Nhận thức về biển và sức mạnh của các thế lực đại dương trong tư tưởng một số nhà cải cách Việt Nam cuối thế kỷ XIX

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN




NGUYỄN VĂN BẮC



NHẬN THỨC VỀ BIỂN VÀ SỨC MẠNH
CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƯƠNG TRONG TƯ TƯỞNG
MỘT SỐ NHÀ CẢI CÁCH VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XIX





LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ







Hà Nội - 2013


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN




NGUYỄN VĂN BẮC




NHẬN THỨC VỀ BIỂN VÀ SỨC MẠNH
CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƯƠNG TRONG TƯ TƯỞNG
MỘT SỐ NHÀ CẢI CÁCH VIỆT NAM CUỐI THẾ KỶ XIX




Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: LỊCH SỬ THẾ GIỚI
Mã số: 60 22 50




Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Văn Kim


Hà Nội - 2013
1

MỤC LỤC

Trang
PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do lựa chọn, nhiệm vụ, mục đích và ý nghĩa của đề tài 3
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 6
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 12
4. Phương pháp nghiên cứu 13
5. Bố cục luận văn 14
PHẦN NỘI DUNG

Chƣơng 1: QUÁ TRÌNH XÂM NHẬP CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƢƠNG
VÀ CÁCH ỨNG ĐỐI CỦA CÁC QUỐC GIA ĐÔNG Á 15
1.1. Quá trình xâm nhập Đông Á 16
1.1.1. Các thế lực đại dương với mục tiêu thương mại 1511-1799 17
1.1.2. Xâm chiếm thuộc địa - sự thay đổi mang tính bản chất 19
1.2. Cách ứng đối của các quốc gia Đông Á 21
1.2.1. Chủ động hội nhập và thực hiện cải cách thành công 22
1.2.2. Bế quan tỏa cảng và hệ quả 33
1.3. Tiểu kết 45
Chƣơng 2: BIỂN VÀ SỨC MẠNH CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƢƠNG
TRONG NHẬN THỨC CỦA MỘT SỐ NHÀ CẢI CÁCH VIỆT NAM 48
2.1. Biển trong lịch sử Việt Nam 49
2.2. Nội dung cơ bản trong nhận thức của một số nhà cải cách 57
2.2.1. Chính trị 59
2.2.2. Kinh tế 74
2.2.3. Khoa học quân sự 83
2

2.2.4. Văn hóa - giáo dục 95
2.3. Tiểu kết 104

Chƣơng 3: MỘT VÀI ĐẶC ĐIỂM TRONG NHẬN THỨC VỀ BIỂN
VÀ SỨC MẠNH CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƢƠNG 108
3.1. Sự tiếp nối và trưởng thành không ngừng về tư tưởng 109
3.2. Nhận thức vai trò quan trọng của biển gắn với phát triển kinh tế và
an ninh quốc phòng - nét nổi bật trong tư tưởng của một số nhà cải cách
Việt Nam 111
3.3. Lựa chọn đối tác chiến lược - nhận thức có tính thời đại 113
PHẦN KẾT LUẬN 118
TÀI LIỆU THAM KHẢO 122
PHỤ LỤC 134












3

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn, nhiệm vụ, mục đích và ý nghĩa của đề tài
1.1. T

 




 

, 














 mt 







  N





 c sc m

nhng






. c khnh chc chc
xung t Tây - din ra vào thi ci. V t tri v khoa hc
k thut, quân s t ca mc sn xut
mc nhiu thng li trong quá trình
chinh phc  






 nh trên th gi








n: 

 ,


 n Pháp,  .
















  

 , nó là mt trong
nhng nhân t quan trng nht 

 n ca
ng quc th gii. Quá trình xâm nhp và xác lp quyn thng tr ca
i vn ánh: 








 c
 ch 



n chm d  





i


- 

 [44, tr. 11].


 , ngoi tr Nht Bn và Thái Lan là hai quc gia duy
nht   ca thc gia
còn lu b cuc ca ch n mt cách mnh m. 









 



 gi 

 uy
:  

 , 

























  ? Hay 


 ng tin, 














i nên phi nhn ly nhng tht bi thm h? Do gii cm quyn  các

quc gia 



 , 





 vai trò ca bin và 


 



? Vai trò và trách nhim ca chính quyn nhà
4

c trong vi mc lp ch quyn dân tc vào tay th quc
nhìn   c phát trin qu? Nhm mi
gihc viên ch 

















































 .
1.2. Nhim v nghiên cu: Kho cu nhng nhn thc chung v bin
và sc mnh cng quu trn ca mt
s nhà ci cách Vim chung v bi cnh ca khu vc
i Nam cui th k XIX; Thng kê và so sánh nhm khnh nhng
ng và d bing ca các nhà cng
liên h vi Nht Bn, Thái Lan và Trung Qu sc mnh ca

1.3. Lun nhng mc tiêu sau:
- Tng hp nhn thc v bin và sc mnh ca các th l
ng mt s nhà ci cách Vit Nam cui th k XIX. T 
m ging và khác nhau trong nhn thc gia các nhà ci
cách Vit Nami sánh vi các nhân vt tiêu biu cùng thi ca Trung Quc
và Nht Bn nhm rút ra nhng nhn xét mang tính toàn din và khách quan.
- Thông qua ni dung các bu tr ng thc
tin ca mt s nhà ci cách, lu ra nguyên nhân dn s t
b c. T ni dung chân thc th hin
trong các bu trn n nha các hc gi c,
kt hp vi ý kin ci vi tài góp ph  nhn
din s thc lch s ng ci trong thi

i c bit là s phn ca nhng cá nhân ch ca th.
- c mnh ca các th l; s u ch
 la chn mô hình phát trin ca các qu c th hin
5

trong lung thi, h qu ca s la chn mô hình phát trin ca Nht
Bn, Thái Lan, Trung Quc và Vic th hin.
- Trong din tin ca lch s dân tc, Vi  ng xuyên phi
u vi các th lc ngoi xâm mu ln c v kinh t và
quân s. Bi vy, lch s chin m v trí rt ln trong kho tàng
lch s chung ca dân tc. Tuy nhiên, lch s Vit Nam không ch là lch s
chin tranh vi nhng thiên anh hùng ca bt dit trong s nghip dc
và gi c, lch s Vit Nam còn bao gm nhiu ni dung quan trng khác
n, chính trVà trong công trình nghiên cu này,
chúng tôi mun làm rõ thêm s phong phú ca lch s dân tc qua vic tìm
hiu nhn thc v bin và sc mnh ca các th l cui th k XIX.
- Ni dung ca nhn thc v bin và sc mnh ca các th l i
 cui th k XIX nh vai trò, v trí ca bin và an ninh bin
i vi s an nh và phát trin ca các quc gia. Bên cnh vic cng c và
phát trin sc mnh ca lc i vi các quc gia có bin, v chin
t ra là phi m cn và làm ch vùng bin ca mình; kt
hp sc mnh ca la vi sc mnh c là nhân t quan trng,
m bo vng chc cho s phát trin lâu dài cc. Bi v
ca nhn thc v bin và sc mnh ca các th l mang tính thc
tin, nht là trong thi ngày nay, khi mà th k c coi là th k ca

 tài này, 




th l i vit dùng
 

  









 c gia






 nh nht thi by gi. T, Tây Ban Nha, Anh,
Pháp,  



 , 






 




 hùng 

.


6

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Mc dù 



















chúng 

u, 

 











 




 i phong phú.
Tài liu ting Vit:  tp trung phân tích sáng rõ nhng ni dung
chính c tài lu c tiên chúng tôi da vào nhu gc ca
mt s nhà ci cách Vin u trn trình lên tri
c ca Nguyng T c th hin trong tác phm Nguyng
T i và di thoa hc gi n; cun ng Huy Tr:

i và tác phmt b; ng Phm Phú Th vi
 ng canh tân a Nxb. Tr     Thi v sách
(quy ng, quyn H) ca Nguyn L Trch. Ni vit   vào
nhn gc này  nghiên cu nhn thc v
bin và sc mnh ca các th l.
Tác phS phát trin cng  Vit Nam t th k n
Cách mng tháng Tám 2 tp ca GS. Trc Nxb. Thành ph
H n ni dung c tài, chúng tôi
khai thác ch yu là tH ý thc phong kin và s tht bi cc
các nhim v lch s T quan trng giúp i vit phân tích
c hn ch ng ca tring trí thc nho
giáo. Qua u  trách nhim ca tri c trong vic 
c ta mt vào tay thc dân Pháp   tht bi v 
chính là s tht bi ca c mt hình thái ý thc xã hi.
CuPhong trào ci cách  mt s a th k XIX -
u th k XX.  biên, xut bn vào 
Cubi cnh chung ca th gii và khu vc, xu
th phát trin và nhng kh ng trong thi mà ch n
 rng phm vi kim ta trên quy mô th gii, cách ng x ca nhà
7

cm quyn các qung h qu ca nó. Mc dù cun
p nhn thi rõ ràng v sc mnh ca các th lc
 vai trò ca bii vi quá trình xâm nh
 c th hin mt cách c th trong tác phm. B sung và làm rõ
thêm vai trò ca bii vi quá trình xâm nhda vào ngun tài
liu này là m n.
Nghiên cu v bin và quan h n không
th không  cp n tác phm Vit Nam trong h thi châu Á
th k XVI-XVII gii dung ca cun

sách bao gm các bài vit chuyên sâu ca nhiu nhà khoa hc và
quc t v bii bin và mi quan h a các quc
gia châu Á trong khong hai th k Tác phn li mt thi k
ht sng ca các hong kinh t i ngoi gia các quc gia châu Á
và châu Âu. Mt trong nhng nguyên nhân quan trng mang tính chi phn
s thnh suy ca hoi thi k c th hin vai
trò ca chính th -  c. Vi ni dung phong phú, tng hp kt qu
nghiên cu công phu v bii bin, cun sách là tài liu tham
kho ht s v nhn thi vit khi nghiên cu v
bin và sc mnh ca các th l cui th k XIX.
Ni s i ca cun sách i Vit vi bin
TS. Nguych  c bit chú ý nghiên cu các ý
ng và nn tri thc v bin ci Vit. Tác phm
tp trung khai thác và lý gii mi quan h gic Vit Nam, dân tc
Vit Nam vi th gii bên ngoài qua ng bic dit sinh
ng và giàu tính thuyt phc vi ba ni dung chính: Bu t 
hóa bin; Quan h  n Ch quyn và an ninh bin. Tác phm
cho thy mu và sâu sc v v trí, vai trò ca bii vi s
hình thành và phát trin ca lch s, t Nam.
8

Các tác phm c ngoài có n tài lu
dch sang ting Vit c chúng tôi tham kho. C th: cun sách Lch
s nhìn t m sinh thái hca Tadao Umesao xut b
cu t sóng th ba a Alvin Toffler do Nxb. Khoa hc Xã hi phát
  2007; cu Khuyn hc a Fukuzawa Yukichi Nxb. Tri thc
m ca Shiraishi MaPhong trào dân
tc  Vit Nam và quan h ca nó vi Nht Bn và châu Á - ng ca
Phan Bi Châu v cách mng và th giic Nxb. Chính tr Quc gia n


Bên cnh các tài liu k trên, chúng tôi còn kho cu các tp chí
chuyên ngành lch s, tôn giáo, dân tc hc có ni dung liên quan n  tài
nghiên cu.
V tài lic ngoài: Ni vit tp trung khai thác các tài liu ting
Trung Quc. Mt trong nhng tài liu quan trng c Nxb. i hc Bc
 mà chúng tôi u khai thác m
Hi quyn lun 海权论) ni ting ca Alfred Thayer Mahan. Tác phm
Hi quyn lunu theo ting Vit Thuyt sc mnh bin là mt
công trình  s ca A. T. Mahan - nhà lý lun quân s, chuyên gia hi quân
ni ting ca Hoa K thi ci. Hi quyn lun- b làm i
c th gii, 







 4 tp: ng ca th lc bii
vi lch s 1663-1783 (tp 1); t châu Âu (tp 2); V châu Á (tp 3)
và Li ích ca M (tp 4). Trong lý lun v sc mnh bin ca Mahan cha
ng c v sc mnh ca các th l. Do yêu
cu và m tài, chúng tôi tp trung khai thác tng
ca th lc bii vi lch s 1660-1783c xut bn lu tiên 
1890  c  Nxb. i hc Bc Kinh
.
9

Ni dung ca cuc Mahan trình bày ht sc ng vi s
phong phú ca các thut ng khoa hc. Tác gi 






, 



; 

,  1660-
1783;  



 Thông




























 , 



















 . Theo Mahan, 




















 :  , 
(












 ), 







, , 












, Mahan
























 , 













, , ,










 (




), 
















 , 














 . 




, 

 



















. 

 : 





























[132, tr. 65].




 , 






 




 





 , 



 








 ,  .




 :  




 


, 


. 

 , , 





















 , 






.
10













, 












 











 , 























 .  



n
: 
















.
Sau l

 (1890),  






 1660-1783









 c bi



 .





 

 : ti

,


, , , Nga, Tây Ban Nha. , 







 , , 


, 



  























 t gia th k XIX. Tác phm tài liu tham
kho giá tr, c bit  các yu t to nên sc mnh ca các th
l
Bên cnh tp sách ca Mahan, tài liu ting Trung th  i
vit  vi Trung Quc ci
hóa
中国近代化与洋务运动
) do Khng Lãnh Nhân c Chinh ch
c Nxb. i h    Cun sách  
hin khá toàn dii sng chính tr xã hi ca Trung Quc thi ci và
s tht bi ca .  ca tác phm, ni
dung ca cun sách tp trung ch yu vào bn v 
   vi bi cnh xã hi Trung Quc thi c i; Phong trào
  vi kinh

t Trung Quc thi c      vi chính tr, quân s,
ngoc thi ci.  
vi Trung Quc ci hóat trong nhng tài liu quan trng, 
 i vit tìm hiu, so sánh nhn thc v bin và sc mnh ca các th lc
 gia Trung Quc và Vit Nam. Thông qua mt s nhân vt tiêu
biu ca  c Phiên, T ng, Lý
11

Hi mt s nhà ci cách Vit Nam cùng thi
Nguyng T, Nguyn L Trng Huy Tr, Phm Phú Th và
Bùi Vi ch ra nhng, tin b ng và nhn thc
ca trí thc  sc mnh ca các th l.
Ngoài hai tác phm k trên, mt s  u ting Trung khác có liên
 tài lucuTrung Quc ci s ký
中国近代
史记
) ca T c Nxb. Nhân dân H 
cun 



  
梁启超文选
) ca H Hiu Hng xut
b gi La Vinh C vi cuHii hóa tân lun - tin
trình hii hóa ca Trung Quc và th gii
现代化新论
-
界与中国的现
代化进程

) do Nxb. i hc B; Tôn Lp Bình vi
Phân tích nguyên nhân tht bi ca nhng n lc hii hóa trong lch s
c i Trung Quc (
中国近代史上现代化努力失败原因的动态
  
nhng tác phm nghiên cu sâu sc v Trung Quc thi k ci. Mt trong
nhng n cn trong hu ht các tác phn
 i hóa  Trung Quác gi ng vi bài viLun v
ba c ca 

 i hóa Trung Quc (
论中国近代化的三个层次

trên tp chí Trung Châu nhn mnh: C
Quc tri qua quá trình phát trin t ci hóa k thun c
ng, cui cùng là ci hóa chính tr. C th là, t Nha phin chin tranh
n  vngi Trung Quc chú trng hc tp khoa hc k
thu. Sau Chin tranh Giáp Ng, nhn thy vic hc tp khoa
hc k thut  cci Trung Quc bt
ng mi. K t , Trung Quc c vào quá trình ci
ng, tích cc d nhi sng chính tr. Bin pháp
Mu Tut, Cách mng Tân Hi là mu s chuyn hình t ci
ng sang ci hóa chính tr. Thông qua các tác phm nghiên cu
v quá trình ci hóa và nguyên nhân tht bi c
12

mun 

 : Mt trong nhng nguyên nhân n làm cho quá trình cn
i hóa ca Trung Quc tht bi là do nghi ng và tip thu thiu tính h thng

sc mnh ca các th l. Vi  canh tân, hc t
, , ng, 






mt s nhà ci cách Vit Nam cui th k  y.
Tóm li, nêu qua lch s nghiên cu v chúng tôi muc chia
s u: Th nht, nghiên cu v bin và sc mnh ca các th li
 là mt ch  quan trng, t  c s chú ý ca
nhiu hc gi trên th gii, dc ngoài mà chúng tôi cp
nht chc chn vn còn hn ch; Th hai, i vi Vit Nam, nghiên cu v
bin và sc mnh ca các th lcui th k XIX vn còn ng
tr nhn thc lch s, bi vy rt cn thit có nhng công trình nghiên
cu c th nhn din sâu sn thông s chung.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
 tài s tp trung phân tích sc mnh tng th ca các th l i
 trên nhng n c th : chính tr, quân s, kinh t
hóa giáo dc. 

 , 










 


 





, 





 , 


,  ,  , 

 



 , so sánh nh m
ging ca h và khnh giá tra
ng, nhn th.
Phm vi nghiên cu c tài: Mc dù phm vi thi gian trong lun

   nh là cui th k XIX     ni dung c th,
i vi cn  hình thành và s phát trin trong nhn thc v
bin và sc mnh ca các th l  qua tng thi k lch s. Mt
khác, 

 ng, nhn thc ca mt s  u
 t Bn,  ng ni dung c th
c cái nhìn toàn di chi phm vi không
13

gian c tài lu cn 4 quc gia: Nht Bn, Thái Lan, Trung
Quc và Vit Nam. T Vit Nam c coi  i sánh vi
ba quc gia k trên.
4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Thông qua lch s nghiên cu v, ch s c th
hin trong lu u ch o. Xut phát t vic
nghiên cn theo nhng lát ct lch st s kin trong tng th khu
vc và th gi i chiu, nhnh
và tip cn khu vc chúng tôi vn dng. Mt khác, nhm khng
ng hn ch ng ca mt s nhà ci
cách Vit Nam cui th k XIX,  và tip cn liên ngành s
hc, dân tc hc, tôn giáo  c chúng tôi ht sc chú ýi
chúng ta có th nhn di v mt v lch s vi nhng
m liên ngành.
Vi ch  Nhn thc v bin và sc mnh ca các th l
ng mt s nhà ci cách Vit Nam cui th k 
h thng cu trúc c bit phù hp, giúp cho vic phân tích  các
mi quan h quc t - Tây, Vit Nam - Nht Bn, Vit Nam - Trung
Quc toàn din và có tính thuyt phc. m ca
pháp h thng cu trúc, s tht bi ca Vic thc dân Pháp

cui th k XIX nh s khng hong (tht bi) mang tính h thng
v mt hình thái kinh t - xã h tht bc d
a m c hu và suy yc mt HTKTXH mi,
tiên tii k sung mãn nht. Vt mt công
trình nghiên cu chuyên ngành lch s th gii, plch s kt hp
vi quc t hc c vn dng trong lunày.
5. Bố cục luận văn
14

M, K, T P; 


ca 





 
XÂM NHP CA CÁC TH LI
I CA CÁC QU
1.1. Quá trình xâm nhập Đông Á
1.2. Cách ứng đối của các quốc gia Đông Á
N VÀ SC MNH CA CÁC TH L
TRONG NHN THC CA MT S NHÀ CI CÁCH VIT NAM
2.1. Biển trong lịch sử Việt Nam
2.2. Nội dung cơ bản trong nhận thức của một số nhà cải cách
 3: MM TRONG NHN THC V BIN
VÀ SC MNH CA CÁC TH L
3.1. Sự tiếp nối và trƣởng thành không ngừng về nhận thức

3.2. Nhận thức vai trò quan trọng của biển gắn với phát
triển kinh tế và an ninh quốc phòng - nét nổi bật trong tƣ
tƣởng của một số nhà cải cách Việt Nam
3.3. Lựa chọn đối tác chiến lƣợc - nhận thức có tính thời đại






PHẦN NỘI DUNG
Chƣơng 1
QUÁ TRÌNH XÂM NHẬP CỦA CÁC THẾ LỰC ĐẠI DƢƠNG
15

VÀ CÁCH ỨNG ĐỐI CỦA CÁC QUỐC GIA ĐÔNG Á

ch s nhân loi là lch s các ni ta không th n
s phát trin ci mà ln lch s các n7, tr.
32]. Lch s i sut qua các th h t np c i
n các nc giáo và Hn v
minh có ngun gt lch s, các n
c t nh v mình. Do vy, nguyên nhân, s tri dy, phát
tria các nc các
s gia, trit gia và các chuyên gia nhân chng hc ni ti
Durkheim, Oswald Spengler, Pitirim Sorokin, Arnold Toynbee, Alfred Weber,
Kroeber, Philip Bagby, Corroll Quigley và rt nhii khác nghiên cu t lâu.
ng, lch s phát trin ca nhân loi không phi và không bao
gi là mng thng lin mch, nó có nhn mà ta gi là khúc
quanh ca lch s. Có th coi s phát trin rc r, huy hoàng, xán ln c

i c  t qua vào thi
i và b khut phc trong thi ci là mt khúc quanh .
Mt câu hi li sao li y? Phn
thi k c th là các quc gia, các dân tc
oàn thành s mnh ca mình trong s phát trin chung ca
th gii? Hay do các dân ti ánh hào quang
ca quá kh  n s nh m ca na kia th gii,
không chu tii cho phù hp vi xu th vng ca lch s
tìm câu tr li cho v  này th   n, bi mi quc gia 
t phát t u kiu kin t  kinh t,
- xã hi khác nhau nên có nhm không ging nhau khi lý
gii v a, h qu ca cuc tip xúc Tây - i ci
i vi mi quc
ca ch i th k XIX các quc gia châu Á
16

ng phn u chung li tt c các bi
u khnh mThi c ch l ch
nông nghin chm d  xut hin các tuyn
buôn bán trên bin và xác lp quyn lc cng qup
ha ch  [44, tr. 11].
1.1. Quá trình xâm nhập Đông Á
c tiên, chúng ta cn phng, không phn th k
XIX mi din ra cuc tip xúc  - Tây. Din trình lch s th gi
khnh rng, t thi k c i,  ng tip
   . Vi nhng phát minh, sáng kin c  
y lch s nhân loi nói chung và lch
s c bit, t th k VII tr i
Ct lin (Continental silk road) là s i ca Con
  a trên bin (Maritime silk road)    t sc quan trng

trong vic kt ni và duy trì s phát trin ci vi
c li.
n thi k i, quá trình giao thoa gi
 din ra liên tc và h h qu ca các phát
ki a lý cùng vi nhu cu v th ng c   ch  
(Ocean empire), m ra mt thi k mi - thi k mà ch   
khc sc mnh ca mt hình thái kinh t - xã hi m
hình thái kinh t - xã h  phong kic quyn ch
ng ti mà nm gi. Cuc tip
xúc Tây - nh cao vào thi c li nhiu h
qu sâu sc nht. Ngoi tr Nht Bc duy nht  châu
Á thoát kh ca ch c dân, các quc gia châu Á còn li
u chu chung kip nn b thc dân xâm chim và thng tr.
17

Lch s cho thy, 





 



 sang
  c b  ng thi v c chân c    m
n khu vc này trong thi ca nhng phát kia
lý, khi mà ch a mi manh nha  Tây Âu. Ngay sau s
king sang   v

B  p t m
thuy







 so de Albuquerque (1459-1515) -
Thng ch Hi quân B   n sang châu Á nhm tìm ki i
n thuyn ca B m Goa
(mt thành ph nh ven b bin phía Tây ) và lp ra mt c m buôn
u tiên ca B  Vii B
p tc ching buôn bán trên
eo bin quan trng này. 

ng s kin m u cho toàn b lch s bành
ng ca các th l 
      c dân Tây Ban Nha thc hin quá
trình xâm nhc chân ca nhng nhà thám him. Ngay
khi v t chân ti qu     m ca Ferdinand
Magellan lp tc tn công các tú tm khnh
quyn thng tr ca Tây Ban Nha  x xa l mà h mi phát hin ra. Trong
trn chiu ngày 27-4-1521, Magellan cùng phn l
hit my, thi k th nht ca quá trình xâm


  a các th lc din ra khá sm và kéo dài
tChúng tôi gi i t do cnh tranh.

1.1.1. Các thế lực đại dương với mục tiêu thương mại 1511-1799
Thi k này,  n phát trin sm nh

 th
lhùng mnh nht  m có B an
18

Nha, Ý, Hà Lan và Anh. Ngay khi mi hình thành, các th l 
sng cái vòi bch tuc ca nó ra c châu M, châu Phi và châu Á.
i vi tng châu lc, chúng li chc xâm thc riêng
nhc tng ngun li kch xù mà chúng 
Mi là mc tiêu ch yu c






 i ngay t u th
m ngay c v trí bá ch c này. n ca
Nht Bn, Trung Qu     i giáo v    
trng, v  i th cnh tranh, v  i tác buôn bán c  
thuy
u th k XVII, sau khi th li ca thc dân B 
và Tây Ban Nha   Á b suy gim
  ng ho ng và t c thay th vai trò bá ch ca hai
ng quc u  c khnh bng
s i cn (East India Company-EIC) ca thc dân Anh

     ng nh  n (Vereeinigde Oost Indische
Compagnie-VOC) ci
cu c ym tr bi lng hi quân khá hùng mnh,
v kim ch ln nhau, chng hi tng thn sàng t
chc các cuc chinh phc nhng v trí chi c bng sc mnh quân s
gia h vi nhau nu cn thit.
Mm ni bt không th không nhn trong thi k u ca
quá trì



 Á ca các th l là s du nhp ca
o Kitô. Hoi ca th  Á gn lin
vi hong truyn giáo ca Giáo hi Kitô. Giáo h  ng c 
mnh m cho các hong thám him và phát kia lý. Ngay khi khai
t l các nhà truyn giáo
  truyc tin ra toàn th gii, b
19

chính là bn phn thiêng liêng ca Tòa thánh. Trong nhng th k tip theo,
nhiu   a sai c thành lp, chuyên t chc vic truy o
Kitô  t m  ro,
c ng h các n lng ca các th li
.
Tóm li, thi k th nht  



 Á ca các
th l 


  cho thy, mc  xâm thc
còn  quy mô và t hn ch, ch yi hình thc ho
mi t do. Gn lin vo Kitô sang khu vc này.
Tuy có mt và tham d vào din trình lch s khu vc trong mt thi gian khá
y, song ng ca các th ln h thng chính
tr i sng các cng dân tc  ông Á t sâu s
trên thc t i cu trúc kinh t u vn hành ci
sng kinh t bt quân s t hi là xung
t nht hin mu tranh 

trong thi k u.


uu quyt lit mang tính h thng vi nhng quân
s c xem là bin pháp ch yu ch xut hin trong thi k th hai.
1.1.2. Xâm chiếm thuộc địa - sự thay đổi mang tính bản chất
Thi k này c b 

 cui th k XVIII, 





 công ty
VOC ca Hà Lan t gii th . c coi là mc u s
chm dt 








 các th l 






 . Trong thi k th hai này, các th l bc l 
nht nhm thuc v bn cht ca ch c dân vi vic s
dng sc mnh quân s  khut phc các quc gia
 ,   bin các quc gia này tr thành thu a 




m.
Sau cách mng công nghip, ch n phát trinh cao
và chuyn dn ch  quc. Bi vi v
20

bn, các khu vc thua gi  t ca c
u hay truyc tin n , phi là
p nguyên vt liu và nhân công, là th ng tiêu th sn phm
ca nn công nghip mu quc. Tt c nhng dã tâm và tham vng ca h
c ngy to bng khu hio khi chúng coi vic xâm chim thuc

a, tàn sát các phong trào phn kháng  ba ng
cao c, góp phn thc hi m.
Xut phát t nhn v tính cht, yêu cu và m
c

 nên t u th k XIX, th n xâm thc ca ch
   n này,
chinh phc và thit lp ch  thng tr thc dân là th n ch yu và là
mu. Các cuc chinh phc m u và kt hp cht
ch vi hoi giao pháo ha vào lng quân s o,
các th lng c các s t
vi các nhà cm quyn ba, yêu cc quyi, quyn
lãnh s tài phán, quyn khai thác nhng ngun tài nguyên thiên nhiên và
quyn t do truyo Kitô. Nu nhng yêu cng
thì ngay lp tc th dùng sc mnh quân s tin hành
chin tranh, khut phc bt c quc gia và chính quyn nào dám t chi yêu
sách ca chúng.
Mc dù chi t tri v quân s, 



 chinh phc
Á ca các th l 

không h d dàng. H cn g
trn vn th k  hoàn thành mc tiêu xâm nhp ca mình. T





  



 khá 

 : Hu
ht các cuc 

 c bu t bin vào la. , 




 nói lên vai trò quan trng ca bii v




Á ca các th l; 



 ,  









   

 v chic 



 
21

 







 . 
 : V thi ci, các ch quân ch  có nhn
th c vai trò quan trng v chic ca bin i vi s nh 
 ca dân tc hay không? H  nào v sc mnh
ca các th l    th c c mình? Vai trò và
trách nhim ca gii cm quyn  các quc gia này i vi các chính sách
mà h  



, trình bày c th 2.

1.2. Cách ứng đối của các quốc gia Đông Á
Nhìn li lch s  c ca các th l 
trình chc ca các dân t k XIX, chúng tôi
nhn thy có hai cách ng phó ni bt nht: Mt là, ch ng hi nhp và thc
hin ci cách thành công ng hp ca Nht Bn và Thái Lan); Hai là, tip
tc thi hành chính sách bo th c  quan ta c ri nhn ly h
qu là s tht bi bi thc sc mnh quân s ca th
(tiêu biu là Trung Quc và Vit Nam).
m ca các th l thì
hai cách ng phó trên không phi là duy nhu mà chúng tôi mun 
 ,  

chp nhn d dàng ách chia thc dân
. ng hp Campuchia là mt ví d n hình. T gia th k
 u th k   c này n a bàn tranh chp
quyn lc gia Xiêm (Thái Lan) và Vi ng
phi thn phc, tìm kim s che ch c phía
 ng v phía nào thì cu

 b sc ép t
c      thc dân Pháp cho chin thuy c
 nguyn xin thn
phc, hy vng rng b s thoát khi sc ép t c láng ging.
c t lch s dic li hoàn toàn vi nim hy vng nói trên,
ch quyn ct vào tay mt th lc thng tr ngoi bang
22

mi, xa l i sng ca quu so v;
 i tìm cách chng tr . Chính bi vy, vic
chp nhn d dàng ách chia th chúng tôi không

i tiêu biu  ch ti
nêu trên.
1.2.1. Chủ động hội nhập và thực hiện cải cách thành công
c c la chn không nh ng phó vi nguy


 ca các th l mà còn nhm giúp cho các dân tc
i mô hình và qu o phát trin, t gi

 mình khi s
trì tr và b tcc sc ép ngày càng mnh m 

, vi nhiu
nguyên nhân khách quan và ch quan,  , vào cui th k XIX duy
nht ch có Nht Bn và Xiêm (Thái Lan) thoát kh ca thc
, gi vc ch quyn dân tc. Chúng tôi cho rng, Nht
Bn và Thái Lan có th thoát khi kip nn chung mà các dân tc g Á
u vào thm by gic xem
là mch ngun dm nhn ra s
yu kém, lc hu c ng thi t nguyn và ch ng tip thu 


 



 . S tha nh  c mình y i
nh không phi ch xut hin  nhng trí thc vn
 u quan tr   hai quc quc gia này, nhn th  c
chính quya nhn vi nhng v  máy 

th Tha nhn và tip thu    tr thành mt trong
nhng ti ng quan trng nht cho mt phong trào ci cách sâu rng
trong toàn qu     i ca ci cách
Minh Tr  Nht Bn và ci cách ca Chulalongkorn  Thái Lan.
ng hp Nht Bn
Là mt quc gia có v trí chic  khu vc Á, tng là
mt trung tâm kinh t ln ca châu Á trong các th k XVI-n th k
23

XIX, nhiu tàu buôn và chin hm ca Nga, Hà Lan, Anh và M n Nht
Bn yêu cu chính quyn Edo (1600-1867) t b chính sách ta quc (sakoku)
 m ci th gin gia th k XIX, Nht
Bn vn là mt qui tách bit vi th gii. Vic thâm nhp vào
xã hi Nht Bn và buc chính quyn phong kii
ngoi không phu có th thc hin d dàng. Trong nhn thc ca mt
s chính git Bn vn là mc mnh so vi nhiu dân
tc khác  t quc t chc tt vi nhiu thit ch xã
hi cht chi dân  n k lut, ý chí t ng và lòng t
tôn dân t k th
c gi vng ch quyn, duy trì s nh chính tr 
bo v a v thng tr ca mình, chính quyn phong kin Nht Bn vn ch
p ti chính sách ta quc áp lc ngày
a M và các th l  lúc by gi, chính quyn Nht
Bn mt kh  phu chnh li chính sách
i ngoi.
 thành du mc quan trng trong din trình lch s Nht
Bng korobune (chin ha M c Matthew
Calbraith Perry (1794-1858) dn cng Uraga trong vnh Tokyo yêu
cu chính ph Nht Bn m c   cng rn ca M. C.
n cho Mc ph Edo phi quyng. Nht

Bi t b nguyên tc vn qua
bt c c nào ngoi tr Tri       tip nhn
qua M và hn m tr li. Ba Millard Fillmore
(1800-1874) gi chính quyn Nht Bn có ba yêu cn: 1. M ct
 t lp quan h hu ngh gic; 2. Cu tr
và cha tr i vi các thy th M b m tàu hay gp nn  vùng
bin Nht Bn; 3. Cho phép M c m mt trm tip nhiên liu cho các
nh k gia California và Trung Quc.