SKKN Vận dụng bản đồ tư duy trong việc dạy và học môn Lịch sử ở trường THCS

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
ĐỀ TÀI :
"VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG VIỆC DẠY VÀ HỌC
MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THCS"
ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài:
Bản đồ tư duy còn gọi là Sơ đồ tư duy, là 1 hình thức ghi chép sử dụng màu sắc, từ
khóa, hình ảnh để mở rộng và đào sâu ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay một mạch
kiến thức Đặc biệt đây là một sơ đồ mở, không yêu cầu tỉ lệ, chi tiết chặt chẽ như bản
đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau, dùng
màu sắc, hình ảnh, các cụm từ diễn đạt khác nhau, cùng một chủ đề nhưng mỗi người có
thể “thể hiện” nó dưới dạng Bản đồ tư duy theo một cách riêng, do đó việc lập Bản đồ tư
duy phát huy được tối đa khả năng sáng tạo của mỗi người.
Bản đồ tư duy (mind map) phát triển bởi Tony Buzan vào những năm 1960. Hiện
nay, kỹ thuật này đang được hơn 200 triệu người trên thế giới sử dụng (công ty, tổ chức
giáo dục, trường học, cá nhân, diễn giả, HS-SV…)
Bản đồ tư duy mang lại hiệu quả tốt cho quá trình Dạy – Học, giáo viên tiết kiệm
thời gian, tăng tính linh hoạt; Học sinh tăng tính chủ động sáng tạo, phát triển tư duy Ở
nước ta tuy mới được áp dụng từ đầu năm học 2010 - 2011 nhưng dạy học bằng BĐTD
kết hợp với các phương pháp dạy học khác đã giúp học sinh học tập tích cực, chủ động,
hiểu vấn đề sâu sắc, có hệ thống, học sinh yêu thích đi học hơn.
Nhằm mục đích phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy và học, ngành Giáo
dục đã vận dụng bản đồ tư duy vào dạy và học. Tuy nhiên, thời gian vận dụng còn quá
ngắn chưa vận dụng tốt vào giảng dạy. Đối với bộ môn Lịch sử, việc lập bản đồ tư duy
còn gặp nhiều khó khăn, chưa có công trình nghiên cứu chuyên biệt. Vì vậy, chúng tôi
thông qua giảng dạy môn Lịch sử ở trường THCS Bình Tân, thông qua các tiết dự giờ,
các tiết hội giảng của đồng nghiệp, chúng tôi viết sáng kiến kinh nghiệm VẬN DỤNG
BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY VÀ HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THCS.
2. Khảo sát và thực trạng:
Trong những năm gần đây, chất lượng bộ môn lịch sử là vấn đề bức xúc của xã hội.
Việc dạy và học bộ môn lịch sử chưa phát huy được tinh tích cực, tự giác của học sinh,

chất lượng bộ môn thường không đạt yêu cầu.
Đối với học sinh trường THCS Bình Tân, là học sinh vùng biển, chất lượng học tập
các bộ văn hóa chưa cao, đặc biệt với môn Lịch sử, rất ít học sinh có hứng thú với bộ
môn.
Khó khăn nhất của môn lịch sử và phát huy tính tích cực và lòng say mê của học
sinh đối với lịch sử Dân tộc.
Trong những lớp học chúng tôi đã dạy, học sinh chỉ trả lời được câu hỏi phát hiện,
chủ yếu xem sách giáo khoa để trả lời, không trả lời được câu hỏi tái hiện và câu hỏi
phát huy trí lực.
Muốn học sinh tiếp thu tốt, chúng ta đồng thời phải huy động nhiều phương pháp
tích cực, trong đó phát huy trí lực thông qua bản đồ tư duy cũng là một phương pháp
thích hợp đối với môn lịch sử.
II. NỘI DUNG VÀ GIẢI PHÁP.
Việc đưa Bản đồ tư duy hay Sơ đồ tư duy vào nội dung phương pháp dạy và học là
một vấn đề tương đối mới mẽ đối với thầy và trò. Khi thực hiện BĐTD chúng tôi thường
xác định bài nào sử dụng được BĐTD, bài nào không sử dụng được? Dùng loại bản đồ
nào để cung cấp kiến thức ?
Đối với môn Lịch sử, khi kết hợp sử dụng Bản đồ tư duy với các phương pháp đặc
trưng bộ môn khác thực sự đã tạo ra một luồng gió mới, tạo sự kích thích và hứng thú
học tập đối với học sinh.
Đối với thầy giáo dạy lịch sử cũng rất cần hiểu biết và có kỹ năng thực hiện bản đồ
tư duy, khi dạy học bằng BĐTD kiến thức lịch sử được kết nối liền mạch, trình bày bài
có hệ thống hơn .
Vì vậy thông qua giảng dạy chúng tôi đề ra một số nội dung và giải pháp để đưa
BĐTD vào việc dạy và học lịch sử.
2.1. Tổ chức dạy học bằng bản đồ tư duy.
Việc tổ chức dạy học bằng BĐTD khi cả thầy và trò có sự chuẩn bị, học sinh cần
phải được rèn kỹ năng vẽ BĐTD ( Bản đồ tư duy ) thường xuyên, có dụng cụ giấy,
bút, màu để vẽ. Đặc biệt phải có hứng thú khi vẽ thì mới đạt hiệu quả cao. Vì vậy
việc trước tiên là chúng ta phải tìm cách tạo hứng thú và sau đó hướng dẫn học sinh

theo các bước để vẽ.
Đối với thầy giáo nên hướng dẫn cho học sinh nhiều cách vẽ BĐTD, biết cách sử
dụng chữ viết, màu sắc và ký hiệu khi vẽ, từ đó các em có hứng thú khi vẽ một BĐTD.
Thực hiện dạy học bằng cách lập BĐTD được tóm tắt qua 4 bước như sau:
- Bước 1: Học sinh lập BĐTD theo nhóm hay cá nhân với gợi ý, hướng dẫn của
giáo viên.
- Bước 2: Học sinh hoặc đại diện của các nhóm học sinh lên báo cáo, thuyết minh
về BĐTD mà nhóm mình đã thiết lập.
- Bước 3: Học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện BĐTD về kiến
thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh hoàn chỉnh
BĐTD, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
- Bước 4: Củng cố kiến thức bằng một BĐTD mà giáo viên đã chuẩn bị sẵn hoặc
một BĐTD mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên trình bày,
thuyết minh về kiến thức đó.
Việc thuyết minh, trình bày nội dung bằng BĐTD hiện nay là vấn đề khó, nhất là
học trường THCS Bình Tân chúng tôi, năng lực diễn đạt của học sinh nhiều hạn chế,
chúng ta từng bước rèn kỹ năng trình bày BĐTD cho các em, giáo viên dạy Sử nên coi
việc rèn kỹ năng thuyết minh BĐTD là rèn kỹ năng sống cho học sinh.
Khi củng cố kiến thức từng mục hoặc củng cố kiến thức toàn bài giáo viên hướng
dẫn HS hệ thống kiến thức bài học bằng bản đồ tư duy.
Vi dụ: Khi dạy Lịch sử 8, bài : KHỞI NGHĨA YÊN THẾ , phần củng cố, chúng tôi
vẽ BĐTD theo từng bước như trên, ta có BĐTD như sau :
Nếu là tiết dạy
bằng giáo án
điện tử, BĐTD
xuất hiện theo
trình tự rất rõ
ràng và màu sắc
rất đẹp mắt thu
hút học sinh tiếp

thu kiến thức dẽ
dàng. Chúng ta
nên cho BĐTD
xuất hiện lần thứ
hai để rèn thêm
kỹ năng trình
bày nếu có thời gian.
2.2. Sử dụng Bản đồ tư duy trong 1 tiết học Lịch sử.
Lịch sử là một một môn học đặc thù với những chuỗi sự kiện, diễn biến đã diễn ra
trong quá khứ. Vì vậy, nhiệm vụ của dạy học lịch sử là khôi phục lại bức tranh quá khứ
để từ đó rút ra bài học từ quá khứ. Vì vậy, khi sử dụng BĐTD để trình bày những sự kiện
lịch sử chúng ta dễ dàng liên kết sự kiện với nhau tạo thành những chuổi kiến thức làm
cho học sinh dễ dàng tiếp thu kiến thức.
Khi liên kết các sự kiện lịch sử trên một BĐTD thầy giáo trình bày kiến thức sẽ có
hệ thống và hấp dẫn học sinh hơn, học sinh dễ dàng tiếp thu kiến thức hơn. Tất cả mọi
tiến trình của bài dạy đều có thể vận dụng BĐTD để dạy.
a/ Bản đồ tư duy để giới thiệu nội dung bài:
Khi giới thiệu nội dung bài mới, người thầy có nhiều cách để giới thiệu, giới thiệu
bằng BĐTD là một cách tương đối đơn giản nhưng đạt hiệu quả cao, BĐTD tác động
đến học sinh những kiến thức cơ bản nhất từ những đường nét đơn giản, dễ hiểu, dễ tiếp
thu.
Ví dụ : khi dạy Lịch sử 9, bài 14: VIỆT NAM SAU CHIẾN TRANH THẾ
GIỚI THỨ NHẤT.
Nếu sử dụng giáo án điện tử để dạy thì vấn đề đơn giản, còn nếu không sử dụng
giáo án điện tử chúng ta có thể vẽ nhanh trên bảng đen BĐTD để giới thiệu nội dung bài
cho học sinh.
Bước giới thiệu bài chính là bước tạo bộ khung ban đầu của BĐTD, hình dáng của
BĐTD xuất hiện, bao nhiêu nhánh, bao nhiêu cành xuất hiện, thầy và trò định hướng về
hình dáng của BĐTD mà chúng ta sẽ vẽ.
b/ Bản đồ tư duy để trình bày nội dung tùng phần

Khi dạy nội dung kiến thức từng phần, chúng ta có nhiều cách để cung cấp kiến
thức cho học sinh, nhưng khi dạy với BĐTD chúng tôi thường sử dụng một số phương
pháp sau:
- Hướng dẫn học sinh đọc sách giáo khoa để tìm ra các sự kiện, sau đó giáo viên
phân tích đào sâu Giáo viên liệt kê các sự kiện lên BĐTD để học sinh trình bày hoàn
chỉnh sự kiện.
Vì dụ : Khi dạy Lịch sử 9, bài 23: TỔNG KHỞI NGHĨA THÁNG TÁM 1945 VÀ
SỰ THÀNH LẬP NƯỚC VIỆT NAM DÂN CHỦ CỘNG HÒA, mục 2 và 3 là
diễn biến của Tổng khởi nghĩa ta có thể vẽ sơ đồ sau:
Sau khi vẽ BĐTD chúng ta cho học sinh trình bày diễn biến theo bản đồ, qua đó,
các em nắm được
trình tự và liên kết
các sự kiện với
nhau.
- Bản đồ tư duy
trong bộ môn Lịch
sử cũng chính là sơ
đồ thời gian, cho
nên khi giảng dạy
nội dung có sự
kiện tiến triển theo
thời gian chúng ta sử dụng BĐTD để dạy. Sau khi đọc đoạn sách giáo khoa, giáo viên gợi
ý để học sinh xác định các cột mốc thời gian, giáo viên vẽ lên sơ đồ, sau đó phân tích nội
dung.
Ví dụ: khi Lịch sử 9, dạy bài 16: HOẠT ĐỘNG CỦA NGUYỄN ÁI QUỐC Ở
NƯỚC NGOÀI TRONG NHỮNG NĂM 1917-1923, học sinh đọc sách giáo khoa mục
I : Nguyễn Ái Quốc ở Pháp, học sinh tìm các sự kiện:
- 1919, 7/1920, 12/1920, 1921 giáo viên thể hiện sự kiện lên BĐTD và sau đó
phân tích sự kiện.
Khi dạy phần diễn biến trên BĐTD, chúng ta liên kết được trình tự diễn biến như

một sơ đồ thời gian, còn nội dung diễn biến chúng ta phải sử dụng những biện pháp sư
phạm khác dể mở rộng, đào sâu kiến thức.
c/ Bản đồ tư duy dạy toàn bài.
Trong nội dung chương trình môn lịch sử, có một số bài chúng ta có thể thực hiện
dạy toàn bài theo BĐTD, chủ yếu là những bài mà sách giáo khoa trình bày những khái
niệm, những sự kiện có hệ thống, học sinh đọc sách giáo khoa có thể trình bày được
những khái niệm. Chúng ta có thể cho học sinh đọc sách giáo khoa, thầy giáo hướng
dẫn vẽ BĐTD, sau đó phân tích khái niệm, học sinh vẽ BĐTD vào vở và học bài theo
BĐTD.
Ví dụ : Khi dạy Lịch sử 9, bài 14: VIỆT NAM SAU CHIẾN TRANH THẾ GIỚI
THỨ NHẤT, nội dung bài có 3 mục, chia làm 3 nhánh chính, học sinh đọc sách giáo
khoa và tìm ra các ý là các cành nhỏ, chúng ta hướng dẫn học sinh vẽ BĐTD, và đây
cũng là nội dung cô đọng của toàn bài, khi học học sinh sẽ dễ nhớ kiến thức của bài học
d/ Bản đồ tư duy để tổng kết, củng cố
Với thế
mạnh của
BĐTD là kiến
thức được hệ
thống hóa dưới
dạng sơ đồ, các
đường nối là sự
diễn tả mạch
logic kiến thức
hoặc các mối
quan hệ nhân
quả hay quan hệ
tương đương,
cộng thêm màu
sắc của các đường nối, màu sắc của các đơn vị kiến thức, sẽ giúp học sinh nhìn thấy “Bức
tranh tổng thể” cả một phần kiến thức đã học. Có nhiều cách xây dựng BĐTD trong tiết

ôn tập, củng cố:
- Thông thường giáo viên cho một số câu hỏi và bài tập để học sinh chuẩn bị ở nhà.
Trong tiết ôn tập, củng cố, giáo viên hướng dẫn học sinh tự lập BĐTD, sau đó cho học
sinh trao đổi kết quả với nhau và sau cùng đối chiếu với BĐTD do giáo viên lập ra. Từng
em có thể bổ sung hay sửa lại BĐTD của mình và coi đó là tài liệu ôn tập của mình.
- Cách khác: Giáo viên lập BĐTD mở. Trong giờ ôn tập, củng cố, giáo viên chỉ vẽ một
số nhánh chính, thậm chí không đủ nhánh, hoặc thiếu, hoặc thừa thông tin trong tiết học
đó, giáo viên yêu cầu học sinh tự bổ sung, thêm hoặc bớt thông tin, để cuối cùng toàn lớp
lập được một BĐTD ôn tập, củng cố kiến thức chương đó tương đối hoàn chỉnh và hợp
lý. Cách làm này sẽ lôi cuốn được sự tham gia của học sinh ( suy nghĩ nhiều hơn, trao đổi
nhiều hơn, tranh luận nhiều hơn) và giờ ôn tập, tổng kết chương sẽ không tẻ nhạt và có
chất lượng hơn.
Trong bộ môn lịch sử, loại bài tổng kết thường được viết thành từng bài, các tác giả
sách giáo khoa đã một lần cô đọng kiến thức, chúng ta vận dụng vào BĐTD tương đối dễ
vì những đơn vị kiến thức đã được khái quát, rút gọn, chúng ta chỉ làm nhiệm vụ hướng
dẫn học sinh vẽ BĐTD .
Thông qua tiết tổng kết, với BĐTD chúng ta có thể củng cố kiến thức từng chương,
từng phần.
Ví dụ: khi dạy Lịch sử 6, tiết 29, bài: 25: ÔN TẬP CHƯƠNG III. Nội dung ôn tập
giai đoạn “nghìn năm Bắc thuộc” chủ yếu nằm trong 3 nội dung: Chính sách cai trị,
những lần thay đổi tên của nước ta và các cuộc khởi nghĩa của nhân dân ta, 3 nội dung
nằm trong 3 nhánh của BĐTD rất dẽ dàng khai thác, khi dạy học sinh rất thú vị.
,

Tóm lại :
Dạy học bằng
bản đồ tư duy
rất phù hợp với
phương pháp
dạy học tích

cực mà ngành
giáo dục đã và
đang triển khai,
đối với môn
Lịch sử , sử
dụng BĐTD trong tất cả các tiến trình của bài dạy, từ giới thiệu bài, dạy bài mới, tổng
kết, củng cố, ôn tập và cả những bài tập …đều có thể vận
dụng BĐTD để giảng dạy .
III. KẾT QUẢ VÀ KHẢ NĂNG ỨNG DỤNG.
1. Kết quả
Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy và học lịch sử là phù hợp với xu hướng đổi
mới phương pháp dạy và học hiện nay. Khi thực hiện dạy và học theo Bản đồ tư duy
chúng ta đạt được những kết quả sau:
1. Trình bày ý tưởng một cách rõ ràng
2. Tóm tắt thông tin của một bài học
3. Hệ thống kiến thức đã học
4. Tăng cường khả năng ghi nhớ
5. Suy nghĩ sáng tạo
6. Học tập thông qua biểu đồ
7. Đưa ra ý tưởng mới…
Nói chung, sử dụng dạy và học với BĐTD rất cần cho cả người dạy lẫn người
học, thầy giáo sẽ giảng bài hệ thống hơn, hay hơn, học sinh tiếp thu kiến thức tích cực
hơn, hứng thú hơn.
Dưới đây là bảng thống kê kết quả chất lượng học tập của học sinh trước và sau khi
vận dụng BĐTD vào dạy và học:
Chất lượng làm bài của học sinh :
Đối tượng
thăm dò
Trước khi thực hiện SKKN Sau khi thực hiện SKKN
Chất lượng

bài kiểm tra giữa kỳ
Chất lượng bài thi
Học Ký 1
Dưới
trung bình
Trên
trung bình
Dưới
trung bình
Trên
trung bình
35 HS lớp 61 38 % 62 % 18 % 82 %
36 HS lớp 83 39 % 61 % 19 % 81 %
38 HS 94 36 % 64 % 8 % 92 %
Tổng cộng
Bình quân
37,6 % 62,3 % 15 % 85 %
2. Khả năng ứng dụng:
Việc đưa Bản đồ tư duy vào phương pháp dạy và học, mặc dù mới chỉ thực
hiện được 2 năm học nhưng nhìn chung hiệu quả dạy và học được nâng cao, đặc biệt
đối với bộ môn Lịch sử đã có những biểu hiện tích cực, học sinh hứng thú khi chúng ta
sử dụng BĐTD để dạy học.
Thông qua các tiết đã dạy học bằng BĐTD, chúng tôi nhận thấy rằng: có thể thực
hiện trong tất cả các tiết lịch sử ở nhà trường Trung học cơ sở. Tuy nhiên, không nhất
thiết tiết dạy nào cũng phải sử dụng BĐTD, vì một số phương pháp khác cũng có hiệu
quả không kém, chúng ta chỉ làm phong phú thêm hình thức dạy và học để gây hứng
thú học tập cho học sinh.
IV. KIẾN NGHỊ VÀ ĐỀ XUẤT
Việc dạy học với BĐTD rất thuận tiện với các tiết dạy giáo án điện tử, nhà trường cần
xây dựng các phòng máy cho giáo viên dạy.

Giáo viên cần được rèn luyện kỹ năng MINDMAPPING ( lập bản đồ tư duy ), nên có
các chuyên đề bồi dưỡng cho giáo viên, nên mua bản quyền các phần mềm iMind Map
v.4, v.5, v.6 cho giáo viên sử dụng.
Nhà trường nên cho học sinh tham gia các hoạt động có sử dụng BĐTD, ví dụ trong
sinh hoạt Đội TNTP, hội thi vẽ BĐTD toàn trường, toàn ngành
Đối với môn Lịch sử 6, nên đưa nội dung dạy học sinh cách lập BĐTD vào tiết bài
tập lịch sử, chương trình lớp 6 có 2 tiết bài tập lịch sử. Hiện nay chúng ta đang dạy các
loại hình bài tập, theo chúng tôi, có thể giảm bớt 1 tiết bài tập để dạy nội dung lập BĐTD
cho học sinh đầu cấp.
Trên đây là Sáng kiến kinh nghiệm VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY
VÀ HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC CƠ SỞ của nhóm chúng tôi. Rất
mong được sự góp ý của cấp trên .
TÀI LIỆU THAM KHẢO.
1.Tổ chức hoạt động dạy học với bản đồ tư duy, TS.Trần Đình Châu – Dự án
Phát triển GD THCS II- Bộ GD & ĐT và TS. Đặng Thị Thu Thủy - Viện
Khoa học Giáo dục VN.
2. Sử dụng Bản đồ tư duy ( Mind map ) trong dạy và học - Thân Thị Diệp Nga.
3. . Bản đồ tư duy trong dạy và học
4. Biên bản Góp ý Hội giảng chuyên đề Cụm TX La Gi – Năm học : 2012-2013 –
Môn ; Lịch sử.
5. Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy và học môn lịch sử 9 - Nguyễn Thị Thu
Thủy.
