp phàn vào viec xAy dung ca

so
ly
luAn ve
phép
bién chung cùa
qua
trình phàt trién vàn hoà.
5.2. Ve phuang dién
fhifc
tién:
- LuAn vàn dóng góp vào ca
so
ly
luAn
cho viéc xu ly mói quan he giùa vàn
hoà
va
tòn giào trong thuc tién ò nuóc ta hién nay.
- Luan van co thè làm tài lieu tham khào cho còng tàc nghién cùu giàng day
ly luan
ve
vàn hoà
va
tón giào, .
6.
Két
càu luan vàn:
Ngoài càc phàn mò dàu, két
luAn,
danh muc tài lieu

liiam
khào. Luan vàn
dugc két cau thành 3
cliuang
vói 6 muc, long so
Irang
Luan vàn là 81 trang
va
99 tài
lieu
tham khào.
CHUONG
1
BÀN CHAT CÙA VÀN HOÀ VÀ TÓN GIÀO
LI.
Bàn chat cùa vàn hod.
Vàn hoà là hién tugng xa bòi
rat
phuc tap,
xuA't
hién cùng vói su xuàt hién
con nguói
va gàn
bó hùu ca vói su pliàt
Irièn
cùa
Ijch
su nhAn
Ioai.
Vàn hoà do con

nguói sàng tao ra nhung trèn mot phuang dién nhàt dinh, cung
co
thè nói vàn hoà
sàng tao ra con nguói. Bòi chi khi sàng tao ra vàn hoà, song trong mòi truóng vàn
hoà
va
tiép thu già trj vàn hoà thì con nguói mói xàc
lap
dugc
Ijch su
rièng cùa mình
trong giói tu nhién. Mac dù vàn hoà rat gàn gùi,
va
thàm chi là màu thjt cùa su phàt
trién con nguói - xà bòi nhung viéc nhAn thùc sAu sàc,
va
day dù
ve
nò là cà mot
qua
trình
rat lAu
dai.
Cho dén nay, dà co nhiéu quan niem, phàn ành nhùng góc dò, càp
dò nhAn
tliùc
khàc nhau
ve
vàn hoà. Tuy nhién, nhùng cuóc tranh
luAn

xung quanh
vàn
de
bàn chat cùa vàn hoà vàn
con rat
sòi nói. Trong boi cành dò, viéc cu thè hoà
va
làm sàng tò khài niem vàn hoà càng
Irò
nén càn thiét. Bòi
vi,
chi khi nàm dugc
bàn chat vàn hoà, chùng ta mói co ca
so de
tiép lue nghién cùu su tuang tàc giùa vàn
hoà
va
tòn giào (cùng nhu nhùng vàn
de
khàc cùa ly
luAn
vàn hoà).
De co
cài nhìn tóng quàt
ve
vàn bòa, truóc hét càn khào sàt
qua
trình hình
thành khài niem này.
7.7.7.

Qua
trình hình thành
va
phàt trién khài niem, quan niem ve vàn
hoà.
Khài niém "vàn hoà" manh nha
tu rat
som,
cà ò phuang Dòng va phuang TAy.
Khóng Tu,
tir thè
ky VI truóc còng nguyén, dà
tiìng
dùng thuAt ngù "vàn" (vàn trj)
de
chi
net
dep,
net
tot
ma
con nguói tao ra; sau dò dugc TuAn Tu giài thfch
ihém
"vàn" là "cài nguy",
tue
là cài dugc bién cdi bòi con nguòi. Ò phuang Tay, ngù
nghTa góc cùa thuAt ngù "vàn hoà" xuàt phàt
tu
chù
Latinli

"Cultura"
va
"Cultus"
nghTa là canh tàc, trong trgt
va
vàn hoà dugc hièu là su gieo trong tinh thdn (cullura
animi).
Cùng vói
su
phàt trién cùa lich su
va
nhAn thùc cùa nhAn
Ioai,
y nghTa cùa
thuAt ngù "vàn
Jioà"
dugc mò ròng thém mài. Nhà triét hgc duy vAt Anh Ph.ràngxi
Bè can (1561 -
1626)
hièu Cultura Animi là su tién bó, này nò tri thùc. Tòmàt Hóp
xa (1588 - 1679) cùng xem su day dò truyén dat tri thùc là su gieo
tióng
tinh thàn.
Tién xa han nùa, trèn con duóng nhAn thùc khoa hgc, Pu phe dóp, nhà nghién cùu
nguói
Due
dà nhAn thA'y y nghTa ròng lón cua khài niem vàn hoà. Ong cho ràng vàn
hoà là toàn bò nhùng gì do boat dòng xà
ligi
cùa con nguói tao ra, vàn hoà là cài dói

lAp
vói trang thài tu nhién
[26,941.
Dén thói khai sàng, Vòn te
(1694
-
1772),
nhà
vàn, nhà triét hgc Phàp va Do
hoii
vòn Héc de
(1774
- 1803) dà xàc
lAp
nguyén ly
cho ly
luAn
vàn hoà. Còng
lao
cùa Héc de
rat
lón
vi làn
dàu tién trong lich su, óng dà
khài quàt toàn bó tri thùc nhAn
Ioai va
trình
bay
vàn hoà nhu là két qua cùa su phàt
trién. Ong nói "Nguói, trèn dòng chày

Ijch su
cùa mình,
xuA't
phàt tu tu nhién, tién
buóc tu do trèn con duóng cùa vàn hoà".
Truóng phài triét hgc duy tAm
Due
dành dàu
mot
buóc phàt trién ly
luAn ve
vàn hoà. Nhà triét hgc Imanuen Canta (1724 - 1804) xem vàn hoà là su phàt trién,
bòc lo càc khà nàng
va sue
manh thién
bc\m
cùa con nguói. Nhà bién chùng
lòi lac
PIi.
Héghen (1770 - 1831) cùng
co
nhiéu dóng góp cho
ly
luan
ve
vàn hoà. Ong dà
dàt ra
bang loat
vàn
de

ve:
mói quan he qua lai giùa nhAn
càcli va
vàn hoà, chùc
nàng vàn hoà chung cùa lao dòng, su
kélliùa va
phàt
Iricn
vàn hoà, tfnh phó quàt cùa
qua
trình xà bòi - vàn hoà v.v Tuy nhién, do bi han
che
bòi quan diém duy tAm,
òng dà xem
qua
trình vàn bòa chi là
qua
trình "Tinh thàn chiém
ITnh thè
giói de tu
thuc hién, tu trién khai mình". Mac dù vay, nhùng vàn
de
nìà òng dat ra cùng nhu
phuang phàp bién chùng
ma
òng su dung dà
co
tàc dung to lón trong viec nhan thùc
bàn
chA't

cùa vàn hoà.
Trong Ijch su khoa hgc, khài niém
va
quan niem
ve
vàn hoà
tiìng
buóc dugc
xàc
lAp va
phàt trién, song phài dén
thè
ky XX
ibi
vàn hoà mói
Irò
thành dói tugng
cùa khoa hgc chuyén biét: Vàn hoà hgc. Thói diém ra dói cùa vàn hoà hgc là nàm
1855,
khi
Klem xuA't
bàn cuón "Khoa hgc chung
ve
vàn hoà" (2 tAp); trong dò òng
trình
bay su
phàt sinh, phàt trién cùa
Ijch
su nhu là Ijch su cùa mot ca thè vàn hoà
thóng

nhA't.
Cùng khoàng thói gian dò, E.B.Tylo (1832 -
1877)
dà
xuAÌ
bàn cuón
"Vàn hoà nguyén
tliùy"
(Primitive culture) ò LuAn dòn (1871) dành dàu
su
ra dòi
cùa truóng phài "NhAn hgc vàn hoà". Trong cuón sàch này,
Tylo
dóng nhàt vàn hoà
10
vói vàn minh
va
óng miéu tà vàn hoà hoàc vàn minh nhu là
"mot
toàn thè phùc
hg|^
bao góm tri thùc,
tin
nguang, nghé thuat,
luAn
ly,
luAt
phàp, phong tue
va
tal thay

nhùng nàng
lue
khàc
va
nhùng tAp quàn khàc
ma
con nguói dal dugc vói tu càch là
thành vièn xà bòi"
19,43].
Màc dù djnh nghTa cùa Tylo
con
mang nàng
lùih
mò tà
nhung nò là tién
de
ly
luAn
cho su xuàt hien nhùng quan niem vàn hoà sau này. Cùng
vói su phàt trién
va
phAn ngành sAu sàc trong khoa hgc xà bòi, vàn hoà
Irò
Ihành dói
tugng nghién cùu cùa nhiéu mòn hgc. Càc nhà vàn hoà hgc nhìn chung nghién cùu
vàn hoà duói càc góc dò: tAm ly hgc, dAn toc hgc, dAn
toc
chi,
nhAn hgc càu trùc, xà
hói hgc

va
co cà su nghién cùu lièn ngành. Ngay khi dùng trèn góc nhìn cùa cùng
mot khoa hgc
Ibi
hg cùng co nhùng quan niém rat khàc nhau
ve
vàn hoà. Do vay, dà
co
su bùng
nò
càc djnh nghTa vàn hoà
ma
nguói la chi
co tlié
lap hgp theo nhóm chù
khòng the
liét
ké
day
dù, chi tiét tùng djnh nghTa. Chang han, theo su thóng ké trong
"Tu
dién triét hgc" (tiéng Nga, do Staemman chù bién) thì trong giói nghién cùu
phuang TAy co tói
12
nhóm djnh nghTa
ve
vàn hoà.
[33,97-98],
1.
Djnh nghTa mang

Inih chat
miéu tà
ma
Tylo là dai biéu.
2.
Djnh nghTa mang
tinh
chat
Ijch
su - nhàn manh vào su ké tue càc di san xà
bòi:
"Vàn hoà bao góm càc
qua
trình ké thùa
ve
ky thuat tu tuòng, tap quàn
va
già
trj"(Malinòxky)
3.
Djnh nghTa nhàn manh vào nép song xà bòi:
"Vàn hoà là toàn bó nép
song
dugc xàc djnh
bang
mói truóng xà bòi
va
thòng
qua càc cà nhAn vói tu càch là thành vièn cùa xà bòi ày" (Còlinehécgó),
4.

Djnh nghTa nhAn manh vào phuang thùc ùng xù:
"Vàn hoà là càc già trj vAt
chat va
xà bòi cùa nhóm nguói, càc
ibiét che
phong tue
va
phàn ùng trong càch ùng xù cùa hg" (Tòmàtxa).
5.
Djnh nghTa nhàn manh mal hgc tap, giào due:
"Vàn hoà là
lói song ma
con nguói hgc tap dugc chù khóng phài là su ké thùa
sinh hgc"
(R.Bénédiè).
6. Djnh nghTa nhàn manh vào su
tlifch
ùng cùa con nguói vói mòi truóng
lu
nhién:
Il
"Vàn hoà là nép
song,
là su thfch ùng dàc biét cùa con nguói vói mói truóng
tu nhién
va
càc nhu càu kinh
lé'^'
(Danxi).
7.

Djnh nghTa mang tfnh
chat
di truyén xà bòi, nhàn manh vàn hoà là càc san
phàm
sàng tao:
"Vàn hoà là làt cà nhùng gì do con nguói san xuàt ra: còng cu, biéu trung,
thiét
che,
boat dòng, càc quan niém tfn nguang do là nhùng san
pliAni
nhAn tao
va
dugc truyén dat
tu théhé
này qua
thè he
khàc" (Plonxom).
8. Djnh nghTa nhàn manh khfa canh tu tuòng:
"Vàn hoà
là
dòng thàc tu tuòng, xuyén
tu
cà
nliAn
này sang cà nhAn khàc
thòng qua càc hành dòng biéu tugng, càc
tu
hoàc qua bàt chuóc" (Phòtódò).
9. Djnh nghTa nhàn manh cuc già tri cùa vàn hoà:
"Còt tru cùa vàn hoà là già trj. Gfa trj ca bàn cùa phuang TAy

co
dai cùng nhu
hién dai là tu tuòng tu do" (A.vèba).
10.
Djnh nghTa nhàn manh vào y nghTa cùa he thóng biéu tugng:
"Vàn hoà là
cache
cùa càc hién tuang, vAt thè, hành dòng tu tuòng,
càin
xùc.
Ca
che
này dugc tao ra nhó viéc su dung càc biéu trung hoàc phu thuòc vào biéu
trung dò" (K.hite).
11.
Dinh nghTa nhàn manh càu trùc cùa vàn hoà:
"Vàn hoà bao góm càc sàng tao hoàc nhùng dac diém vàn hoà tfch hgp lai
trong mot
he
thóng nhiéu cA'p dò lièn két khàc nhau giùa càc bò phAn. Nhùng dàc
diém vat chat hoàc phi vat
chat
dugc tó chùc lai xung quanh su thoà
man
càc nhu
càu ca bàn cùa con nguói. Chùng lao ra càc thiét
che
vàn hoà hgp thành
bai
nhAn cùa

vàn hoà. Càc thiét
che
vàn hoà lièn he qua lai vói nhau duói hình
thirc
mot mò hình
dan nhàt cho mói xà boi" (Orabèc
va
Nincóp).
12.
Djnh nghTa mang tfnh chat diéu khièn hgc, nhàn manh khfa canh thòng
tin cùa vàn hoà;
"Vàn hoà là toàn bó thóng tin khóng bé di truyén sinh vat, là mgi bién phàp
nhàm tó chùc
va bào ve
thóng tin"
(lu.Lalman).
Nghién cùu càc nhóm djnh nghTa này, mot dac diém
de
nhAn
tliA'y
là cluing
thuóng chi mói khài quàt dugc mot vài thuòc
Inib,
ihAm
chf
mot
vài biéu hién cùa
12
Vàn hoà. Cùng càn phài thùa nhAn ràng, su da dang trong quan niém
ve

vàn hoà
khóng chi
co
ò càc nhà nghién cùu tu
san.
Ngay càc nhà Màc xft hién dai, màc dù
déu
xuAÌ
phàt
lién
nén tàng tu tuòng cùa chù nghTa Màc, nlurng khi
de
cAp dén vàn
hoà cùng co su ly giài khàc nhau.
Cliàng
han,
Iheo
thóng ké sa bó
Ibi
càc hoc già
Màc xft hién dai co tói sàu huóng
liép
cAn vàn hoà khàc nhau
(|33,98I
va
dén nay,
con
so
djnh nghTa vàn
boa

dà
lén
dén
bang
tram.
Su phong phù da dang cùa càc dinh
nghTa ve vàn hoà mot mat giùp chùng la hièu dugc tfnh da dang cùa vàn hoà, nlurng
mài
khàc lao nén mot
bue man
bao phù dói
lugng,
khicn nguói ta
de
lac lói trong khi
nghién cùu bàn
chat
cùa vàn hoà.
De
hièu
va chiéTn ITnh
dói tugng vàn hoà trong lu duy
mot
càch toàn dién
va
sAu sàc
lìofn,
chùng ta càn phài nghién cùu quan niem cùa càc nhà kinh dién Màc xft
ve
vàn hoà.

Mói
mat, quan niem do
co
ca
so
vùng chàc là chù nghTa duy
vai
bién
chùng
va
chù nghTa duy vat
Ijch
su.
Mal khàc bàn than C.Màc - Ph.Ang ghen va
V.l
Le
nin cung tùng bàn dén vàn hoà trong he thóng ly luan cùa mình. Vói su nhìn
nlian
nhu vay, chùng ta di vào khào sàt quan niém Màc xft
ve
bàn
chat
cùa vàn hoà.
1.1.2.
Quan niém Màc - xit ve bau chat cùa vàn hoà.
C.Màc - Ph.Angghen khòng
dira
ra mot djnh nghTa hoàn chinh nào
ve
vàn boa

song nhùng
lién de ma
càc óng xàc lap nén cung nhu nhùng luan diém
ma
càc òng
dà trình
bay
cho phép chùng ta hièu dugc dàc trung
va eòi
nguón sàu xa nhàt cùa nò.
Vói quan diém duy
vai Ijch
su, C.Màc-Ph.Angghen cho ràng nguón góc, nén tàng
cùa
Ijch
six là lao dòng cùa con nguói, trong do quan trong nhA't là lao dòng san xuàt
vài
chat; qua trình con nguói sàng tao nén
Ijch su bang
lao dòng cùng là
qua
trình
sàng tao nén vàn hoà. Do vAy, theo càc óng, vàn hoà
co
nguón góc
lù
lao dóng.
difilli lao dóng dà làm phàt lo mot diéu
bel sue
quan trong

ma
C.Màc ggi là
"lue
lugng bàn
chat"
nguói
[50,941.
Thòng qua
qua
trình lao dóng,
lue qua
trình cài bién
tu nhién cho phù hgp vói nhu càu càu mình, con nguói dà sàng tao ra "Tu nhién
ihù
hai"
ghi dàu an cùa bàn
IhAn
con nguói. Co thè nói "Tu nhien
Ihù
hai" dò là tón lai
khàc cùa con nguói, bòi vay C.Màc mói
kliàng
dinh "Con nguói
iigàm
nhìn bàn
ihan
mình
liong thè
giói do mình sàng lao ra"
M9,120|.

Cliùih
bang
vice
sàng lao ra "lón
tai
Ihù
hai" dò
ma
con nguói
kbàng
djnh mình là chù the
co
y thùc, là thuc thè
sinii
13
hgc - xà bòi vùa
co
ly
tri,
vùa
co tinh
càm, là thuc thè cao quy
nhà't
cùa tu nhién
C.Màc viét: "Càn
cu
vào mùc dò tu nhién dugc con
ngirói
chuyén biè'n thành bàn
chat

nguói,
tue
mùc dò tu nhién dugc con nguói khai thàc, cài tao thì co thè
xél
dugc
trình dò vàn hoà chung cùa con
nguói"[51,587J.
Va
khi con ngUói dà
co
tu nhién cùa
rièng mình, dén
lugt
nò, "tu nhién nhàn tao" dò lai tàc dòng
Irò
lai, boi dàp, nAng
cao bàn chA't
nguói/Nói ve
diéu dò C.Màc cho ràng:
"mot
tàc
phàm
nghé
ihuAl,
cùng
nhu mgi
san phcim
khàc tao ra mot còng chùng biéu nghé thuàt
va co
khà nàng

thuóng
thùc cài dep"144,49]. Vói càch nhìn nhu vAy, C.Màc -
Pb.Ajigghciucoi
vàn
hoà là "Tu nhién thù hai" do con nguói sàng tao ra, thATn
nhuàn,
phàt
lo
lue lugng
bàn chAT nguói
va
co tàc dung hoàn thién, hoàn my con nguói - xà bòi. Bàn
chat
con
nguói, theo càc óng khàc bàn chat con
vai
bòi con ngirói biét sàng tao ra vàn hoà
va
cung là sàng tao ra chinh con nguói
Ihòng
qua
qua
trình lao dòng sàng tao. Dói lap
bàn
chat
con nguói vói bàn
chat
con
vài,
C.Màc cho ràng: "sue

vài
chi nhào nan vAt
chat
theo thuóc do
va
nhu càu cùa gióng loài nò,
con
con nguói thì
co
thè
san
xuàt
theo thuóc do cùa bàt
cu
gióng nào
va
ò dàu cùng
co
thè àp dung
thiróc
do
Ibich
dung cho dói tugng. Do do, con nguói cùng nhào nan
vài chat
theo quy
luAt
cùa cài
dep"
[49,120].
Nhu vay, nói vàn hoà là cài phàt lo lue lugng bàn

chat
nguói, hoàn thién hoàn
my con nguói cùng co nghTa vàn hoà
co
pham vi thuc tón khóng chi ò
thè
giói
vai
ph^m ma con
cà trong boat dóng sàng tao,
va
bàn
ihAn
con nguói vùa là chù
thè
nhung vùa là
trai tini
dfch thuc cùa vàn hoà. Do dò,
co
thè nói vàn hoà là vàn hoà
thfim
my, là cài dep biéu trung bàn
chat
nguói, là cài gàn lién
va
thè hién nàng lue tu
hoàn thién, tu phàt trién khóng ngùng cùa con nguòi.
Va
chinh nhó thóng qua con
nguói

ma
càc già trj vàn hoà dugc tfch
luy,
luu truyén
tu
thè he này qua thè he khàc
tao thành dòng chày lièn tue, thùc
day
xà bòi phàt trién./Co nhién, C.Màc -
Ph.Angghen
khòng xem xét con nguói mot càch chung chung trùu tugng ma càc òng
xét con nguói vói tu càch là cà nhAn - còng dóng trong
tinh Ijch su
cu thè cùa nò. Bòi
vAy, nàng lue phàt
lo lue
lugng bàn chat cùa con nguói lai bj quy djnh bòi trình dò tó
chùc xà bòi cùa ho.
14
Nghién cùu lich su phàt trién cùa nhAn Ioai qua càc thói ky, càc òng dà phàt
hién, trong xà bòi co dói kbàng giai
cA'p,
con nguói
va
lao dòng cùa con nguói bj
tha
hoà nén nàng lue cùa hg khóng dugc dién dal tu do trong boat dòng
va
san
phàm

mình tao ra. Di sAu phAn tfch càc
qua
trình xà bòi cùa chù nghTa tu bàn, càc òng dà
rùt ra
mot
dàc diém quan trgng cùa
nò
là: "còng nhAn càng
san
xuA't ra nhiéu thì anh
ta càng
co fi
de tiéu dùng, anh ta càng tao ra nhiéu già trj
ibi
bàn
IhAn
anh la càng bj
mal già trj, càng bj
mài ph^in
càch; san
phiJm
cùa anh ta càng dep thì anh ta càng
xàu di, vat do anh ta tao ra càng vàn minh
Ibi
bàn
ibAn
anh ta càng gióng vói nguói
dà
man"
[49,113J.

Ro ràng, trong xà bòi nguói bòc
lòt
nguói, con nguói - chù thè sàng tao, trai
tim dfch thuc cùa vàn hoà - dà bj chà dap lén pham càch
va
tha hoà nhiéu
mài.
Tu
thuc trang Ijch su dò, C.Màc - Ph.Angghen dà di lói ly luàn
ve
su
là't
yéu ra dói mot
xà bòi tot dep han.
Mot
xà bòi con nguói dugc
Irà
lai bàn chA't
co
hùu cùa mình,
mot
xà bòi vàn hoà co vj trf trung tàm, tue là no tham
tbàu
mot càch ehm muói trong tal
cà mgi
ITnh
vuc xà bòi.
Quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen
ve
bàn chA't vàn hoà dà dugc

VI.Lenin
phàt trién mot buóc. Trong thói dai mói, do nhu càu thuc tién dal ra.
V.l.Lenin
dà
pIiAn tich
hién tugng vàn hoà cùng nhu vai
Irò
cùa nò trong dòi
song
xà bòi,
tu
dò
òng rùt ra két luan: trong
Ijch su
xà bòi co giai càp luòn luòn tòn lai bai nén vàn hoà,
mot nén vàn boa cùa giai cA'p thóng trj
va
mot nén vàn hoà cùa quàn chùng nhAn
dAn. Bòi vay, theo òng, trong còng cuòc xAy dung chù nghTa xà bòi càn phàt huy nén
vàn hoà cùa quàn chùng nhAn dAn trèn ca
so
"phàt trién hgp quy
lual
cùa
long so
nhùng kién thùc
ma
loài nguói dà tfch luy dugc duói àch thóng trj cùa xà bòi tu bàn,
xà bòi cùa bgn dja chù
va

xa bòi cùa bgn quan
liéu"
[37,361].
Phàt trién
quàn
niém cùa C.Màc - Ph.Angghen
ve
bàn
chat
vàn hoà, òng cho
ràng vàn hoà là muc tiéu cùa
Ijch
su xà hói loài nguói. Quan niém này dugc thè hién
xuyén suol trong toàn bò ly luàn cùa òng
ve
vàn hoà va dugc óng
due kè'l
thành
luAn
diém "Chù nghTa còng san = vàn hoà vò
san".
15
Quan niém cùa V.LLènin
ve
bàn
chat
cùa vàn hoà
co
y nghTa phuang phàp
luàn to lón trong viéc nghién cùu su tuang tàe giùa van hoà vói càc

ITnh
vuc khàc
cùa dói
song
xà bòi.
Qua viéc tìm hièu quan niém cùa C.Màc - Ph.Angghen
va
V.LLènin
ve
vàn
hoà, chùng ta thày càc óng xàc dinh bàn
chat
cùa nò thóng qua 3 mói quan bé ca
bàn.
-
Quan he giùa con nguói - tu nhién
- Quan he giùa con nguói - con nguói
-
Quan bè giùa con nguói
va
càc
qua
trình vàn hoà.
Trèn ca
so
nghién cùu ba mói quan bé ca bàn dò, càc òng dà làm lo ro nhùng
thuòc
tinh
chù yéu cùa hién tugng vàn hoà nhu sau:
Thù

nlidf,
vàn hoà là hien tugng xà bòi dàc biét bòi
nò
co pham vi thuc
lon
ròng lón ò trong mgi
ITnh
vuc cùa dói song xà bòi, dóng thói no khóng dóng nhàt vói
xà boi
ma
chi là phuang dién mang dàc trung bàn chat nguói cùa xà bòi.
Thù
hai, vàn hoà
co tinh
he thóng: nò là mot thuc thè dugc càu thành lù nhiéu
yéu tó, tón lai trong tfnh chinh thè, vói trang
ihài chat
lugng
va
chùc nàng rièng cùa
nò.
Thù
ba,
vàn hoà thuc hién chùc nàng xà bòi bang su tàc dòng
tu
nhiéu
phuang dién linh boat song dàc trung bòi bé tiéu
chi
Chàn -
Tliién

- My.
He
già trj
vàn hoà
tram
tfch,
xAin
thuc trong làt cà càc yéu tó, bò phàn cùa dói song xà bòi, xà
bòi hoà con nguói
va
nhàn dao hoà xà bòi.
Thù
tu,
vàn hoà là chinh thè cùa
qua
trình thóng nhàt hùu ca giùa su tiép
ihii
va
sàng tao, giùa càc bàn thè vàn hoà, giùa càc qua trình tao nén vàn hoà
va
chù thè
vàn hoà.
Tu
viéc khài quàt quan niém Màc xft
ve
bàn
chat
vàn hoà nhu
vày,
chùng la

co
thè hièu: vàn hoà là bé thóng già
Irj
két tinh
va
phàt
lo
lue lugng bàn chat ngirói,
dugc con nguói sàng tao ra
bang
lao dòng trèn cà hai
ITnh
vuc
san
xuAt
vai chat va
san xuàt linh thàn nhàm phuc vu nhu càu
song
cùa mình dóng thói
de
hoàn thién,
hoàn my cà thè
va
cà toc loài nguói.
1.2. Bàn chat cùa tòn giào.
16
Tòn giào là hién tugng xà bòi xuàt hién
som
trong
Ijch

su nhAn
Ioai.
Né'u tfnh
lù khi con nguói (nguói khón ngoan)
bài
dàu biét chón cA't nguói
chél
- mot hành vi
biéu dal su tfn nguang - thì tón giào dà
co qua
trình
Ijch su
khoàng lù 50000 dén
120000 nàm. Trong
qua
trình lón lai
va
phàt trién, lón giào luòn tàc dóng, ành huóng
dén dói
song
xà hói trèn nhiéu phuang dién. Con nguói trong
qua Irình kliàm
phà tu
nhién
va thè
giói nói tàm cùng luòn tìm càch ly giài hién tugng này.
Vi
vAy,
Ijch su
de

lai nhiéu triét thuyét, nhiéu quan niém khàc nhau
ve
tón giào. Nhung lón giào là
hién tugng
rat
phùc lap nén viéc nhan thùc dugc nò
mot
càch sAu sàc
va
toàn dién
khòng
he
dan giàn. Dcn nay dà co tói khoàng 250 djnh nghTa
ve
tòn giào theo nhu
su thóng ké sa bò cùa nhà nghién cùu nguòi Nga LN.Joblockov [75,54].
Màc dàu vAy, cùng nhu khài niém vàn hoà, càc djnh nghTa mói
ve
lón giào
van
con xuA'l
hién. Dén nhùng nàm cuòi cùng cùa thè ky XX này, nguói ta vàn dal
cAu bòi
xira
cu:
"tòn giào cuoi cùng là cài gì ?" [35,1
IJ.
Nói nhu vAy khòng co nghTa
su nò lue cùa con nguòi trong viéc nhàn thùc
ve

tòn giào khóng thu dugc két qua gì.
Bàn
IhAn so lirgng
càc dinh nghTa lón giào trèn mot phuang dién nhàt djnh, dà phàn
ành diéu do. Dac biét, vói su ra dói cùa chù nghTa Màc nói chung, cùa ly
luAn
màc
xit ve
tón giào nói rièng,
ibi
tón giào khòng
con
là an
so luyèl
dói truóc nhan thùc
cùa con nguòi. Diéu dò cùng co nghTa là muón nhAn thùc dugc hién tugng tòn giào
mot càch khoa hgc, nhàt thiét phài dua trèn quan niém màc xft
ve
tón giào cùng nhu
tién hành còng viéc
ma
càc nhà kinh dién màc xft tùng làm, dò là ké
ihùa co
phé
phàn nhùng quan niém
ve
tón giào trong
Ijch
su - chù nghTa vó thàn truóc Màc
va

cà
quan niém khàc
ve
tón giào trong bòi cành hién dai.
7.2.7. Quan niém ngoài Màc xit
ve
tón giào:
Nghién cùu quan niém ngoài màc xft
ve
lón giào, truóc
bèi
chùng la
bay de
càp dén chù nghTa
vò'thàn
truóc Màc. Viéc nghién cùu càc quan niém cùa chù nghTa
vó
thiln
truóc Màc, mot mal là do chùng chùa dung nhùng già
Irj
khoa hgc phài ké
thùa, màt khàc giùp chùng ta nhAn thùc dùng, sAu sàc han quan
nièin
cùa càc nhà
kinh dién cùa chù nghTa Màc
ve
tòn giào.
Chù nghTa vó
thàn
co mot Ijch su

lAu
dai
va
ngày càng phàt trién. Ngay tu
thói
co
dai, dà xuàt hién nhùng tu tuòng khoa hgc
ve
tòn giào
va
pbè phàn tón
giào.
17
màc dù su pbè phàn
con de
dàt
va
thuóng rai vào su thièu nhàt quàn. Vào thè ky VI
Iriróc
còng nguyèn, truóng phài Lòcaiàt ò An Dò dà co chù
Irirang
chó'ng
iiliùng
két
luAn ve thè
giói
sièu
nghiém,
ve
cuòc

song
sau khi
chè'l.
0 HiLap, La
Ma co
dai, nhà
bién chùng lòi lac
Hèracarit
(540
-
480 TCN) màc dù thùa nhan su lón lai cùa chùa
nhung lai kbàng djnh khòng
co bài
ky lue lugng sièu nhién nào tham
già
vào su phàt
trién bién chùng cùa giói tu nhién. Nhà nguyèn lù
luAn
Démóearft (460-370 TCN)
kjch
liei
pbè phàn càc quan niem thùa nhAn tón lai càc lue lugng sièu nhién thóng trj
va
diéu khién thè giói. Ong
con
cho ràng, linh hón khòng thè
bài
tu
vi
con nguói chél

di thì cà thè xàc
lAn
linh hón déu dugc phAn giài thành nhùng nguyèn tu. Tién thém
mot buóc,
EPiquya
(khoàng
341-270
TCN) dà còng khai
lan
còng vào tón giào
co
dai
va
cho ràng
con
ngirói khòng nén sg bài truóc cài chél, cùng khóng nén tin vào
nhùng diéu huyén hoàc cùa tón giào mot càch mù quàng, ngày tha. Dàc
bici,
Kxénópban (khoàng 570-478 TCN) dà
co
quan niém chùa dung nhiéu yéu tó hgp ly:
khòng phài lón giào sàng tao ra con ngirói,
chùih
con nguói sàng tao ra càc vi thàn
linh theo trf tuòng tugng
va
khuòn màu cùa mình.
Dén thói Phuc Hung, Cópécnfch (1474-1543),
Calile
(1564-1642)

va Bruno
(1548-1600) dà tiép tue phàt trién tu tuòng vó thàn, chùng minh chi
co
mot
thè
giói
duy nhat, là thè giói
vài
chat tón lai vTnh vièn
va
vò lan. Bang nhùng
luAn cu
khoa
hgc tu nhién, càc òng dà
vach tran lùih chat
sai làm cùa
thè
giói quan tòn giào (Ki-tò
giào).
Tu
thè ky XVIII, quan niém duy
vài ve
tón giào dà phàt trién thành trào luu,
hgc
Ibuyèl
lón - chù nghTa vó thàn. Trong giai doan này, dàng chù y nhàt là
ciui
nghTa vò thàn cùa Phoiabàc (1804-1872) bòi nò là dinh cao cùa chù
ngliTa
vó thàn

truóc Màc, dóng thói là mot trong nhùng tién
de Irirc
tiép, quan trgng cho su ra dói
ly luan màc xft
ve
tón giào. XuA't phàt lù lap truóng duy vAt,
Phoi-a-bàc
kliàng dinh
lai quan niém dùng dàn cùa càc nhà vó
Ibàn
truóc dò, ràng lón giào là do con nguói
sàng lao
nèn,
Ong di sAu phAn tfch hién lugng tòn giào
ve
mal tAm ly,
ve
mal nhAn
thùc
luAii,
lù dò rùt ra "bàn chA't dac thù" cùa no. Theo òng, bàn
chat
con nguói co
hai
ihuóc tnib
ca bàn là trf tuòng tugng
va tinh cani
le
Ihuòc.
Nhó bai thuòc tfnh này

ma bàn chat
con nguói khàc bàn
chat
con vAt
va
con nguói Irò thành thuc the cao
OAl
HOC
-J'IOC
0\/
TRlJNG'^\MT,'0;'^r'N
^^u:.
18
quy nhA't trong giói tu nhién. Nhung
vi co oc
tuòng tugng
va
tinh càm
le
lluiòc,
còng
vói su ngu
dot,
su
bài
lue trong viéc giài thfch niém
lianh
phùc
va
nói

bài haiih
cùa
cuòc dói, con nguói dà tuòng lugng ra càc lue lugng sièu nhién chi phói cuóc
song
cùa hg. Hg khóng bé biét ràng
ihàn tbànli
là do mình tao ra,
va
nhùng
"plifim chat
sièu nhién" cùa òng thàn chang qua chi là
long
mong muón, tinh càm, y thùc cùa
mình gùi gàm vào dò. Trong tàc pbAm "Bàn chat dao Ki tò" ra dói nàm 1841,
Phoiabàc viét; "Con ngirói suy
ngliT
ra sao,
lAm lU thè'nào
thì
Ihugng de
cùa nò dùng
nhu vày: con ngirói co bao nhiéu già trj Ibi thugng
de
cùa nò cùng chi
co
bay nhiéu,
khòng bau. Y thùc
ve
Ihugng
de

là
su'
tu y thùc cùa con nguói, su nhàn thùc thugng
de
là su tu nhan thùc cùa con nguói.
Tu
thugng
de co
thè suy ra con nguòi
va
lù con
nguói
co
thè suy ra thugng
de,
day
chùih
là tinh thàn, là tàm hón cùa con ngirói,
va
cài ggi là linh thàn là
lAm
hón,
trai lim
con nguói, day
chnih
là thugng
de:
thugng
de
là cài

ben
trong dà dugc phai
bay,
là cài tu thàn dà dugc biéu hién cùa con nguòi, lón
giào là su
véli
mò trang trgng
nhuìig
kho tàng
kn
dàu cùa con nguói, là su thùa nhan
nhùng y nghTa thàm kfn nhàt, là lói thù nhan còng khai nhùng bf mal tinh yéu cùa
con ngirói"
f87,l03]i va
"tòn giào là su tu y thùc dàu tién,
va
là su tu y thùc giàn tiép
cùa con nguòi", "tón giào là bàn
chAÌ
con tré cùa
loài
ngUÓi, nhung dùa tre lai
ihày
bàn chat cùa minh,
tue
con ngirói - ò ngoài
mình"[8,104].
Nhu vAy, theo óng, tón giào
chùili là
bàn chat cùa loài ngirói dugc

kliàcli
quan
hoà mot càch tu phàt, trò thành cài xa la, dói lap va thóng
Irj
con nguói.
Quan niém cùa Phoiabàc
ve lòn
giào
co
nhiéu diém hgp ly, 0 mot chùng
mire
nhàt djnh,
nò
dà làm lo ra nhùng Ihuòc
tùib
dàc thù cùng nhu nguón góc tàm ly
va
nguón góc nhan thùc cùa tòn giào. Tuy nhién, do càch nhìn sièu hình, quan niém cùa
óng
con co
nhiéu han
che va
cuòi cùng dà khòng tranh khòi rai vào chù nghTa duy
tàm. Diéu dò
thè
hién ò cho: Phoiabàc dà khòng nhan
ihA'y
ca
so
kinh té - xà bòi cùa

su này sinh
va
tón lai cùa hién lugng lòn giào. Ong bugc phài tìm nguón góc cùa tòn
giào lù trong bàn chat con nguói
va
quy bàn
chat
tòn giào vào bàn chat con nguói,
cài bàn
chA'l
dugc òng biéu nhu là
tnih
"loài", tfnh phó biè'n nói tai, cAm, gàn bó mot
càch thàn tuy tu nhién dóng dào càc cà nhan lai vói nhau" [44,1 1]. Khóng nhan thày
bàli
chat xà bòi cùa tón giào, òng
jiliài
thùa nhan tòn giào
là mal
hùu ca trong bàn
19
chA't nguói, tón lai vTnh vièn cùng con nguói.
Dò
là ly do óng di dé'n két luan: "càc
thói dai cùa loài nguói chi khàc nhau bòi nhùng
Ihay
dói
ve
phuang dién tòn giào"
[47,4181.

Dò là két luan duy
lAm,
"hoàn toàn sai làm", nhu Ph.Angghen tùng nhan
xét
[47,4181.
Lógfc cùa càch
lAp luAn
siéu hình cùng dà dàn Phoiabàc rai vào cài
ho
thàn hgc khi óng cho ràng càn tao ra lón giào mói, lón giào tinh yéu. Nhùng han
che
cùa Phoiabàc cùng nhu cùa tal cà càc nhà vò thàn truóc dò dà dugc C.Màc -
Ph.Angghen phé phàn
va
khàc phuc triét
de.
Nghién cùu quan niém ngoài Màc xft
ve
tón giào
con
phài
de
cAp tói quan
niém cùa càc hgc già tu san hien dai. Diéu dò giùp chùng ta càng co diéu kién dói
chiéu
va
nhAn chAn tfnh uu viet cùa quan diém màc
xit ve
tón giào. Han nùa, bàn
IhAn

nhiéu luan diém trong quan niém cùa càc hgc già tu
san
hién dai khóng phài là
khóng
co
già trj khoa hgc.
Ve
bàn
chat
lòn giào, càc hgc già tu
san
hién dai quan
niem
rat
khàc nhau.
Tlieo
Yvalambé, cho dén nàm 1983, dà
co
ft nhàt 30 hgc già lu
san nói liè'ng
dira
ra djnh nghTa rièng
ve
tón giào [
87,170-171-172].
TYLOR(1871)
Nhùng
vai
thè thàn linh
(spiritual beings)

(VVEHKE)(1922)
Quan he vói nhùng
thè
lue
sièu nhién
(rapport aux
puissances
"surnalurelles")
WACII
(1944)
Cài linh
Ihièiig
(theacred)
PARSONS
(1944-1951)
DURKHEIM
(1912)
Cài linh thiéng/cài
tran
tue (sacre/profane)
càc giào duóng (eglises)
RADCLIFFE-
BROWN
1939
"Càc Ughi
le",
su phu
Ihuòc
("rituais".
dépendances).

O ITO (1923)
Cài sièu linh
(le "numineux")
DAVIS (1948)
Hoà nhap xà bòi
(social
integration)
20
TrAt tu siéu nhién
(supernatural order)
ành huóng ca bàn
(fundamenlal hearing)
BOUQUET (1953)
Nhùng thuc thè phi nhAn
(no-humain entiles)
EVANS-PRITCIIARD
(1956)
Xem
Tylor
FIETII (1959)
Nhùng thuc thè hay lue
lugng phi nhAn
HORTON (1960)
Xem Tylor
GOODY
(1961)
Nhùng thuc thè phi nhAn
(non-human agencies)
SPIRO (1966)
VAI

thè siéu nhAn
(supeibuman
beings)
WACII (1958)
Tlurc
té tói thugng
(ultimate realily)
cài
Ihiéng liéng
(the
sacred)
BELLAN (1964)
Nhùng hình thài biéu
trung /diéu kién sinh
tón tói thugng
(symbforms/ult.cond.
ofexist).
GEERTS (1966)
He thóng biéu trung
(symbol
ic.system,elc).
BERGER (1967)
Cài linh
ibiéng,
y nghTa
ca bàn
(sacred
rund
mcanings)
NOTTINGHAM

(1954)
Ca
so
cùa lièn bé xà bòi
(fondemenl du
lien
social)
TILLICH
Nói lo tói thugng
(ultimate concern)
YINGGER (1957)
Nhùng vàn
de
tói
thugng (ultimate
problems)
PARSONS (1966)
Thuc
tè
tói thugng
(ultim.realily)
LUCKMAN(1967)
Thè giói quan (World
vievv)
21
ROBERTSON (1970)
Cài duy nghiem/cài siéu
nghiém
(empirical/super
-

empirical)
BERGER (1974)
HILL (1973,1980)
Cài duy
nghiéni/eài
sièu
nghiém (1973)
(empir-super empir)
Thè
giói hùu
hình/thègiói
vò hình
(1980)(tangible/invisible
world)
WILSON (1976-1982)
Cài siéu nhién (extra-
natural) mot tap hgp càc
tiéu
chi
(batterie de
critères)
(1989)
BELLAII(1967)
Tón giào còng dAn
(civil
leligion)
COLEMAN (1970)
Diéu kién sinh lón tói
thugng (ull.cond.ot
exist).

LUCKMAN (1977)
Giàm thièu su khòng
chàc chàn
(réduction de
rincerlilude)
SCHMID (1979)
Con duóng cho tal cà
(the way of the
whole)
KHERERvà
HARDIN
(1985)
Nhìn vào bang thóng ké cùa Yvalambé chùng ta
co thè
rùt ra mày
nliAn
xét
sau
77//^
nhdf,
càc djnh nghTa
ve
tón giào cùa càc hgc già tu san rA't da dang
va
phong phù. Càc djnh nghTa này hoàc nhàn manh dén chùc nàng cùa tón giào hoàc
co
hiróng dén viéc tìm kiém mot "bàn thè" chung cùa lón giào.
Thù
hai,
càc hgc già tu san nhìn cluing thóng nhàt vói nhau ò mot diém, dò là

de
cao y nghTa lói Ihugng cùa lón giào.
22
Trong so nhùng hoc già tu
san co
su kién giài khà sàu sàc
ve
tón giào, nói lén
hai dai biéu dò là M.Véba
va
E.DuyKhem
(1858-1917).
M.Vèbcy
xem lón giào là su quan bé vói nhùng thè lue siéu nhién; con
EDuykhem dinh nghTa:
"Mot
tòn giào là mot bé thóng
co
két nhùng tfn nguang
va
nhùng
Ihuc
hành
co
lién
(pian
vói càc su
vAl
ihiéng liéng,
lue

là nhùng su
vAl làcli
ra,
bj càm doàn, dò là nhùng
lui
nguang
va
thuc hành thóng nhàt
lAl
cà nhùng ai tin
theo
thành mot còng dóng linh thàn ggi là giào bòi"
[87,154]
Dóng góp cùa nhùng quan
niém này là ò chò phàn nào làm lo ra bàn
chat
tón giào thóng qua vai trò cùa nò
trong dói song xà bòi. Tuy nhién, do
de
cao qua mùc vai trò xà bòi cùa tòn giào
ma
bau
hét càc hgc già tu san déu di lói quan diém duy
lAm
trong khi ly giài bàn
chA'l
tòn giào.
7.2.2. Quan niém Màc xit ve hdn chat
fon
giào.

Trèn lap truóng cùa chù nghTa duy
vai
bién chùng
va
chù nghTa duy vAt Ijch
su, càc nhà kinh dién cùa chù nghTa Màc dà ké thùa
co
pbè phàn quan niém cùa chù
nghTa vò thàn
cu,
dac biét là chù nghTa vó thàn cùa Phoi-a-bàc, lù do
dira
ra càch
kién giài mói, khàc
ve
chat
vSO
vói
tal
cà càc quan niém
ve
lón giào
Irong Ijch
su.
Khi xem xét
Ijch
su xà bòi nói cluing, hién
tirgng
lòn giào nói rièng, càc òng
khóng Xuàt phàt lù y niém tón lai dàu dò trèn thugng giói hoàc lù con nguói trùu

tugng nhu Phoiabàc
cjuan
niem.
Nguge
lai, càc óng xuàt phàt
tu
con nguói hién thuc,
con ngirói trong tóng hoà càc mói quan he cùa hg, trong
qua
trình dói song
vai
chat -
thuc tién cùa hg. C.Màc-Ph.Angghen kbàng djnh: "Chùng ta xuàt phàt lù nhùng con
nguói dang hành dòng, hién thuc
va chùih
là xuàt phàt
tu qua
trình dói song hien
thuc cùa hg ma chùng ta mó tà su phàt trién cùa nhùng phàn ành tu tuòng
va
tiéng
vang tu tuòng cùa
qua
trình dói
song
ày. Ngay cà nhùng ào tuòng hình thành trong
dàu óe con ngirói cùng là nhùng
vài lliàng
boa
lA'l

yèn cùa
qua
trình dói song
vai
chat
cùa hg, mot qua Irình
co
thè xàc djnh dugc
bang
kinh nghiém
va
gàn lién vói nhùng
tién
de vài
chat
142,37-38].
Vói càch xem xét dò, tòn giào khòng
con
là cài co
san
ò
dAu
dò
la
lung
trèn tròi, cùng khóng phài
là
bàn chat
co
san, trùu tugng cùa con

nguói,
Y thùc tòn giào,
Iheo
càch kién giài duy
vai ve Ijch
su, là mot hình thài y thùc
xà bòi phàn ành
va chiù
quy djnh bòi dòi song thuc tién cùa con ngirói.
23
Vói tu càch là mot hình thài y thùc xà bòi, gióng nhu nhùng hình thài y thùc
xà bòi khàc, lón giào tu nò "khóng co
Ijch
su, khòng
co
su phàt Iricn"
[42,37-38].
Cùng càn nói thém ràng, khi nghién cùu tu tuòng này cùa C.Màc - Ph.Angghen, mot
so
nhà nghién cùu dà
co
chùng minh lón giào cung
co
Ijch su,
co
su phàt trién, lù dò
hg két
luAn
ràng "C.Màc dà sai làm" |94,6|. Hg dà khóng biéu hoàc co
linh

xuyén
lac lu tuòng cùa C.Màc-Ph.Ang ghen,
vi
thuc ra càc óng khóng bé phù nhAn lich su,
su phàt trién cùa lón giào
ma
chi
|)luì
nhAn "Su phàt trién
tir
nò" cùa tón giào
ma
thói.
Khòng dùng lai ò dò, C.Màc-Ph.Ang ghen
con
chi rò nguón góc kinh té - xà
bòi
va
bàn chat xà bòi cùa tòn giào, diéu
ma
khóng mot nhà nghién cùu nào trUóc dò
làm dugc. Trong tàc
plulin
"Góp phàn pbè phàn triét hgc phàp quyén cùa Héghen -
lói nói dàu", C.Màc dà khài quàt nhùng thành
tiru ma
càc nhà nghién cùu lòn giào
trong
Ijch
su dal dugc, dóng thói "cài tao" nhùng quan niém dò

Irén
quan diém cùa
chù nghTa duy vat Ijch
su,
biè'n chùng thành nhùng quan diém khoa hgc khàch quan.
Ong
viét:
"Con nguói sàng tao ra tón giào, chù lòn giào khóng sàng tao ra con ngirói.
Cu thè là: tón giào là su tu y
ihùc va
su tu càm giàc cùa con nguói dura tìm dugc bàn
than mình hoàc dà lai
de mài
bàn thàn mình mot làn nùa. Nhung con nguói khòng
|-)hài
là mot sinh vAt trùu tugng, àn nàu dau dò ngoài thè giói. Con ngirói chfnh là thè
giói con nguói, là nhà nuóc, là xà bòi. Nhà nUóc ày, xà bòi Ay
san
sinh ra tón giào,
tire thè
giói quan lòn ngugc, vi bàn thAn chùng là
thè
giói lòn ngugc"
[41,5691.
Nhu vAy,
bàli
chat dàc thù cùa tòn giào (so vói càc hình thài y thùc xà bòi
khàc) khòng phài ò chò nò khòng
co
lich su, khòng co su phàt

Irién ma
ò
Inih
boang
duóng, hu ào cùa no.
Két hgp phAn tfch lón giào cà
ve
mal nhAn thùc luan
va mài
xà bòi hoc.
C.Màc cung dà chi ro vj trf, vai trò cùa cài "thè giói quan lòn ngugc" dói vói "thè
giói lòn ngugc"
san
sinh ra nò. Cung trong tàc
pliàm
trèn, C.Màc dà
elio
ràng: "tòn
giào là ly luan phó bién cùa
thè
giói ày, là tal yéu bàch khoa cùa
nò,
là
lógfcli
cùa no
duói hình thùc phó cAp, là Point
d'honnenr
*
duy linh
luAn

cùa no, là nhiet tinh cùa
nò,
là su thùa nhàn
ve
mat dao due cùa nò, là cài bó sung trang nghiém cùa nò, là ca
so
phó biè'n cùa su
tuan
ùi
va
su
tu
hién ho cùa nò"
[41,570[;
va
"su
nglico
nàn cùa
tón giào, mot mal là biéu hién cùa ngbco nàn hién
ibirc,
va nuil
khàc là su phàn
24
kbàng chóng su
nghèo
nàn bién thuc ày. Tón giào là liéng
ilio dai
cùa chùng sinh bj
àp
bue,

là
Irai tini
cùa
Ihégiói
khóng co
trai
tini,
cung gióng
iiliir
nò là tinh thàn cùa
nhùng diéu kién xà boi khòng co linh thàn. Tòn giào là thuóc pbién cùa nhAn dan"
141,5701.
Rò ràng, tón giào thoàt
Ihai
lù hien thuc
iilurng
lai luòn co quan he vói hién
llurc;
nò
làc
dòng
va
gàn bó vói nhùng diéu kién xà
ligi san
sinh ra nò. Dò là ca sa
de
C.Màc rùt ra két
luAii ve Ihuòe Inib lliuó'c
pbién cùa lón giào.
Ve

két
luAn
"lòn
giào là thuóc pbién cùa nhAn dAn", dà
co rat
nhiéu càch biéu khàc nhau, phó bién là
quan niém
elio
ràng Màc coi
mot
dàc
lùili
nào dò
(co Igi
hoàc co hai) cùa
lluiò'c
pbién là
bàli
chat cùa tón giào. Xél phuang phàp nghién cùu cùa C.Màc (phuang
phàp bién chùng duy
vai)
cùng nhu toàn bò bé thóng càc luan diém cùa Màc, chùng
ta thày Màc khóng quy két
mot
càch siéu hình nhu vAy. O dAy chi
co
thè hièu ràng,
C.Màc quan niém tòn giào mang bàn chat xà bòi
day niAu
tliuàii,

trong do
ihuóc
tfnh
thuóc pbién là mot mal, han nùa là mal dàc trung cùa bàn
chat
dò. Trong tàc pham
"Chóng Duy rinb", cùng vói càch xem xél tòn giào trong mói
ciuan
bé vói tón tai xà
bòi này sinh ra no
va
trong su lièn he, dói sành vói càc hình
Ibài
y thùc xà bòi khàc,
Ph.Angghen dà kbàng djnh: "Tal cà mgi tòn giào chang qua chi là su phàn ành
liu
ào
- vào trong dàu
oc
cùa con nguòi - cùa nhùng
lue lirgiig
ò ben ngoài chi
piiòi
cuòc
song
bang
ngày cùa hg; chi là su phàn ành trong dò nhùng
lue
lugng ò
tran

thè dà
mang hình thùc nhùng
lire
lugng siéu
tran
thè" [46,437]. Sau khi chi ra bàn chat cùa
lòn giào là mot hình thài y thùc xà bòi phàn ành "hu ào" (C.Màc ggi "lòn
ngugc") ve
hién llurc cuòc song
con cliju
nhiéu
tiói
bugc cùa con nguói, Ph.Angghen dà phAn
tfch nguón góc
iiliAn
thùc, tAm ly
va
nguón góc kinh té - xà bòi cung
nliir
vai
Irò
cùa
nò trong tùng thói ky Ijch su nhàt dinh.
IVoiig
bòi cành thói dai dui
ngliTa
tu bàn phàt trién sang giai doan chù nghTa
de
quóc,
V.l.Lenin

dà phàt trién
mói
buóc quan niém màc xft
ve
tòn giào. Ong phAn
tfch sAu sàc thém
ve
nguyèn nhAn, ca
che
này sinh
va
duy
tri
su tón lai
liicn tirgiig
tón giào trong xà bòi
lU
bàn
va
cà trong chù nghTa xà bòi. Ong kliàng djnh nguón
góc sAu xa cùa lòn giào hién dai
clifnb
là
Vsir
sg bài truóc thè
lue
mù quàng cùa chù
ngliTa
lu bàn;
niù

(]uàng vi
(luàn duìng
nhAn dAn khòng thè doàn ra dugc nò, - là thè
25
lue bàt eù lue nào trong dói song cùa nguói vó san
va
nguói tiéu chù, cùng de doa
dem lai cho hg va dang dem lai
elio
hg su phà
san
"dot
ngòl",
"bA't ngó",
"iigAu
nhién", làm cho hg phài diét vong, bién hg Ihành nguói àn xin,
mot
kè bàn cùng, mot
gài diém,
va
don hg vào cành chél dói " [38,315].
Ve
ca
che
này sinh cùa lòn giào,
óng nói: "su
pliAii
dói cùa nhAn thùc cùa con ngirói
va Inili
khà nàng cùa chù nghTa

duy
lAm
(= cùa tón giào) dà
co
trong cài trùu tugng dàu lién, lói sa, "cài nhà" nói
chung
va
nhùng cài nhà cà
biet"[81,301.
V.LLènin cùng vach rò vai trò cùa tón giào
nhu là còng cu cho chù nghTa tu bàn trong cuòc dàu tranh vói giai cA'p vò
san;
lù dò
óng xAy dung nhùng nguyén tàc mang
tnib
phuang phàp
luAn de
giài quyét vàn
de
tón giào trong xà bòi mói. Nhùng quan diém cùa V.LLènin
ve
vàn
de
tón giào giùp
chùng la nhAn thùc sAu sàc, toàn dién
ve
bàn chat cùa nò.
Nhu vAy, chùng ta thA'y quan niém cùa càc nhà kinh dién Màc xft
ve
bàn chA'l

cùa tòn giào rat nhA't quàn. Nò dà chi ra
mot
càch khàch quan, toàn dién bàn chA't xà
bòi
day
màu
thuàn
cùa tòn giào cùng nhu nguón góc, chùc nàng, vai trò xà boi cùa
no.
PhAn tfch quan niém màc xft
ve
tòn giào, chùng ta co thè rùt ra: Tòn gido, ve hdn
chà} là
mot
hình tildi y thùc xà
ligi
phdn ành hu do
ve
hién thuc cuóc song, mot hién
thuc trong do con nguòi
con chiù
nhiéu frói bugc
va con co
nhiéu han
che
frong
vice
làm
chù
hoàn canh

va
làm chù chình mình. Hình thài y thùc này cùng vói
thiéì
che
duy
fri va
làm
fai
sinh ra
nò
tao thành móf tiéu he
thóng kién
trùc thugng fdng xà
hói.