Hướng dẫn học sinh Phân tích đề bài và giải bài toán bằng cách lập hệ phương trình

Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
A.LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Nhà trường phổ thông của chúng ta từ nhiều năm nay đã chú ý dạy
cho học sinh cách sử dụng đúng các từ và viết đúng các câu. Việc làm này
đã thu được kết quả nhất định. Học sinh của chúng ta viết được nhiều
câu đúng và không ít câu hay.
Tuy viết được nhiều câu đúng về cấu trúc ngữ pháp và cả những câu
văn hay nhưng học sinh vẫn không viết được những đoạn văn hay hoặc bài
văn tốt. Thông qua kinh nghiệm giảng dạy hàng năm, tôi thấy rằng: Có
nhiều học sinh khi đặt câu theo mô hình ngữ pháp, viết những câu rời, các
em đều đặt được và viết đúng, nhưng chính những em đó khi làm một bài
văn, mặc dù những câu trong bài viết không sai nhưng nhìn chung cả bài
hoặc từng đoạn văn thiếu sự gắn bó hữu cơ, bài văn chỉ là tập hợp của những
câu đúng.
Tập làm văn là một môn học mang tính chất thực hành tổng hợp giữa
các phân môn tiếng việt với phân môn văn học của chương trình ngữ
văn.
Khi làm một bài tập làm văn, học sinh phải huy động tổng hợp kiến
thức tiếng việt để viết đúng chính tả, dùng từ chính xác, đặt câu đúng ngữ
pháp phù hợp với phong cách văn bản và diễn đạt mạch lạc nhằm đạt được
yêu cầu của đề bài. Ngoài những kiến thức và kĩ năng ngữ văn, khi làm bài
tập làm văn, học sinh còn phải huy động năng lực quan sát, trí nhớ, vốn sống
và khả năng tư duy của mình để nội dung bài làm có được những nét tinh tế,
những vẻ sinh động và một phong cách riêng.
Tập làm văn là một phân môn có vị trí rất quan trọng trong việc đánh
giá kết quả học tập môn ngữ văn thông qua hệ thống các bài tập tạo lập văn
bản cũng như thực hành sử dụng tiếng Việt. Chương trình ngữ văn THCS đã
Trang 1
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
có nhiều đổi mới so với chương trình chỉnh lí 1995. Với quan điểm chú
trọng tới việc rèn luyện, nâng cao kĩ năng thực hành tạo lập văn bản nói và

viết, phân môn tập làm văn đã xây dựng nội dung theo cấu trúc đồng tâm, có
lăp lại (nâng cao) ở các lớp khác nhau. Đây chính là điều kiện thuận lợi cho
các em trong việc nâng cao khả năng nhận thức và kĩ năng, kĩ xảo thực hành
tạo lập các kiểu văn bản.
Mỗi bài tập làm văn có thể coi là một “tác phẩm nhỏ” của học sinh.
Tác phẩm ấy phản ánh khá rõ ràng nhận thức tình cảm của học sinh đối với
vấn đề văn học và cuộc sống. Nó cũng phản ánh khá rõ năng lực và tư duy,
trình độ ngôn ngữ và một phần cá tính của học sinh.
Là một người quản lý, một giáo viên dạy văn - vừa làm công tác
kiểm tra vừa làm công tác giảng dạy, tôi thực sự không yên tâm trước nhiều
cách nghĩ và cách cảm nhận của học sinh qua bài viết của mình. Có những
em bê nguyên si bài văn hay, có những em lắp ghép từ những mảnh vụn mà
các em đã nhặt nhạnh được để tạo một bài văn thiếu logic. Nguyên nhân từ
đâu? Hiện nay có khá nhiều sách tham khảo, những bài văn hay, những bài
văn mẫu tràn ngập trên thị trường. Dường như ở mỗi em học sinh ít nhất
cũng có được vài đầu sách làm “bảo bối” cho riêng mình. Và khi đề tập làm
văn cô giáo ra trùng với những bài văn mẫu, thì các em cũng chẳng ngần
ngại gì mà không chép. Để giáo viên khó phát giác việc sao chép, các em đã
trích góp nhặt từ nhiều bài văn mẫu thế là không khéo lại “lấy râu ông nọ
cắm cằm bà kia”. Xuất phát tư thực tế đó, tôi nghĩ việc sao chép của học
sinh một phần do lỗi chúng ta. Mỗi giáo viên chúng ta phải làm gì để khắc
phục tình trạng đó. Các nhà giáo dục học cho rằng : Học trò ngày nay không
còn là chiếc “bình chứa” để thầy “rót” kiến thức vào nữa, mà các em là
“ngọn lửa”. Việc dạy của thầy phải làm sao tiếp cho “ngọn lửa” bùng cháy
lên niềm khát vọng chiếm lĩnh kiến thức, phải kiến tạo cho học trò một “con
Trang 2
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
đường” để các em tự học. Cần có trách nhiệm rèn cho các em có thói quen
vận động trí óc khi gặp một vấn đề cần tư duy. Cần rèn cho học sinh có được
những kĩ năng kĩ xảo khi làm bài.

Qua nhiều năm thử nghiệm tôi nhận thấy rằng: Để làm tốt một bài văn
việc đầu tiên các em cần hiểu rõ đặc trưng của từng phương thức biểu đạt,
trên cơ sở đó các em phải thiết lập được dàn ý của bài viết. Nếu chúng ta
định hướng cho học sinh làm những yêu cầu trên thì có lẽ các em sẽ tự tin
trong khi viết bài. Tôi đã thực hiện và thu được một số kết quả đáng kể, sau
đây là một vài kinh nghiệm nhỏ, tôi muốn cùng trao đổi với tất cả các anh
chị đồng nghiệp, với những người đã từng trăn trở trước những bài viết của
học sinh. Rất mong sự đồng cảm, sẻ chia và trao đổi .
B. PHẠM VI ĐỀ TÀI
- Trong chương trình ngữ văn THCS các em được làm quen với 6
phương thức biểu đạt ( Tự sự, miêu tả, biểu cảm, thuyết minh, nghị luận
, hành chính – công vụ). Đối với kiểu bài: tự sự, miêu tả, biểu cảm phần nào
các em vẫn thể hiện được cảm xúc của mình qua bài viết, nhưng để đánh
giá, nhận định một vấn đề trong xã hội, trong cuộc sống thì khá nhiều em
còn lúng túng. Bởi nghị luận xã hội là một lĩnh vực rất rộng: Từ bàn bạc
những sự việc, hiện tượng trong đời sống đến luận bàn những vấn đề chính
trị, chính sách, từ những vấn đề đạo đức, lối sống đến những vấn đề có tầm
chiến lược, những vấn đề tư tưởng triết lí…Trong phạm vi tập làm văn ở
nhà trường bậc THCS, học sinh được làm quen kiểu bài văn nghị luận xã hội
ở mức độ thấp:
Nghị luận về một sự việc hiện tượng đời sống và nghị luận về một vấn đề tư
tưởng đạo lí.
Trong cấu trúc chương trình sách giáo khoa Ngữ văn có các tiết:
+ Tiết 99: Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.
+ Tiết 100: Cách làm bài nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống.
Trang 3
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
+ Tiết 108: Nghị luận về một vấn đề tư tưởng, đạo lí.
+ Tiết 112: Cách làm bài nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí.
- Trong khuôn khổ bài viết có hạn tôi chỉ dừng lại giới thiệu và minh họa

cách tổ chức rèn cho học sinh kĩ năng viết một bài nghị luận xã hội. Đề tài
này có thể vận dụng trong những tiết học thuộc cấu trúc chương trình của Bộ
hoặc dạy vào tiết chủ đề tự chọn môn tập làm văn.
C. VẤN ĐỀ ĐỀ CẬP TRONG ĐỀ TÀI
- Giới thiệu khái quát về thể văn nghị luận
- Cách làm bài văn nghị luận
- Minh họa bằng những đề văn cụ thể
D. NỘI DUNG ĐỀ TÀI
I/ Khái quát về văn nghị luận
1.Văn nghị luận được ra đời từ rất lâu. Ở Trung Hoa văn nghị luận có từ
thời Khổng Tử. Ở nước ta văn nghị luận cũng là một thể loại có truyền
thống lâu đời, nó có giá trị và tác dụng hết sức to lớn trong trường kì lịch sử
của công cuộc dựng nước và giữ nước. Tác phẩm “Chiếu dời đô” (1010) của
Lí Công Uẩn, “Cáo bình Ngô” (1428) của Nguyễn Trãi, “Chiếu cầu hiền”
(1788) của Nguyễn Trường Tộ,“Hịch tướng sĩ” (1825) của Trần Quốc Tuấn
...và đặc biệt thế kỉ XX, văn nghị luận phát triển mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Hàng loạt tên tuổi các nhà chính luận xuất sắc với những áng văn nghị luận
bất hủ mà tiêu biểu nhất là Chủ tịch Hồ Chí Minh với “Tuyên ngôn độc lập”
(1945) và với biết bao nhà văn viết nghị luận nổi tiếng sau này: Hoài Thanh,
Xuân Diệu, Đặng Thai Mai...
Văn nghị luận là loại văn viết ra để phát biểu ý kiến, bày tỏ nhận thức
đánh giá thái độ đối với cuộc sống bằng những luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng.
Nếu tác phẩm văn học nghệ thuật phát biểu ý kiến bày tỏ thái độ cuộc sống
bằng những hình tượng nghệ thuật gợi cảm thì văn nghị luận điễn đạt bằng
những mệnh đề, phán đoán lôgic thuyết phục. Từ những điều nói trên, có thể
Trang 4
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
nêu khái niệm về văn nghị luận: Văn nghị luận là loại văn trong đó người
viết (người nói) đưa ra những lí lẽ, dẫn chứng về một vấn đề nào đó và thông
qua cách thức bàn luận thuyết phục được người nghe.

Ví dụ: Hãy thử so sánh hai đoạn văn sau đây:
Đoạn 1: “Biết bao hứng thú khác nhau ta tập hợp được nhờ cách ngao
du thú vị ấy, không kể sức khoẻ được tăng cường, tính khí trở nên vui vẻ.
Tôi thường thấy những kẻ ngồi trong các cỗ xe tốt chạy rất êm nhưng mơ
màng, buồn bã, cáu kỉnh hoặc đau khổ; còn những người đi bộ lại luôn luôn
vui vẻ, khoan khoái và hài lòng với tất cả...” ( trích Đi bộ ngao du - Ru-xô)
Đoạn 2: “... Nắng bây giờ bắt đầu len tới đốt cháy rừng cây. Những cây
thông chỉ cao quá đầu, rung tít trong nắng những ngón tay bằng bạc dưới cái
nhìn bao che của những cây tử kinh thỉnh thoảng nhô cái đầu màu hoa cà
lên trên màu xanh của rừng. Mây bị nắng xua, cuộn tròn lại từng cục, lăn
trên các vòm lá ướt sương, rơi xuống đường cái, luồn cả vào gầm xe...”
(trích Lặng lẽ Sa Pa - Nguyễn Thành Long).
Ở đoạn văn 1 là đoạn văn nghị luận, tác giả dùng lí lẽ và dẫn chứng để
nêu bật vai trò và tác dụng của việc đi bộ ngao du. Ở đoạn văn 2 là đoạn văn
miêu tả, tác giả đã dùng những từ ngữ gợi cảm, phép nghệ thuật tu từ để
miêu tả vẻ đẹp hết sức lãng mạn ở Sa Pa - xứ sở của những rặng đào.
2. Đặc trưng của văn nghị luận:
2.1/ Văn nghị luận được xây dựng trên cơ sở của tư duy lôgíc. Nhiệm
vụ của bài văn nghị luận là phát biểu dưới hình thức các luận điểm. Luận
điểm là linh hồn của bài viết. Luận điểm đúng đắn, chân thực, đáp ứng nhu
cầu thực tế thì mới có sức thuyết phục.
2.2/ Trong văn nghị luận, mỗi đoạn văn có một kết cấu riêng, chúng
thường mang bóng dáng một trong những mô hình cấu trúc: tổng - phân –
hợp, diễn dịch, quy nạp...Ở cấp độ liên câu các câu cũng được sáp xếp theo
một trật tự tuyến tính. Nếu trật tự các câu không phù hợp với trình tự lập
Trang 5
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
luận thì tính logíc bị phá vỡ.
2.3/ Sức thuyết phục của một bài văn nghị luận trước hết toát ra từ
một nội dung tư tưởng sâu sắc, từ hệ thống lí lẽ và luận chứng phong phú,

xác đáng. Nhưng nếu nội dung sâu sắc, phong phú mà kết cấu không chặt
chẽ, trình bày không rạch ròi gãy gọn, giữa các ý không có mối quan hệ
lôgíc thì sức thuyết phục cũng bị giảm. Sự chính xác mạch lạc trong suy luận
phải được thể hiện qua sự khúc chiết, chặt chẽ nhất quán, liên tục trong trình
bày.
3. Một số dạng thức nghị luận trong chương trình làm văn THCS:
- Căn cứ vào nôi dung nghị luận thì văn nghị luận được chia làm 2 loại:
3.1/ Nghị luận xã hội:
+ Nghị luận về một sự việc, hiện tượng đời sống: Trình bày quan
điểm, suy nghĩ, thái độ (khẳng định hay phủ định, biểu dương hay phê phán)
về một sự việc nào đó xảy ra trong đời sống (gia đình, học đường, xã hội...)
* Ví dụ:
- Suy nghĩ của em về tình trạng thanh thiếu niên ham mê trò chơi điện
tử.
- Một tấm gương vượt khó trong học tập.
- Vấn đề bảo vệ môi trường.
- Cảm nhận của em về cách ăn mặc của một số bạn ở tuổi mới lớn.
+ Nghị luận về một vấn đề tư tưởng đạo lí: Trình bày suy nghĩ,
thái độ về một quan niệm tư tưởng, đạo lí, lối sống, văn hoá... định hình
trong cuộc sống con người. Những quan niệm đó thường thể hiện dưới hình
thức một ý kiếnn một nhận định, một đánh giá... có tính chất khuyên răn (tục
ngữ, ca dao, danh ngôn, nhận định...mang tính chân lí)
* Ví dụ:
- Nghị luận về đạo lí “Tôn sư trọng đạo”, “Uống nước nhớ nguồn”,
“Yêu nước thương nòi”
- Bàn về sự tránh giành và nhường nhịn.
Trang 6
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
- Ý nghĩa của tình yêu thương.
- Đức tính khiêm nhường.

- Suy nghĩ của em từ câu ca dao: Công cha như núi Thái Sơn - Nghĩa
mẹ nư nước trong nguồn chảy ra.
3.2/ Nghị luận văn học: Trình bày những nhận xét, đánh giá thông
qua việc cảm nhận, phân tích nhân vật văn học. Những ý kiến nhận xét xuất
phát từ cách xây dựng hình tượng nhân vật của tác giả ( ngoại hình, tính
cách, hành động...) hoặc những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của tác
phẩm.
* Ví dụ:
- Vẻ đẹp và bi kịch của người phụ nữ trong văn học trung đại.
- Vẻ đẹp của người lính bộ đội cụ Hồ qua ba thời kì (chống Pháp,
chống Mĩ, thời hoà binh) qua ba bài thơ: Đồng chí - Chính Hữu, Bài thơ về
tiểu đội xe không kính - Phạm Tiến Duật, Ánh trăng - Nguyễn Duy.
- Chiếc lược ngà - Bi kịch về chiến tranh hay bài ca về tình phụ tử.
- Phân tích bài thơ Mùa xuân nho nhỏ - Thanh Hải.
II/ Cách làm một bài văn nghị luận xã hội:
- Dường như khi giáo viên hỏi học sinh về lí thuyết các bước khi làm
một bài văn nói chung và một bài nghị luận xã hội nói riêng các em đều
định hình được: 4 bước (1/Tìm hiểu đề và tìm ý ; 2/ Lập dàn ý; 3/ Viết bài ;
4/ Đọc lại bài viết và sửa chữa) nhưng thực chất khi tiếp cận một đề tập làm
văn đa phần là các em không tuân thủ các bước nói trên mà cố lắm thì tìm
một vài ý cơ bản sau đó nháp phần mở bài rồi cắm cúi viết đến khi trống
đánh hết giờ nộp bài. Chính vì vậy cho nên có những bài viết sa đà, lạc đề,
diễn đạt lủng củng theo kiểu nghĩ gì viết nấy, không trau chuốt không gọt
dũa…Trước thực trạng đó, tôi thường dành nhiều thời gian kiểm tra và rèn
cho các em với những nội dung sau:
-Cho đề bài, yêu cầu học sinh phân tích đề bài và tìm ý cho đề bài đó
hoặc lập dàn ý cho đề bài trên. Sau phần kiểm tra đó tôi thường cho các em
Trang 7
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội
nhận xét, trình bày trước lớp. Phần đa các em trình bày không đầy đủ hoặc

phân tích đề rất sơ sài. Thậm chí có em không lập được dàn ý chi tiết. Có em
trao đổi với tôi rằng : Em viết một bài viết thấy dễ hơn nhiều khi phải lập
một dàn ý, mặc dù chỉ gạch đầu dòng để xác định ý. Điều đó hoàn toàn
không sai, bởi các em chưa có thói quen lập dàn ý. Qua việc kiểm tra hs tôi
vận dụng tiết chủ đề tự chọn để hướng dẫn học sinh tìm hiểu đề và lập dàn ý
và tôi đã thực hiện như sau:
1/ Phân tích đề và tìm ý
1.1 Phân tích cho học sinh thấy tầm quan trọng của khâu phân tích đề:
+ Mỗi đề văn nghị luận thường có những đặc điểm riêng về hình
thức và nội dung, không đề nào hoàn toàn giống đề nào cho nên không thể
sao chép bài làm thuộc đề này sang bài làm thuộc đề khác. Vì vậy trong quá
trình làm bài văn nghị luận việc xác định yêu cầu của đề là công việc cần
thiết. Tìm hiểu kĩ đề sẽ tránh được tình trạng lạc đề, thừa ý, thiếu ý…trong
bài làm. Đề văn có nhiều dạng thức khác nhau tuy nhiên căn cứ vào nội
dung và hình thức cấu tạo ta nhận thấy có những dạng đề sau:
- Đề trực tiếp : Có kết cấu rạch ròi, đầy đủ gồm 2 bộ phận. Bộ
phận A chứa đựng dữ kiện (tiền đề). Bộ phận B chứa đựng điều đề bài yêu
cầu, bộ phận này thường được diễn đạt dưới dạng một câu cầu khiến (hãy
phân tích; hãy chứng minh; Em hiểu thế nào? Cảm nhận của em)
- Đề tự do (đề mở): Là những đề bài không có quy định một cách
cụ thể, chặt chẽ các yêu cầu về nội dung và hình thức cũng như phương
hướng cách thức, mức độ phạm vi giải quyết. Do đó về mặt kết cấu, những
đề này có đặc điểm là trong bộ phận A thường không có trích văn, bộ phận
B các yêu cầu nêu lên không đầy đủ . Tất cả tùy thuộc vào vốn hiểu biết và
trình độ nhận thức của người làm bài.
* CÁC BƯỚC TÌM HIỂU ĐỀ
a/ Bước 1: Đọc đề bài. Đây là bước cần thiết để có được những
nhận định chung nhất, những dự cảm đầu tiên về nội dung làm bài và những
Trang 8
Rèn kĩ năng làm bài văn nghị luận xã hội

phương hướng giải quyết vấn đề do đề bài nêu lên.
b/ Bước 2: Phân tích, xác định yêu cầu về nội dung và hình thức
nghị luận.
- Nhận diện xem đề thuộc loại hình nào? ( Đề ttrực tiếp hay đề tự
do). Phân tích đâu là dự kiện cho trước (những tiền đề của tình huống có vấn
đề - bộ phận A). Sau đó tìm hiểu những yêu cầu về nội dung và hình thức,
phương hướng, cách thức, giới hạn giải quyết vấn đề (bộ phận B)
- Phải tìm hiểu cặn kẽ ý nghĩa của những từ ngữ quan trọng, vai trò
của các vế, các câu, phân tích quan hệ ngữ pháp và quan hệ lôgíc – ngữ
nghĩa của chúng. Bắt đầu từ sự phân tích ý nghĩa trực tiếp của câu, chú trọng
lời văn trích (nếu có), tập trung chú ý vào những từ ngữ đầu mối then chốt
và ngăn tách các vế trong câu văn để dễ phân biệt. Phải nghiền ngẫm, cố
phát hiện cho hết ý nghĩa của các từ, (nghĩa đen và nghĩa bóng)
Ví dụ minh hoạ:
Đề 1/ Tục ngữ có câu: Đi một ngày đàng, học một sàng khôn. Nhưng có
bạn nói: Nếu không có ý thức học tập thì chắc gì đã có sàng khôn nào. Hãy
chứng minh rằng câu tục ngữ và ý kiến của bạn em đều có khía cạnh đúng.
- Nhận diện đề: Đề trực tiếp.
- Kiểu bài: Nghị luận xã hội
- Gạch chân các dữ kiện. Đi một ngày đàng, học một sàng khôn
không có ý thức học tập thì chắc gì đã có sàng khôn nào. Đề đặt ra những
vấn đề gì cần giải quyết? (đi – học) nghĩa đen, nghĩa bóng
- Thao tác nghị luận : Chứng minh (Câu tục ngữ và ý kiến của bạn em
đều có khía cạnh đúng), và sử dụng lập luận giải thích để làm sáng tỏ vấn
đề.
- Nguồn tư liệu để dẫn chứng: Thực tế cuộc sống, tấm gươngsáng
qua sách vở.
Đề 2: Nhà triết học người Anh Phơrăngxit Bêcơn có nói: Tri thức là
sức mạnh. Em hiểu câu nói đó như thế nào?
Trang 9