Tinh chế, nghiên cứu một số tính chất của các Lectin từ một số loài thuộc họ đậu (Fabaceae), họ đậu tằm (Moraceae) và khả năng ứng dụng trong y học

CAC C H C VlfiT TAT TRONG LUAN AN

BSA (Bovine Serum Albumin) : Albumin huyet thanh bo.
ConA (Concanavaline A) : Lectin tir hat dau rira (Canavalia ensiformis L,)
DC.
Da : Dalton
DEAE (Dietilaminoetil) : Nhom chiic trao doi anion.
HAA (Hemagglutininating activity) : Hoat d6 ngung ket hong cau.
HDTS : Hoat do t6ng so,
HDR : Hoat d6 rieng.
Ig (Immuno globuline): globulin mi6n dich.
kDa : kilo Dalton
k.x.d : Kh6ng xac dinh
LM : Lectin tijr hat mit mit.
Mr : Kh6'i luong phan tir.
CD (Optical density) : M^it d6 quang hoc.
PAGE

: (Polyacrylamide Gel Electrophoresis)

Dien di tren gel

polyacrilamit.
PBS (Phosphate buffered Saline) : Dem phot phat mu6'i.
pr: Protein.
SDS : Sodium dodecyl sulfate.
SDS - PAGE : Dien di tren gel polyacrilamit c6 SDS


KY HIEU QUOC TE CAC AXIT AMIN

A
R
N
D
C
Q
E
G
H
I
L
K
M
F
P
S
T
W
Y
V

Ala
Arg
Asn
Asp
Cys
Gin
Glu
Gly
His

He
Leu
Lys
Met
Phe
Pro
Ser
Thr
Trp
Tyr
Val

Alanine
Arginine
Asparagine
Axit aspartic
Cysteine
Glutamine
Axit glutamic
Glycine
Histidine
Isoleucine
Leucine
Lysine
Methionine
Phenylalanine
Proline
Serine
Threonine
Tryptophane

Tyrosine
Valine


MUC LUC
Trang
Ma dau
Chuang 1 : TONG QUAN TAI LIEU

8
12

1.1. Luge sir tinh hinh nghien ciiu lectin tren the gidi va
a Viet nam

12

1.1. L Luge sir ve lectin

12

1.1.2. Tinh hinh nghien ciiu lectin tren the gi6i va a Viet nam

15

1.2. Su phan bo lectin trong gidi sinh vat

20

1.2.1. Su phan b6' lectin trong gi6i thuc vat

20

1.2.2. Su phan b6' lectin trong gi6i dong v^t

21

1.2.3. Lectin c6 ngubn goc vi sinh vat

22

1.2.4. Sir dinh khu cua lectin trong te bao va co the sinh vat

23

1.3.Cac tinh chat hoa hoc, sinh hoc, m i i n dich hoc cua lectin va
ling dung

24

1.3.1. Kh6'i lugng phan tir lectin

24

1.3.2. Cau tao phan tir lectin

26

1.3.3. Tinh chat ly, hoa hoc cua lectin

30

1.3.3.1. Tinh tan va ket tiia

30

1.3.3.2. Thanh phan hoa hoc cua lectin

30

1.3.3.3. Su tuang tac cua lectin vdi cac loai duang

31

1.3.3.4. Anh hucfng cua m6t so tac nhan moi tru&ng den hoat
do lectin

„ 34

1.3.4. Tinh chat sinh hoc va mien dich hoc cua lectin

35

1.3.4.1. Kha nang kich thich phan bao va ngung ket te bao

35

1.3.4.2. Vai tro ciaa lectin trong li6n ket vi khuan c6 dinh dam.... 41

1.3.4.3. Vai tro cua lectin doi vdi vi6c bao vt ca the sinh vat

42

1.3.4.4. Vai tro ciia lectin la cha't du trii va mang dac tinh enzim..43
1.3.5. Uhg dung lectin trong d5i song

44

Chuang 2 : NGUYEN LIEU VA PHUONG P H A P NGHIEN CUU

47

2 . 1 . Nguyen li6u

47

2.1.1. Ho dau (Fabaceae)

47

2.1.1.1. Loai dau cove {Phaseolus

vulgaris L.)

2.1.1.2. Loai dau guam {Canavalia
2.1.1.3. Loai dau rua {Canavalia

gladiata jacq.) DC
ensiformi

2.1.1.4. Loai dau van {Lablab purpureus
2.1.2. Ho dau tam {Moraceac)
Loai mit mat {Artocarpus

47

s L.) DC
L. Sweet)

49
49
50

:
heterophyllus

Lamk)

51

2.2. Phuang phap nghien ciJu

53

2.2.1. Xtr ly va bao quan mSu thi nghiem

53

2.2.2. Phuang phap tach lectin

54

2.2.3. Xac djnh ham lugng protein

54

2.2.4.Phuang phap xac dinh hoat d6 lectin

55

2.2.5. Tinh chd' lectin

56

2.2.5.1. Sac ky loc gel Sephadex G - 75 va G - 100

56

2.2.5.2. Sac ky trao d6i ion DEAE - Xenluloza va
DEAE - Trysacryl
2.2.5.3. Sac ky ai luc

56
56

2.2.6. ICiem tra do tinh sach va xac dinh khoi lugng
phan tir lectin

58

2.2.7. Xac dinh mot s6' tinh chat sinh hoa cua lectin

59

2.2.8. Phuang phap xac dinh thanh ph'an axit amin

62


2.2.9. Phan tich trinh tu axit amin tan ciing d'au N

63

2.2.10. Phuang phap tinh che IgAi

64

Chuang 3 : KET QUA VA BAN LUAN

66

3.1. Tinh che lectin iix 5 giong trbng loai dau cove

{Phaseolus

vulgaris L,) va nghien cihi tinh cha't ciia chiing

66

3.1.1. Tinh ch6' lectin tir 5 giong trbng trong loai dau cove

66

3.1.2. Nghien ciiu so sanh m6t s6' tmh cha't sinh hoa cua lectin tir
hat cua 5 gi6'ng trbng loai dau cove

71

3.1.2.1. Anh huang cua pH den hoat do lectin

71

3.1.2.2. Anh hucfng cua nhidt d6 m6i tru5ng

71

3.1.2.3. Cac yeu t6 kich thich va kim ham hoat do lectin

72

3.1.2.4. Su tuang tac dac hieu dudng

74

3.1.2.5. Khbi lugng phan tu

76

3.1.3. Nhan xet chung

78

3.2. Tinh che cac lectin tir hai loai dau ciing chi, dau guam
{Canavalia gladiata jacq. DC) va dau rua (Canavalia
ensiformis L. DC) va nghien ciiu so sanh m6t s6' tinh cha't
ciia chung
3.2.1. Tinh ch€ lectin tir hat dau guam va dau rua

79
80

3.2.2. Nghien ciiu so sanh mot s6' tinh cha't sinh hoa ciia lectin dau
guam va dau rua

83

3.2.2.1. Anh huang cua pH moi trucrng

83

3.2.2.2. Su tuang tac vcfi cac loai dudng

84

3.2.2.3. So sanh cau tao phan tu

85

3.2.3. Nhan xet chung

90


3.3. So sanh tinh cha't sinh hoa va ca'u tao phan tu cua lectin tir hai
loai dau khac chi : Loai dau cove {Phaseolus
va loai dau guam (Canavalia

vulgaris

L.

gladiata jacq. )

91

3.3.1. So sanh m6t s6' tinh chat sinh hoa

91

3.3.1.1. Anh hucfng cua nhiet d6

91

3.3.1.2. Anh hudng cua pH m6i trudng

92

3.3.1.3. Tuang tac dac hi6u ducfng

92

3.3.1.4 . So sanh cau tao phan tii

92

3.3.2. Nhan xet chung

95

3.4. Nghidn ciiu d6ng thai lectin trong qua trinh sinh truang va phat
trien cua cay dau van den {Lablab purpureus
hat cay mit mat {Artocarpus

heterophyllus

L. Sweet) va tir

Lamk)

95

3.4.1. Nghien ciiu d6ng thai lectin tir cay dau van den

96

3.4.1.1. Sir tich liiy lectin trong cac b6 phan ciia cay dau van den
trong cac

giai doan sinh truang va phat trien

96

3.4.1.2. Xac dinh m6t s6' dac diem sinh hoa ciia lectin cay
dau van den

97

3.4.1.3. Nhan xet

98

3.4.2. Nghien ciiu dong thai lectin trong qua trinh sinh truang cua
hat cay mit mat

98

3.4.2.1. Tinh che lectin qua cac giai doan sinh truang cua hat
mit mat

99

3.4.2.2. M6t so tinh chat sinh hoa ciia lectin

104

3.4.3. Nhan xet chung

106

3.5. Uhg dung lectin mit mat : (Artocarpus heterophyllus

Lamk)

trong nghi6n ciiu chdn doan bdnh bazadd va benh vi^m gan
sieu vi trung a ngu6i
3.5.1. Dieu che c6t Sepharose - 4B - LM

107
107

3.5.2. Tinh che IgAi trong huyet thanh ngucfi binh thucrng
va benh ly

108

3.5.3. Nhan xet chung

112

Chuang 4 : KET LUAN VA KHUYENNGHI

117

4.1. Ket luan

117

4.2. Khuy^'n nghi

11^

Tai lieu tham khao

12Q

Phu luc

135


8

MO DAU

Tren 100 nam trudc day (vao nam 1888) lectin da dugc phat hien va
nghien ciiu. Ngay nay, cac nha khoa hoc da khang dinh ban cha't hoa hoc
cua lectin chinh la nhOng protein va chu yeu la glycoprotein c6 mat a nhieu
ca the dong vat, thuc vat, vi sinh vat va ca d ca the ngu5i. Nhieu dac tinh
hoa sinh cua lectin da dugc m6 ta. Cac lectin da dugc xac nhan la nhung
cha't CO vai tro du tru eho te bao va ca the, c6 kha nang bao v6 va lam
ngung ket te bao m6t each chon loc v.v ... (Bourillon, 1973, Sharon, 1979).
Viec kham pha ra kha nang tuang tac va nhan biet cac loai te bao cua lectin
da md ra nhieu trien vong to Idn. M6t s6 dang lectin da dugc su dung
nghien ciiu chan doan cac bdnh truyi^n nhilm vi chiing c6 kha nang tuang
tac dac hieu vdfi mot s6 dang vi khuan va vinit (Sharon, 1979 ; Doyle,
1994). Nhieu lectin c6 kha nang gay ngung ket tinh trung ngu5i nen da
dugc nghien ciiu de sir dung chiing nhu m6t loai thuoc tranh thai
(Chulavanatratol, 1987). M6t s6 dang lectin khac lai c6 kha nang kim ham

su phat tri^n cua cac t^' bao di dang vi vay chiing da dugc sir dung d^
nghien ciiu chan doan benh ung thu (Bourillon, 1973 ; Marrink et al, 1990)
hoac chan doan va phong ngira benh suy giam mi6n dich AIDS (Pineau et
al, 1990).
Nghien ciiu lectin d Viet nam da dugc ti^'n hanh hang chuc nam nay
trong chuang trinh hgp tac nghien ciiu khoa hoc vdi trung tam khoa hoc
quoc gia Phap (CNRS) va trudng dai hoc Paris 7. Nhimg ket qua nghien
ciiu cua cac nha khoa hoc Viet nam da khang dinh : lectin rat pho bien
trong cac ca th^ d6ng vat va thuc vat cua nu6c ta. Trong sb cac lectin c6
ngubn gbc thuc vat, dang chii y nha't la lectin tii cac loai thu6c ho dau


9

{Fabaceae) va ho dau tam {Moraceae). Mot so cong trinh khoa hoc ve
lectin thu6c hai ho nay da dugc c6ng bb (Nguy§n Qubc Khang va c6ng su,
1983, 1989 ; D6 Ngoc Lien va cong su, 1987^1991, 1992, 1993, 1994,
1995). Lectin tir cac loai thu6c ho Fabaceae va Moraceae c6 nhieu tiem
nang Idn trong thuc tiln n^n chiing toi da tien hanh cac nghien ciiu sau han
v'lS chiing. Do vay du6i su hudfng dan khoa hoc cua thay D6 Ngoc Lien,
PGS. PTS khoa hoc Sinh hoc, chung t6i da tie'n hanh tfe tai : 'Tinh che,
nghien cihi m6t sb tinh chat ciia cac lectin tir mot sb loai thuoc ho dau
{Fabaceae), ho dau tam {Moraceae) va kha nang ling dung trong y hoc".
Muc dich dat ra eho luan an la : tien hanh nghien ciiu sau ve cau tnic phan
tir va mot sb tinh chat sinh hoa cua cac dang lectin ke ca dong thai hoc cua
chiing, trdn ca sd do tha'y dugc sir bien d6i cua lectin trong qua trinh sinh
truang va phat trien cua ca the va trong qua trinh tien hoa cua loai. Tir do
dinh hudng eho qua trinh khai thac lectin va su dung chiing trong nghien
ciiu y hoc, sinh hoc va mitn dich. Mat khac khi sii dung mot vai dang
lectin da tinh sach theo ti^u chuan qubc te dugc thuc hien trong dieu kien

phong thi nghiem cua nude ta de nghien ciiu ling dung trong y hoc, luan an
mubn dong gop nhung dan lieu khoa hoc ve tiem nang to Ibn cua cac lectin
CO ngubn gbc noi dia Viet Nam trong viec bao v6 siic khoe cong dong dan
t6c, van de c'an thi^'t dang dugc toan xa hCi quan tam.
De dat dugc muc dich do, nhi6m vu ca ban dat ra eho luan an la :
-

Tach, tinh chS' va nghien ciiu m6t sb tinh chat hoa sinh va cau tao phan
tu cua cac dang lectin tii mbt sb loai cay ho dau {Fabaceae) va ho dau
tam {Moraceae),


10

- Nghien ciiu d6ng thai lectin trong qua trinh sinh truang va phat trien ca
the va cua b6 phan tir m6t vai loai thu6c hai ho thuc vat noi tren.
- Nghien curu so sanh cau tnic phan tir va dac diem sinh hoa cua cac dang
lectin di tha'y dugc su bien d6i cua lectin trong pham vi m6t loai va giiia
cac loai khac nhau.
-

Sir dung lectin tir hat cay mit mat {Artocarpus heterophyllus Lamk) de
nghien ciiu ung dung trong y hoc dua vao dac tinh mi^n dich cua no.
Vdi 4 nhiSm vu ca ban tr6n luan an nham gop phan vao viec mo ta

sau hem, day du han ve cau tao phan tir va mot sb dac tinh sinh hoa cua cac
dang lectin tii m6t s6' loai thuoc ho dau {Fabaceae) va ho dau tam
{Moraceae), Nhiing dong gop mdi cua luan an la : Nhiing dan lieu khoa
hoc vt cau tao phan tir, vt cac dac tinh sinh hoa va mi6n dich, ve dong thai
hoc cua cac dang lectin tir cac loai dau cove {Phaseolus vulgaris L.), dau

van {Lablab purpureus. L. Sweet), dau guam {Canavalia gladiata Jacq.) va
cay mit mat {Artocarpus heterophyllus Lamk) la nhung dan lieu khoa hoc
dhu tien cua nu6c ta ve van de nay. Lan d^u tien, mot sb lectin da dugc tinh
che tai Vi6t Nam c6 d6 tinh sach theo tieu chuan qu6'c te c6 the dung eho
nghien ciiu cau tnic bac nhat va ling dung y hoc. Luan an ciing da dua ra
nhung nhan xet ban dau mang tinh qui luat ve su bien doi cua lectin trong
pham vi m6t loai va giira cac loai khac nhau. No la ca sd khoa hoc d^u tien
eho vi6c sir dung ca'u tao phan tuf lectin trong phan loai thuc vat. Ciing la
lan dau tien d nude ta iitm nang to Icfn trong nghien ciiu y hoc cua lectin ,
cu the la lectin mit mat {Artocarpus heterophyllus Lamk) dang dugc thir
nghi6m c6 ket qua.
Chiing t6i hy vong rang luan an se gop phan nham lam d^y du han,
sau han ca Vt ly thuyet va thuc ti§n trong vi6c m6 ta cac lectin tir m6t sb


II

loai thu6c ho Fabaceae va ho Moraceae von rat pho bien a nubc ta va ggi
ma m6t sb phuang hudmg nghidn ciiu lectin sau nay.


12

CHITONG 1
T 6 N G QUAN TAI

LIEU

1.1- Luge su va tinh hinh nghien cihi lectin tren the gidi va a Viet Nam
1.1.1. Luge sir ve lectin

Trong nhirng nam g ^ day, vi6c nghien ciiu cac chat c6 hoat tinh
sinh hoc tir cac ca the sinh vat nhu cac chat c6 hoat tinh khang sinh, cac
hoocmbn, cac d6c tb c6 ling dung trong thuc tiln, cac enzim va cac chat
kim ham enzim v.v ... phat tri^n ra't manh. Ben canh do, lectin mot chat c6
hoat tinh sinh hoc dac biet khac cac hgp chat tr^n cung da dugc phat hien
han mOt the ky nay va dang dugc nghien ciiu kha sau sac ve cau tnic va
chiic nang cua chiing.
vay lectin la gi ? Tai sao cac nha sinh hoc va y hoc lai dac biet quan
tam den vay ?
Vao nhung nam 1887 va 1888 tai phong thi nghiem Kobert cua
trubng dai hoc Doipat, tren dbi tugng la cay than d^u {Ricinus communis),
Stillmark da chiS't xuat dugc chat c6 kha nang ngung ket te bao hong cau
ngubi, lam ma't chiic nang van chuyen oxy cua chiing. Do la m6t chat doc
va 6ng da goi la ricin. Khi c6ng trinh dugc c6ng bb (1888), ricin dugc dong
dao cac nha sinh hoc va y hoc dac bi6t quan tam [69], Sau do ciing chinh
nha khoa hoc Stillmark lai tim tha'y m6t hgp chat khac c6 tinh chat tuang
tu nhu ricin , ciing la m6t d6c tb dugc chiet tir hat ciia cay Croton tiglium
va 6ng ggi la crotin.
Nam 1891, m6t nha khoa hoc khac la Hellin ciing da tach dugc mot
d6c tb khac trong hat cua cay Abrus precatorius c6 kha nang lam ngung ket


13

te bao hbng c*au ngubi, do la abrin. Cac d6c to ricin, crotin va abrin c6
ngubn gbc thuc vat da thu hiit su chii y dac bi6t cua nhieu nha khoa hoc
cuo'i theky 19.
Trong hai nam 1897 va 1898 m6t s6' nghien ciiu da chuyen sang doi
tugng la cac loai d6ng vat. Ngudi mo dau huang nghien ciiu nay la
Edfstrand (1898). 6ng da chi ra rang : trong cac te bao m6 thuan khiet cua

mot s6' loai d6ng vat c6 xuang sbng cung c6 nhiing chat c6 dac tinh doc to
tuang tu nhu ricin. Chiing lam ngung ket te bao hbng cau ciia mot sb loai
dong vat: bo, Ign, ca vugc v.v ... [69].
Dau the ky 20, cac hgp chat c6 tinh chat dac biet lam ngung ket te
bao hbng c"au ciia ngudi va m6t sb loai d6ng vat dugc phat hien ngay mot
nhi^u trong gidi sinh vat tiir vinit den con ngubi [69, 89].
Nam 1902, Karl Lansteiner da phat hien ra cac nhom mau dac trung
a ngubi theo he thbng A, B, O va AB. Sau nay cac nha di truyen hoc da tim
ra dac diem di truyen cua chiing la do su tuang tac giiia cac gen alen va
tuan theo cac dinh luat Menden.
Ben canh nhiing nghien ciiu wt sir tuang tac cua cac chat kieu ricin
vbi te bao hbng clu ngudi theo nhom mau, Lansteiner cung vdi Raubischek
(1903) da nghien ciiu ban chat cua cac cha't d6c c6 ngubn gbc thuc vat noi
tren. Bang thuc nghi6m day tinh thuyS't phue hai 6ng da chi ra rang : cac
chat lam ngung ket hbng cau ngudi va ddng vat tan dugc trong nude, bi ket
tua bdi axeton, alcol va c6 the xac dinh bang phan ling Biure va phan ling
xantoprotein la cac phan ling dac trung cua protein va cac axit amin vong
[69]. Ke tir do cac chat d6c t6 kieu ricin dugc thira nhan cd ban chat
protein.


14

Thoat dhu cac nha khoa hoc nhan thay, su ngung ket te bao hbng cau
ciia cac ddc tb tren la mang tinh chgn loc. Vi vay Knipe (1954) da xem cac
chat nay la khang the tu nhien va ggi la "protein nhan biet dac biet". Va
ciing chinh nam do, nha khoa hoc Boyd (1954) dua tren dac tinh ngung ket
chgn loc cua cac loai protein nay da goi chiing la "Lectin". Thuat ngii nay
xuat phat tir chii Latin "Lectus" la dong tir qua khii ciia "Legere" nghia la
su chon loc. Mac dii sau nay cac nha khoa hoc nhan thay sb lugng cac

lectin cd kha nang ngung ket te bao hbng cau dac hi6u nhdm mau la rat ft,
chiem khoang 25% tbng sb cac dang lectin da tim thay [69], song den nay
thuat ngii lectin van dugc dung nhu m6t thuat ngii khoa hoc.
Tir nua cubi nhiing nam 60 cua th6' ky nay mdt sb dac diem sinh hoa
cua lectin da dugc nghien ciiu tuang dbi ky. Mot trong nhirng dac tinh hoa
sinh quan trong cua lectin la kha nang tuang tac vdi cac loai dudng dac bidt
la cac monoza va disacarit. Tir dac diem nay khi dua ra khai niem ve lectin,
Goldstein (1980) da viet : Lectin la protein va glycoprotein cd kha nang
gay ngung k^'t te bao hbng cau.
Khai niem nay da neu bat dugc ban chat hda hoc cua lectin va hai
dac tinh hda sinh dac trung cua chiing. Khai niem nay cung dong nhat vdi
dinh nghia ve lectin ma Houston va Dooley da dua ra nam 1982 : "Lectin la
protein tuang tac dac hieu dudng, dac tinh ca ban cua nd la kha nang gay
ngung kgt tfe'bao hbng c^u" [69].
Tir khi phat hi6n ra ricin den nay da tren 100 nam. Trong khoang thdi
gian dd cac nha khoa hoc tuf nhieu nude khac nhau tr^n the gidi da phat
hien va tinh ch^' dugc nhi'^u dang lectin khac nhau cd ngubn gdc tir cac ca
the ddng vat, thuc vat, vi sinh vat va ca ca the ngudi. Song tat ca cac nha
khoa hoc deu thira nhan rang ngudi chinh thiic md dau lich sir nghien ciiu


15

lectin la Stillmark va ricin dugc xem la lectin dau tien dugc phat hien.
Nam 1888 da di vao lich su sinh hoc nhu mot mbc dang ghi nhd, md dau
eho mot thdi ky mdi - thdi ky nghien ciiu va utig dung lectin phuc vu ddi
sd'ng con ngudi.

1.1. 2. Tinh hinh nghien curu lectin tren the gidi va d Viet nam
1.1, 2.1. Tinh hinh nghien cihi lectin tren the gidi.

Cd thi ndi rang cudi the ky 19 va dau the ky 20 chi la giai doan
mang tinh di"Su tra ca ban ve lectin trong gidi sinh vat. Ngoai cac cong trinh
nghien ciiu lectin cd ngubn goc thuc vat cua Stillmark (1888), Hellin
(1891), Lansteiner (1902), Lansteiner va Raubischek (1903), con cd cac
cong trinh cua Mendel (1909), Kobert (1913) v.v ... tren doi tugng la dong
vat, Ludwing va Kraus (1902), Kayser (1903), Guyot (1908) tren ddi urgng
la cac loai vi khuan [69].
Nghien ciiu lectin chi thuc su phat trien manh me ke tir khi Michael
Inba bat dau nghidn ciru sau sac tinh chat sinh hoc cua lectin Concanavalin
A tir hat cay dau rua {Canavalia ensiformis), Theo ong Concanavalin A
(ConA) cd kha nang lam ngung ket cac te bao ung thu.
Trong 2 thap ky, tir 1950 den 1970 ngoai cac c6ng trinh khoa hoc
mang tinh di^^u tra ve su phan bd cua lectin, phan Idn cac nha khoa hoc deu
tap trung vao viec tinh che lectin de xac dinh cau tao phan tir cua chiing
(cau tnic bac I va cau tnic khdng gian cua phan tir). Cung vdi dieu dd cac
nha khoa hoc dbng thdi nghien cixu anh hudng ciia moi trudng den hoat tinh
cua lectin, tren ca sd dd tim each ling dung lectin vao ddi sdng cua con
ngudi. Cac c6ng trinh trong thdi ky nay dugc c6ng bb kha nhieu tir 1954
den 1965 [69]. Gia tri khoa hoc quan trong bac nhat cua cac c6ng trinh d


16

giai doan nay la su hoan thifn dan qui trinh tinh che lectin. Vi ban chat cua
lectin la protein va glycoprotein nen thoat dau qua trinh tinh che lectin dua
tren nguyen tac phan lap va tinh che protein. Phuang phap dugc dung chu
yeu la sac ky qua cot. Song lectin cd kha nang tuang tac dac hieu vdi
dudng, tiic la chiing cd kha nang lien ket vdi mdt sd loai dudng nhu Dglucoza, D-glucozamin, D-galactoza, D-manoza v.v ... nen cac nha khoa
hoc da ling dung tinh chat nay vao qua trinh tinh che lectin bang sac ky ai
luc. Ky thuat nay da dugc Agrawal va Goldstein sir dung Fan d^u tien vao

nam 1965 [56]. Day la phuang phap tinh che lectin rat hieu qua, eho che
pham cd d6 tinh khiet cao. Phuang phap nay hien nay dang dugc sir dung
rdng rai tai cac phong thi nghiem sinh hoc va y hoc cua nhieu qudc gia. Su
hoan thi6n dan phuang phap tinh che da day nhanh tien dd nghien ciiu
lectin tir nhiing nam 70 trd lai day cua the ky nay. Cac cong trinh khoa hoc
cdng bb ngay mot nhieu han, da dang han va sau sac han nhu Liener
(1976), Kraus (1981), Lis va Sharon (1981), Goldstein va Etzler (1983)
...vv (Nghien ciiu lectin cd ngubn gbc thuc vat bac cao). Barondes (1981,
1984) Olden va Parent (1986), Yeaton (1982), Monsigny (1983), Cohen
(1984) v.v ... (Nghien ciiu lectin cd ngubn gbc dong vat). Cac dang lectin
cd ngubn gbc tir cac loai nam nhly ciing da dugc cong bb trong cac cong
trinh cua Rosie (1974, 1975), Barondes va Haywood (1979) v.v .... Lectin
cd ngubn gbc tii ca the ngudi ciing dugc cong bb vao thdi gian nay :
Chilads va Feizy (1979), Franklin (1980), Powell (1980) va Whitmy
(1985), Monsigny (1985). Cac cdng trinh khoa hoc giai doan nay chu yeu
theo 3 hudng nghien ciiu ca ban : nghien ciiu so sanh, nghien ciiu he thbng
va nghien ciiu ling dung.


A H6\ )

17

V^id/d^M
O hudng nghien ciiu thii nhat, cac nha khoa hoc da tien hanh so sanh
cac dang lectin cd ciing ngubn gdc hoac cd quan he ho hang vdi nhau. K€{
qua nghien curu da dua den k^'t luan kha thii vi : lectin tir cac ca the cd quan
he ho hang gan giii thi kha gid'ng nhau ve cau tao phan tir va mdt sd tinh
cha't sinh hda. Dac biet trinh tu axit amin tan ciing dau N ft cd su bien doi
(Soni 1982, Willy - 1984, D6 Ngoc Lien et al 1993, 1995) [78, 114].

Hudng nghien ciiu ht thong : O hudng nay cac nha khoa hoc da
nghien ciiu lectin theo cac he thbng khac nhau : Tinh he thong theo thang
phan loai sinh vat, tinh he thbng theo kha nang dac hi6u nhdm mau. Hudng
nghien ciiu nay da cung cap nhirng dan lieu khoa hoc kha phong phii ve
tinh da dang cua lectin trong phan bd va cac dac tinh hda sinh (Estola, 1955
;Lustir, 1981).
Hudng nghien ciiu ling dung la hudng nghien ciiu dugc nhieu nha
khoa hoc tren the gidi tham gia. Mdt dac tinh sinh hoc cua lectin la cd kha
nang lam ngung ket te bao dong vat bao gbm cac te bao giao tir (nhu tinh
trung), cac te bao binh thudng va cac te bao ung thu... da ggi y eho cac nha
sinh hoc va y hoc su dung lectin trong chan doan va dieu tri mot sb benh
ciia ngudi va gia siic. Tiif ggi y mang tinh dinh hudng dd, trong nhieu nam
qua, dac biet la nhiing nam g'an day, lectin da dugc su dung rgng rai trong
nghien ciiu y hoc va mitn dich hoc. Ke tii khi mot dang lectin tir hat dau
than dd {Phaseolus vulgaris L.) dugc phat hi6n la cd kha nang kich thich su
phan chia cua cac i€ bao bach cau ngudi (Noowell - 1960) eho den khi
Watne va Cohen (1964) su dung huyet thanh cua loai sam bien chau My
{Limulus polyphemus) cd chiia lectin de tach bach cau va te bao ung thu
mau thi lectin da trd thanh mot cdng cu quan trong trong nghien ciiu y hoc
va mi6n dich hoc.

-—•-

. _^


IS

Gan day Pineau, Aucouturier , Brugier

(1990) da cong bd mot sd

dang lectin tir cac loai mit cd kha nang kich thich phan chia te bao lympho
T - C D / d ngudi. Theo Manink^Sleijfer, Koops (1990^ lectin ConA tuang
tac rat dac hieu vdi a-Fetoprotein la dau hieu cua nhieu benh ung thu va da
dugc sir dung lam phuang tien chan doan benh ung thu.;^

[84.92.].

Theo cac nha khoa hoc Phap, lectin tii hat mit mat {Artocarpus
heterophyllus) cd kha nang tuang tac dac hieu vdi phan tu glycoprotein
CD4 d be mat te bao lympho T-CD4"*" cua ngudi, la phan tir ket hgp dac hieu
vdi vinit HIV trong pha dau tien cua su nhidm benh suy giam miln dich
(AIDS). Tir dd qua trinh nhi6m virut HIV cd th^ bi kim ham, han che kha
nang mac benh (Favero et al, 1993 ; Corbeau et al, 1994). Nhu vay rat cd
the lectin dang dugc loai ngudi trong dgi. Lieu nd cd phai la lieu thuoc dac
tri trong chan doan va chiia benh hay khdng ? Chiing ta tin tudng rang, vdi
su nd luc cao cua cac nha khoa hoc tren the gidi, trong mdt tuang lai khdng
xa chac chan nhieu gia tri thuc ti6n dich thuc cua lectin se dugc khang
dinh[36, 44,45].

1.1- 2. 2. Nghien curu lectin d Viet nam
Nhd sir hgp tac qubc te ve khoa hoc giua bd mdn Hda sinh - Khoa
Sinh hoc trudng dai hoc khoa hoc tu nhien - Dai hoc Qubc gia Ha noi vdi
cac nha hda sinh va mi6n dich hoc Cong hda Phap , viec nghien ciiu lectin
da dugc trien khai va md rdng tren 10 nam nay. Mac du vdi thdi gian chua
dai nhung nhiing nghien ciiu lectin ciia cac nha khoa hoc Viet nam da cd
k^'t qua budc dau. Cd the ndi rang, trong khoang thdi gian tren cac nha
khoa hoc Viet nam da nghien ciiu lectin d 3 hudng ca ban :

19

Hudng nghien ciiu thir nha't: dieu tra su phan bb cua lectin trong cac
loai dong vat va thuc vat cua Vi6t nam. Cac ket qua nghien ciiu da khang
dinh : lectin kha ph6 bien trong cac loai dong vat, thuc vat von rat phong
phii cua nude ta [17, 18, 20].
Hudng nghien ciiu thii hai : tach, tinh che va nghien ciiu tinh cha't
ca'u true phan tir cua mot sd dang lectin cd tinh dac hi6u cung nhu mot sb
dang lectin mdi, cd ling dung trong y hoc va miln dich hoc tir cac loai dong
vat va thuc vat cua Viet nam. Hang loat cac cdng trinh ve ITnh vuc nay da
eho tha'y, hang chuc loai lectin cd dd tinh khiet cao "cd ngubn gdc ndi dia"
Viet nam mang nhieu sic thai khac nhau ve tinh chat va da budc dau dugc
sir dung trong nghien ciiu cau tnic phan tir, ling dung y hoc va mi6n dich
hoc [7, 8, 10, 11].
Hudng nghien ciiu thu: ba : la nghien ciiu ling dung. Neu nhu hai
hudng nghien ciiu tren thu dugc nhieu k6't qua thi nghien ciiu ling dung edn
ra't khiem tbn. Tuy vay cac nha khoa hoc Vi6t nam cGng da thu dugc mot
sb dSn lieu dang khich le. Nam 1989, Nguyin Qubc Khang da budc dau su
dung lectin trong chan doan thai sdm. Dd Ngoc Li^n va Nguyin Le Phi
(1992) da su dung lectin tir hat mit to nii {Artocarpus Champeden) de tinh
che IgAi trong huyet thanh cua ngudi bang phuang phap sac ky ai luc [9].
Phdi hgp vdi cac nha khoa hoc Phap la Cesari, Hoebeke cua trudng dai hoc
Tours (Cong hda Phap), tac gia Dd Ngoc Lien va cong sir da su dung lectin
chay {Artocarpus tonkinensis) de chan doan miln dich cd ket qua benh
nhilm san mang {Schistosoma mansoni) a ngudi [10].
Mac du d hudng nghien ciiu ling dung, ket qua thu dugc con khiem
tdn, chiing ta van hy vong rang : trong thdi gian tdi sb lugng lectin dugc

20

tinh che' d Viet nam se nhieu han va se dugc sir dung rdng rai han trong cac
nghien ciiu y hoc, miln dich va cac ITnh vuc khac.

1. 2. Su phan bd cua lectin trong gidi sinh vat
1. 2.1. Su phan bb ciia lectin trong gidi thuc vat
Dbi vdi cac loai thuc vat bac cao, cac tac gia Allen va Brillantine
(1969) da tien hanh dieu tra d 2663 loai thuc vat va ket qua eho tha'y cd
tr^n 800 loai chiia lectin, trong dd cac cay ho dau {Fabaceae) chiem tren
600 loai. Cac lectin cd mat d thuc vat da dugc mdt sb tac gia goi la
phytohemagglutinin (nghia la lectin thuc vat). Loai lectin thuc vat dugc
nghien ciiu sau sac nha't la ConA tir hat dau rua, {Canavalia ensiformis)
(Edelman et al - 1972 va Cuningham et al - 1975). Ngoai cac cay ho dau cd
sb lugng loai Idn nhat cd chiia lectin, mdt sd ho thuc vat khac nhu ho Lan
{Orchidaceae), ho Trinh nir {Mimosaceae), ho thuy tien {Amaryllidaceae),
ho hda thao {Poceae) mot sb loai trong chiing ciing chiia lectin.
Nam 1983, nhdm tac gia Nguyin Qudc Khang, Nguyin Thi Thinh va
cdng sir tien hanh dieu tra sa bo cac loai dau dang dugc trbng pho bien d
Viet nam da eho biet : cd tdi 60% cac loai dugc dieu tra cd chiia lectin.
Lectin cua ho dau tam {Moraceae) a nude ta cung da dieu tra trong nhung
nam gan day. Tat ca cac loai mit va mot sd loai khac nhu chay {Artocarpus
tonkinensis), sake {Artocarpus incisa) chi Artocarpus deu chua lectin cd
hoat do ra't cao [7, 13, 17]. Cac cdng trinh dieu tra su phan bb cua lectin d
cac cay thuoc dong y cung da dugc tien hanh trong nam 1993 d nude ta
[15].