Tri thức địa phương

Thuốc tắm ngời Dao Đỏ
Việt Nam là quốc gia đa tộc ngời với 54 thành phần dân tộc phân
bố khắp trên dải đất hình cha S từ đồng bằng đến miền núi và hải đảo.
Nền văn hoá Việt nam là sự kết hợp của đặc trng văn hoá các tộc ngời
tạo nên sự đa dạng mà thống nhất.
Ngời Dao ( còn gọi là Mán) ở Việt Nam có nguồn gốc xa xa ở
đảo Hải Nam Trung Quốc ( theo kết quả nghiên cứu của đề án Su tầm
kiểm kê kho sách cổ ngời Dao do TS Trần Hữu Sơn- Giám đốc Sở văn
hoá - Thông tin - Thể thao Lào Cai chủ trì) bị ngời Hán truy đuổi về
phía Nam và chuyển c vào nớc ta kéo dài suốt từ thế kỷ XII, XIII cho
đến nửa đầu thế kỷ XX. Để đến đợc đát Việt, sống ở vùng núi nh ngày
nay, ngời Dao đxa trải qua cuộc hành trình muôn phần gian khổ vợt
biển, vợt núi, vợt sông. Điều nàu phản ánh rõ trong nhiều phông tục,
nghi lễ của ngời Dao và đợc ghi lại rất tỉ mỉ trong sách cổ. Ngời Dao di
c sang Việt nam theo nhiều đợt và nhiều hớng khác nhau. Họ tự nhận
mình là con cháu của Bản Hồ ( Bàn vơng), một nhân vật huyền thoại,
thiêng liêng rất phổ biến ở ngời Dao.
Qua các sách cổ, ngời Dao đến Việt Nam đông nhất vào thời nhà
Lê. Đến năm 1958, cuộc di c cuối cùng theo đờng sông Lô của ngời
Dao là vào Lào Cai.
Dân số ngời Dao hiện nay khoảng gần 500.000 ngời, là một
trong các dân tộc thiểu số có dân số đông nhất ở nớc ta. Ngôn ngữ của
ngời Dao thuộc hệ Hmông- Dao. Ngời Dao có 7 ngành, đó là: Dao Đỏ (
Dao Đại bản), Dao Quần chẹt ( Dao Sơn dầu, Dao Nga hoàng), Dao
1
Thanh phán ( Dao quần cộc), Dao Tiền, Dao Quần trằng ( Dao Họ),
Dao Thanh y, Dao Tuyển ( Dao áo dài).
Do ảnh hởng mạnh mẽ của Khổng giáo, Phật giáo và Đạo giáo
nên ngời Dao thờ cúng tổ tiên và Ma nhà. Hầu hết các xóm thôn ngời
Dao đều có ngời biết chữ Hán, nôm Dao. Chính vì vậy, kho tàng văn
hoá dân gian của ngời Dao một phần đợc lu truyền thông qua các sách

cổ- một trong những phơng thức lu truyền rất có hiệu quả và tính chính
xác cao.
Với nghề trồng trọt là chính và nhiều hình thức canh tác nhiều
loại cây trồng khác nhau, đồng bào Dao đã biết dựa vào thời tiết, khí
hậu và các hiện tợng thiên nhiên để tính thời gian phục vụ lao động sản
xuất. Mặt khác cũng tích luỹ đợc nhiều kinh nghiệm trong các lĩnh vực:
chăm sóc, nuôi dạy con cái, chữa bệnh, khai thác tài nguyên thiên
nhiên Do đó tri thức dân gian của ngời Dao rất phong phú và thiết
thực.
Ngời Dao là dân tộc bảo tồn đợc nhiều nghi lễ truyền thống, đặc
biệt là kỹ thuật in hoa văn trên vải và thuốc tắm lá. Bản làng ngời Dao
Đỏ nằm cheo leo nơi lng chừng núi cao, cuộc sống gắn liền với rừng
già nên từ thời xa xa ngời Dao đã rất giỏi nghề thuốc, y học dân tộc
đóng vai trò chủ đạo trong bảo vệ và chăm sóc sức khoẻ cộng đòng.
Phần lớn các gia đình Dao đều tự lo chữa bệnh thông thờng cho ngời
trong nhà theo truyền thống cha truyền con nối. Sống ở rừng và chữa
bệnh bằng các loại cây cỏ của rừng là vốn kinh nghiệm có từ lâu đời
của đồng bào Dao.
Những bài thuốc đợc lu giữ và truyền lại từ đời này qua đời khác
cho những ngời phụ nữ trong nhà. Từ những nguyên liệu sẵn có trong
thiên nhiên đợc đồng bào hái lợm trong rừng, vách đã, bên bờ khe
suối mang về kết hợp một số bộ phận quý hiếm của các con vật săn
2
bắt đợc để pha chế thành nhiều loại thuốc quý chữa bệnh phục vụ trong
gia đình. Tuy nhiều vị và nhiều loại thuốc nhng có thể chia làm ba loại
chính là : thuốc bổ, thuốc chữa bệnh và thuốc độc. Trong phạm vi bài
viết này chỉ xin đề cập đến bài thuốc lá tắm, một trong những cách
phục hồi sức khoẻ rất hiệu nghiệm và đang đợc nhân rộng cả miền xuôi
cũng nh miền núi và đặc biệt là trong phát triển du lịch ở nơi c trú của
ngời Dao.

Trong nhiều cộng đồng dân tộc ở miền núi, ngoài các dạng thuốc
truyền thống thờng gặp nh thuốc sắc, rọu thuốc, cao thuốc để uống,
thuốc đắp bó gãy xơng tay chân còn có thuốc tắm ngời Dao. Đó là
một dạng đặc trng về cách sử dụng cây cỏ làm thuốc để chăm sóc sức
khoẻ và chữa bệnh có từ rất xa xa, một nét đẹp văn hoá y học gia truyền
trong cộng đồng các dẫn tộc Việt Nam.Tắm nớc nóng và nớc lá suốt
bốn mùa đã trở thành thủ tục tất yếu của ngời Dao, bất kể mùa đông
hay mùa hè. Những gia đình tứ đại đồng đờng vẫn chung nhau một
thùng nớc tắm.
Trong ngôn ngữ Dao Đỏ, thuốc tắm có nghĩa là Đia dảo xin .
Cách pha chế nớc tắm hơi cầu kỳ vì mỗi loại thảo dợc đều có một đặc
tính và cách pha chế khác nhau. Trung bình mỗi thùng nớc tắm đợc pha
chế bởi chín loại thảo dợc khác nhau. Chẳng hạn ngời Dao Đỏ ở xã Hồ
Thầu huyện Hoàng Su Phì thì thờng kết hợp 3 vị mà tiếng Dao gọi là
cây chàng đia, cây chai gai thiết mây, cây tùng vờn. Có loại đợc phơi
hoặc sao khô, có loại phải để tơi nguyên. Số lợng thuốc tắm tuỳ thuộc
vào lợng nớc cho từng độ tuổi. Thuốc sau khi đợc pha chế phải đun liên
tục trong suốt 30- 45 phút đến khi chuyển sang màu huyết dụ và có độ
sánh nh rọu vang là đợc. Chất lợng bồn tắm cũng rất quan trọng Bồn
phải đợc làm từ gỗ pơ mu, loại gỗ có mùi thơm đặc trng của tinh dầu,
vân gỗ đẹp và bền. Phòng tắm nhỏ khép kín để hơi nớc của lá tắm bốc
3
lên hoà quyện với mùi thơm của gỗ tạo thành một mùi rát đặc trng và
quyến rũ.
Do đặc thù địa hình ở vùng núi cao, ngời Dao tự sinh con, tự làm
bà đỡ nên việc sử dụng nớc lá để tắm và khử trùng là điều tất yếu.
Phụ nữ sau khi sinh nếu đợc tắm bằng lá thuốc thờng xuyên sẽ giúp lu
thông khí huyết, phục hồi sức khoẻ rất nhanh. Việc cho sản phụ ăn
uống và tắm gội bằng lá thuốc không chỉ có tác dụng hồi sức, kích
thích ăn ngon, bổ máu mà còn thông qua sữa mẹ nhằm phòng chống

nhiều bệnh tật cho trẻ sơ sinh. Bởi vậy trong thời gian ngắn, ngời sản
phụ Dao có thể lên nơng làm, có khi còn địu trẻ sơ sinh đi cùng.
Nam giới khi bị cảm, căng thẳng mệt mỏi có thể dùng nớc tắm sẽ
loại bỏ mệt mỏi, tăng cờng sinh lực, giải độc tố cơ thể. Với ngời già, n-
ớc lá điều trị phong thấp, đau nhức xơng, chân tay tê mỏi. Trẻ con đợc
tắm rửa nớc lá định kỳ sẽ loại bỏ các bệnh mụn nhọt, bệnh ngoài da và
làm da trẻ mịn màng, hồng hào. Công dụng của nớc lá tắm lan rộng
khắp mọi miền và đã khẳng định vốn tri thức dân gian quý giá của ngời
Dao Đỏ.
Trong khoảng 5 năm qua, thuốc tắm ngời Dao không còn giới
hạn trong phạm vi cộng đồng mà bắt đầu đợc thơng mại hoá tại các
khách sạn, nhà nghỉ dỡng, khu du lịch, bệnh viện Khách hàng là
những du khách trong và ngoài nớc. Giá mỗi lần tắm tại cộng đồng
khoảng 20.000- 30.000 VND ( Xã Tả Vạn- Tả Phìn), tại Sa Pa là
30.000- 50.000 VND. Cách kinh doanh này sử dụng khoảng 10 tấn dợc
liệu tơi mỗi năm.
Thuốc tắm ngời Dao Đỏ nói chung có tiềm năng phát triển rất
lớn. Do nhu cầu tăng nhanh nên việc thơng mại hoá thuốc tắm của ngời
Dao đã đợc phát triển một cách tự phát bởi nhiều cá nhân, tổ chức và
theo nhiều cách khác nhau. Lợng dợc liệu sử dụng theo tất cả các cách
4
là hàng trăm tấn nguyên liệu tơi hằng năm. Trong đó ngời dân là ngời
cung cấp vốn tri thức sử dụng cây cỏ chỉ thu đợc một khoản tiền nhỏ từ
việc thu hái dợc liệu để bán. Phần lớn lợi nhuận lại bị những ngời làm
kinh doanh ngoài cộng đồng hởng. Đây đang là điều bất hợp lý cần đợc
tổ chức lại theo hớng bảo tồn bền vững tài nguyên cây thuốc bản địa và
chia sẻ lợi ích giữa các bên liên quan một cách công bằng và hợp lý,
đảm bảo ngời chủ vốn tri thức đó phải đợc hởng các quyền lợi chính
đáng của họ.
Từ xa xa ngời Dao đã biết dùng các loại dợc liệu sẵn có để chữa

bệnh và qua nhiều thế hệ lu truyền, họ vẫn giữ đợc sự tinh tế và những
bài thuốc gia truyền đó. Bài tắm lá thuốc cổ truyền ngời Dao Đỏ đã trở
thành sản phẩm du lịch giàu bản sắc văn hoá độc đáo, làm tăng sức hấp
dẫn cho mảnh đất nơi ngời Dao c trú.
Thuốc tắm ngời Dao Đỏ không chỉ đơn thuần là một phơng pháp
chăm sóc sức khoẻ của ngời dân tộc mà còn là một yếu tố cấu thầnh
bản sắc văn hoá ngời Dao nói chung trong khu vực. Vẫn đề này cần có
sự quan tâm hỗ trợ của các cấp, các ngành, các cơ quan chức năng để
ngời Dao Đỏ đăng ký thơng hiệu bài thuốc quý của dân tộc mình.
Thuốc tắm ngời Dao Đỏ còn giúp cho ngời dân địa phơng tăng thu nhập
chính đáng và quảng bá du lịch trong nớc đồng thời góp phần làm
phong phúc kho tàng tri thức dân gian của dân tộc .
Hà Nội ngày 22 tháng 12 năm 2010
Ngời viết
Nguyễn Thị Thanh Nga
5
tài liệu tham khảo
1- Sở văn hoá thông tin Hà Giang và Viện Dân tộc học
( 1999), Văn hoá truyền thống ngời Dao, Nxb Văn hoá dân
tộc, Hà Nội.
2- Một số thông tin, bài viết trên Internet.
6