Văn hoá Oc- Eo ở Đồng Nai

Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 1
Đề tài:
Các Di chỉ kiến trúc
Văn hố Ĩc-eo ở Đồng Nai

Tiểu luận chun đề : Văn hố Ĩc - eo ở Nam Bộ
Mục lục

I. Mở đầu. 2
II. Quá trình phát hiện và khai quật ở Đồng Nai 2
III.Di chỉ kiến trúc văn hoá Oc- eo ở Đồng Nai 3
3.1.Kiến trúc Cây Gáo I 4
3.2.Kiến trúc Cây Gáo II 5
3.3.Kiến trúc Gò Chiêu Liêu 7
3.4.Kiến trúc Gò ng Tùng 8
3.5.Kiến trúc Rạch Đông 10
3.6.Kiến trúc Đồng Bơ . 13
3.7.Kiến trúc Bàu Sen. 14
3.8.Kiến trúc Nam Cát Tiên . 15
3.9.Kiến trúc Da lăk. 17
3.10.Kiến trúc Gò Bường . 19
IV. Xác lập các giai đoạn văn hoá về di tích kiến trúc 22
4.1. Giai đoạn I . 22
4.2. Giai đoạn II. 23
4.3. Giai đoạn III 23
VI. Kết luận. 24
VII.Tài liệu tham khảo 25

  
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 2
I. Mở đầu.

Cách đây khoảng 3000 - 5000 năm, các cư dân Việt cổ trên đất Đồng
Nai đã biết chế tạo công cụ lao động. Bằng những công cụ nầy, người cổ
Đồng Nai đã đặt dấu ấn của mình trong lòch sử phát triển chung của nhân loại
Mười thế kỷ đầu công nguyên, Đồng Nai chòu ảnh hưởng của nền văn
hoá Oc – eo và sau đó là văn hóa Ăng co . các công trình khai quật văn hoá
Oc- eo và văn hoá ng- co hiện nay chưa nhiều , bước đầu đã tiến hành khai
quật được 23 đòa điểm ,trong các di chỉ ở Đồng Nai có nhiều loại di chỉ ,
nhưng nhiều nhất là di chỉ kiến trúc .
Di chỉ kiến trúc ở Đồng Nai nằm rãi rác ở vùng Long Thành , Biên
Hoà ,Tân Phú , Vónh Cửu ,Thống Nhất .
Cho đến nay , những di chỉ được phát hiện trong các di tích khảo cổ trên
đïia bàn tỉnh Đồng Nai đều là những kiến trúc được xây bằng gạch – gỗ , bằng
gạch hoặc gạch – đá – cát kết hợp . Dựa vào bố cục cấu trúc và các cấu kiện
các di vật hiện có, ta có thể xác đònh những kiến trúc nói trên đều thuộc loai
hình kiến trúc có bố cục hình chữ nhật , hình vuông , hình đa giác.
Nội dung đề tài xin giới thiệu các di chỉ kiến trúc văn hóa Oc eo ở Đồng
Nai , đây là đòa bàn khai quật được khá nhiều di chỉ kiến trúc với loại hình khá
phong phú , được xây dựng trong nhiều thời kỳ lòch sử từ thời kỳ Oc eo , đến
hậu c eo cho đến thời ng co .
Bước đầu hình dung đời sống vật chất và tinh thần của cư dân c eo ở
Đồng Nai .
II. Quá trình phát hiện và khai quật ở Đồng Nai
Năm 1863 , trên vùng đất Đồng Nai đã có những phát hiện khảo cổ có
liên quan đến các nền văn minh cổ , liên quan đến các nhà nước cổ đại đầu
tiên ở miền Nam Việt Nam – Nam Đông Dương . Bức tượng đầu tiên là là
một phù điều tượng thần Vishnu bằng sa thạch , trên đó khắc bài minh văn ,
hiên nay bức tượng vẫn đang được thờ ở chùa Bửu Sơn thành phố Biên Hoà .
Cũng trên đòa bàn nầy , nhiều người dân đòa phương trong quá trình khai
phá đất đai lập làng đa õthu thập một cách ngẫu nhiều tượng cổ bằng sa thạch
, bằng đồng nằm rãi rác trên các gò đồi phù sa cũ và mới bên dòng sông

Đồng Nai .
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 3
Vào những năm 30 của thế kỷ XX , nhiều dấu vết kiến trúc cổ bằng gạch
đã được tìm thấy , các nhà nghiên cứu người Pháp như H. Parmentier , L.
Malleret đã đen á nghiên cứu. Cũng trong thời gian ấy , miền Tây sông Hậu, các
nhà khảo cổ đã phát hiện nhiều vết tích của một nền văn hoá cổ mà Malleret
gọi là văn hóa Oc eo.
Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng , Đồng Nai là vùng đất đầu tiên
có phát hiện mới về khảo cổ học thời tiền sử . Cuối năm 1975 , di tích Cầu Sằt
được phát hiện và khai quật , tiếp theo đó là di tích Cái Vạn , Suối Chồn ,Bình
Đa cũng được khai quật .
Trong hai năm 1985 và 1986 , các nhà nghiên cứu đã khảo sát vùng lòng
hồ Trò An trước khi bò ngập nưóc đã phát hiện các di tích kiến trúc quan trọng
Từ 1994 đến 1996 , Bảo tàng Đồng Nai , Sở Khoa học công nghệ và môi
trường Đồng Nai kết hợp với cán bộ khảo cổ viện Khoa học xã hội thành phố
Hồ Chí Minh nghiên cứu , điều tra và khai quật nhiều di tích trên đất Đồng Nai
Hiện nay ,trên vùng đất Đồng Nai có 23 đòa điểm đã được nghiên cứu và
khai quật .
Kết quả khai quật cho thấy trên vùng đất Đồng Nai đã tồn tại nhiều di tích
văn hoá , tập trung nhiều ở khu vực Biên Hoà , Long Thành , ven sông Đồng
Nai . Các di tích ở Đồng Nai có niện đại sớm muộn khác nhau , môt số di tích
thuộc giai đoạn c eo như Cây Gáo , Suối Cả . Một số di tích thuộc giai đoạn
Hậu c eo như Bàu Sen , Đồng Bơ , Nam Cát Tiên . Nhiều di tích thuôc giai
đoạn Tiền ng co và giai đoạn ng co như Gò Bường , Cầu Hang .
Với một niên đại trãi dài nhiều thế kỷ( từ thế kỷ I đến XIII ) như vậy , lại
có nội hàm hàm văn hoá phong phú ( văn hoá Oc eo – Phù Nam , văn hoá ng
co , văn hoá Chăm pa ) , đòa bàn phân bố rộng , những di tích khảo cổ đã được
khai quật sẽ đưa đến những dữ liệu vô cùng phong phú về lòch sử của Đồng Nai
nói riêng và của Nam bộ nói chung .
III. Di chỉ kiến trúc văn hoá Oc- eo ở Đồng Nai

Cho đến nay , những di chỉ được phát hiện trong các di tích khảo cổ
trên đïia bàn tỉnh Đồng Nai đều là những kiến trúc được xây bằng gạch – gỗ ,
bằng gạch hoặc gạch – đá – cát kết hợp . Dựa vào bố cục cấu trúc và các cấu
kiện các di vật hiện có , ta có thể xác đònh những kiến trúc nói trên đều
thuộc loai hình kiến trúc có bố cục hình chữ nhật , hình vuông , hình đa giác.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 4
Dưới đây chúng tôi sẽ giới thiệu các kiến trúc đã được khai quật cho
đến nay :
3.1.Kiến trúc Cây Gáo I
Cuộc khai quật đã xác đònh kiến trúc gạch có cấu tạo từ ngoài vào
trong như sau:
- Kiến trúc bên ngoài:
Có dạng hình chữ nhật, dài theo hướng Đông-Tây 17m50; rộng theo
hướng Bắc- Nam là 9m70.
Bên ngoài tường móng được xây bằng 3 lớp gạch, bên trong được lát 5
lớp tiếp nối từ ngoài vào, tạo thành một hành lang rộng 1m50 bao quanh kiến
trúc bên trong.kiến trúc bên trong được chia thành hai.
- Kiến trúc phía Đông:
Có bố cục gồm 3 phần:phần giữa là không gian hình chữ nhật, rộng
40m theo hướng Bắc-Nam, dài 3m theo hướng Đông-Tây, sâu 1 m, ở giữa có
xây bậc thang đi xuống. Về phía đông là một bức tường gạch được xây nhô ra
ở khoảng giữa để tạo 2 rãnh hẹp ở hai bên đối xứng với hai rãnh ở hai bên
đối xứng với hai bậc thang. hai bên không gian chữ nhật là hai ô nhỏ, kích
thước mỗi ô rộng 1,20 m theo hướng Bắc-Nam, dài 3m theo hướng Đông-
Tây. Bên trong hai ô nhỏ được lấp đầy gạch. Lẫn trong gạch có dấu vết của
than tro và một ít mãnh gốm mòn. Các bức tường phía Đông đều nối liền với
phần tường phía Tây của toàn bộ kiến trúc.
- Kiến trúc phía Tây:
Kiến trúc phía Tây có hình chữ nhật dài 10,6 m theo hướng Đông-Tây,
rộng 6,30m theo hướng Bắc Nam. Bốn bức tường xoay quanh phía trong cao

hơn bức tường bao bọc toàn bộ kiến trúc phía ngoài, tạo thành một hình chữ
nhật có 4 cạnh cong vào tạo thành 4 góc nhọn. Các bức tường được xây cao
11 đến 12 lớp gạch, cao từ 0,92m -1m, dày trung bình 0,55m . Các bức tường
xây hơi xiên đổ ngoài.Vách phía bên trong của bức tường xây không được
phẳng như vách phía ngoài, có hai hóc ăn lõm vào mặt tường ở vò trí đối xứng
theo từng đôi một. Kích thước của mỗi hốc ăn sâu vào vách tường khoảng 25
cm, rộng 35cm. ở 4 góc tường cũng có 4 hố lõm tương tự. trong một hố lõm
vào vách phía Đông còn dấu vết của một cây gỗ cháy, ăn sâu từ trên mặt
tường chính là những lỗ chôn cột đỡ mái che phía trên kiến trúc bằng vật liệu
nhẹ như gỗ, tre, lá.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 5
Bên trong tường gạch hình chữ nhật được lấp đầy đất, sỏi la-tê-rit cao
bằng mặt tường, bố cục gồm hai phần:
+ Phần phía Đông trên bề mặt là một nền gạch bằng phẳng được lát
trên lớp sỏi la-tê-rit dày 0,80m . Nền gạch có chiều Đông tây là 4,70 m ;
chiều Bắc- Nam là 5,40 m, dưới sỏi la-tê-rít của nền gạch là lớp đất sét đắp
màu xám có lẫn than tro.ở góc Đông Nam của nền gạch có xây một ô vuông
nhỏ mỗi chiều 0,50 m , bên trong là sỏi la-tê-rit với đất sét, có lẫn ít mảnh
gốm thô và dấu vết của than tro.
+ Phần phía Tây có diện tích là(4,70 m x 5,40 m ). Quanh các vách
tường được lắp bằng gạch vụn, ở giữa lấp bằng đất sét pha cát mòn. Trong khu
vực này, sau khi bốc toàn bộ đất lấp đến độ sâu 0,90 m thì phát hiện được ở
phía dưới có gạch xây thành hai hình vuông lồng vào nhau. Hình vuông ngoài
rộng 400 m theo Bắc Nam và 4,2m theo Đông Tây. Các cạnh được xây bằng
một hàng gạch nằm theo chiều xuôi. các góc, gạch xây nhiều hàng không
thứ tự. Hình vuông nhỏ bên trong có kích thước mỗi chiều là 1,95m. chính
giữa có một hố tròn, bên trên được xếp bằng gạch. Hố tròn có đường kính là
1m, bên trong hố lấp đầy đất sét dẻo lẫn với gạch vụn. Hố tròn sâu 2m so với
lớp gạch của ô vuông phía trên.
Gạch xây trong kiến trúc cây gáo I hầu như chỉ có một loại gạch kích

thước trung bình cỡ 35cm x 1cm x7cm. Trong gạch có lẫn ít vỏ trấu. Gạch
được nung cứng, thường có màu đỏ hồng.
3.2.Kiến trúc Cây Gáo II
Kiến trúc cây gáo II nằm gần bờ phải sông Đồng Nai, cách kiến trúc
cây gáo I về phía Nam khoảng 30m qua một khe nước cạn; chìm sâu dưới
mặt đất độ 30cm-40cm.
Kiến trúc này có bình diện hình chữ nhật dài 11,6m ,theo hướng Đông
Tây gồm 3 ngăn. Ngăn phía Đông dài 30m, ngăn giữa 2,8m ; ngăn phía Tây
dài 5,8m , bên ngoài bình diện chữ nhật có sàn gạch chạy dài suốt ngăn giữa
và ngăn phía Tây, lan rộng sang hai mặt phía Nam và phía bắc của kiến trúc
khoảng 3m. phía ngoài nền gạch được tấn bằng những phiến đá lớn.
Ba ngăn bên trong có bố cục khác nhau:
- Ngăn phía Đông: có tường bao phía ngoài được xây dày khoảng
30cm; các bờ tường bò đổ hầu hết, các hàng gạch nằm méo mó nhưng vẫn giữ
được hình dáng của bờ tường cũ. Bên trong ngăn này có nhiều gạch vỡ rãi
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 6
gần khắp mặt bằng. Có lẽ những cấu trúc xây dựng bên trong ngăn này đã bò
sụp đổ.
Giữa bức tường phía tây có xây gạch hình vuông. Cạnh phía tây liền
với vách ngăn. Ô gạch chỉ xây một hàng gạch với ba lớp gạch từ dưới lên.
Mạn phía Đông bắc của ô gạch bò đổ nhưng ô gạch vẫn giữ được hình dạng
ban đầu. vuông nhỏ có chiều Đông Tây dài 11,22m ; chiều Đông Tây là
1,05 m , trong ô vuông nhỏ này được đổ nhiều đất có lẫn sỏi la-tê-rít.
khoảng giữa phía ngoài ô vuông nhỏ về phía Đông khoảng 0,40m có
1 tấm đá phiến được ghè đẽo tương đối vuông cạnh, mỗi chiều rộng khoảng
38cm dài 12cm, đặt ngay ngắn trên nền đất.
- Ngăn giữa: được lát kín bằng 2 lớp gạch vỡ, không thấy có gạch
nguyên. Sàn gạch ở ngăn giữa nằm cao hơn cả, chỉ cách vách tường bao phía
trong khoảng 20cm-25cm. phía dưới các lớp gạch được đổ đầy đất sét có lẫn
sỏi đá la-tê-rít và nện chặt.

- Ngăn phía Tây:từ trên mặt xuống dưới đáy được nện chặt bằng lớp
đất pha nhiều sỏi đá la-tê-rít; ở giữa ngăn này là dăm đá phiến. Dưới độ sâu
30cm có một gạch xây cao 2 lớp, chỉ còn lại 1 đoạn ngắn khoảng 0,40
m , những đoạn khác không tìm thấy dấu vết. Gần vách tường phía Nam ở độ
sâu 1,35 m , tìm thấy một vùng đất bò đốt cháy có màu nâu thẫm, nhiều vết
than củi và tro tập trung trong vùng có chiều dài đông tây 1,40m ; rộng bắc
nam 1,30m , dày khoảng 15cm, không thấy có dấu vết xương răng của người
hoặc của động vật trong tro than. độ sâu khoảng 1,40m là nền đất màu
vàng nhạt có lẫn ít sỏi la-tê-rít. Đây là mặt nền sinh thổ của di tích.
Ngăn giữa và ngăn phía Tây của kiến trúc tường gạch bao từ vách ngăn
phía đông được xây dày hơn so với đầu phía đông. Bề mặt tường gạch rộng
trung bình 0,60m xây bằng 6 lớp gạch từ dưới lên. Mặt tường bên trong chỉ
cao hơn sàn gạch phía ngoài khoảng 30cm-35cm. từ chân móng phía trên lên
đến mặt tường cao trung bình 0,70m , trên bề mặt của nhiều đoạn tường đã bò
đổ, nhất là mảng tường phía bắc chạy dọc gần bờ sông.
Hai kiến trúc cây gáo I và cây gáo II có bố cục khá giống nhau. Kiến
trúc cây gáo I có cấu trúc phức tạp hơn; song cả hai đều có niên đại tương
đương nhau, thuộc thế kỉ III sau công nguyên.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 7
3.3.Kiến trúc Gò Chiêu Liêu
Kiến trúc nằm trong gò Chiêu Liêu. Sau khi đào bốc toàn bộ lớp đất
lấp trên mặt gò dày từ 55cm-60cm, toàn bộ bề mặt kiến trúc gạch phía dưới
được lộ rõ. Kiến trúc gạch chỉ chiếm 2/3 phần gò phía bắc, chạy dài về phía
nam, gồm hai phần:
- Phía Bắc là bức tường gạch chạy dài theo hướng Đông Tây nằm cách
biệt với kiến trúc gạch hình vuông ở phía Nam bức tường 1,50m , bề mặt của
bức tường dày trung bình 1m. chiều dài của bức tường còn lại 6,50m , hai đầu
của bức tường đã bò nông dân, trong quá trình vỡ ruộng, phá hủy. Cách đó
khoảng trên 5m về phùia Đông theo hướng của bức tường gạch dưới lòng
mương nước thủy lợi có một vỉa gạch lát. Bức tường gạch, có thể kéo dài về

phía Đông. Như vậy, tổng chiều dài của bức tường gạch có thể trên 11m.
Tường gạch hiện còn cao 0,65m , từ móng lên có tất cả 8 lớp gạch, cao
hơn bề mặt kiến trúc bên trong (phía Nam) trung bình là 30cm. các viên gạch
được kết dính bằng loại đất sét dẽo, màu xám trắng. Hai bên chân tường được
gia cố bằng lớp đất sét trộn với cát lẫn sỏi la-tê-rít màu đỏ nện chặt thành
một lớp dày từ 40cm-45cm.
Mặt trong bức tường (mặt phía Nam) có ba lỗ hình bán nguyệt xuyên từ
mặt tường đến chân tường gạch qua các lớp gạch. Mỗi lỗ cách nhau trung
bình là 1,90m , đường kính trung bình của các lỗ khoảng 40cm, được đục sau
khi bức tường được xây xong.
Kiến trúc gạch ở phía nam bức tường có bình diện hình vuông, cạnh
đông tây nằm song song với bức tường phía ngoài. Diện tích kiến trúc gạch
hình vuông có cạnh Bắc Nam dài 4,80m , cạnh Đông Tây dài 4,50m , trên bề
mặt có đắp một lớp đất sét dẽo trộn với gạch vụn dày khoảng từ 20cm đến
25cm, phía dưới lớp đật này là những vóa gạch được xây khá ngay ngắn, tuy
nhiên do tác động của những người nông dân khai phá đất để làm ruộng,
nhiều chỗ phía dưới của nền gạch đã bò bóc một số gạch, nhất là ở khu vực
phía Bắc và góc phía Tây của nền gạch. Khu vực phía Nam và gần trung tâm
còn tương đối nguyên vẹn, góc phía Nam nền đất bò lún do ảnh hưởng của
mương nước thuỷ lợi. Gạch bò xô chuồi ra ngoài, các đầu viên gạch nằm gối
lên nhau thành từng hàng tương đối ngay ngắn. Do đất nền bò lún nên kiến
trúc gạch hơi bò nghiêng về phía đông. Khu vực gần trung tâm nền gạch được
xây cao hơn so với xung quanh từ 20cm-30cm , cách cạnh phía Đông của
kiến trúc khoảng một mét về phía trung tâm, gạch được xây cao thành hình
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 8
vuông, có mỗi chiều là 1,30m , xung quanh được đắp bằng đất sét dẽo trộn
với gạch vụn. Rìa cạnh phía tây của nền gạch vuông này có một bức vách
mỏng được xây bằng 5 lớp gạch, có bề rộng 0,90m bằng ba viên gạch xếp
dọc với nhau. Bức vách đã bò đổ chuồi ra phía ngoài.
Gần trung tâm nhất của tòan bộ trung tâm kiến trúc gạch có một

khoảng trống hình chữ nhật không xây gạch, chiều Bắc Nam dài 2m, chiều
Đông Tây rộng 1,20m , trên mặt đắp bằng đất sét dẽo trộn với gạch vụn cỡ
bằng nắm tay. Lớp đất này được đắp dày trung bình khoảng 30cm. phía dưới
lớp đất sét trộn với gạch vụn là lớp cát hạt to lẫn nhiều sỏi la-tê-rít màu đỏ
trộn với đất sét dẽo. Thành phần cát và sỏi đỏ chiếm khoảng trên 60% đắp
thành một lớp dày trên 30cm. dưới lớp cát là lớp đất thuần nhất màu xám,
dẽo, càng đào xuống sâu, đất có màu sáng dần. Từ độ sâu 1m trở xuống, đất
có màu vàng nhạt, có nhiều đốm đỏ của mạch phèn. Hố ở gần trung tâm kiến
trúc được đào đến độ sâu 2m so với mặt sàn gạch phía trên.
Phía ngoài cạnh Tây của nền gạch vuông khoảng 40cm, có một lổ tròn
được đào thủng qua lớp gạch. Lỗ tròn có đường kính khoảng 40cm, nằm đối
diện với lỗ tròn giữa tường gạch phía ngoài khoảng 2m.
Toàn bộ kiến trúc gạch nằm hơi lệch về phía Đông Nam gò với 1 góc
từ 12-15 độ so với trục Bắc Nam.
Gạch xây dựng trong kiến trúc chỉ có một loại, có kích thước là:
36cmx23cmx7cm; 38cmx24cmx8cm…trong gạch có lẫn ít vỏ trấu; một mặt
phẳng láng, mặt kia có 3 hoặc 4 dấu ngón tay kéo ngoằn ngoèo trên mặt gạch
với mục đích làm tăng mặt tiếp xúc. Các mặt hồ liên kết với các viên gạch là
loại đất sét màu xám dẽo. Gạch được nung thường có màu đỏ thẳm, có nhiều
viên màu hồng hoặc bò cháy xám.
Nhìn chung, kiến trúc gò Chiêu Liêu được bao bọc bởi bức tường gạch
hình chữ nhật. Bên trong là kiến trúc gạch hình vuông có nhiều lổ cột dùng
để đỡ cho phần mái làm bằng vật liệu nhẹ như gỗ, tre, lá. Nền gạch xây bằng
mặt đất, không thấy phần xây cao phía trên .
3.4.Kiến trúc Gò ng Tùng
Kiến trúc Gò Ông Tùng xây treo hình chữ nhật, chiều dài Đông Tây
11m, chiều Bắc Nam rộng 7m, toàn bộ kiến trúc gạch nằm hơi lệch về hướng
Đông Nam khoảng từ 10-15 độ. Kiến trúc có bố cục gồm 2 phần:
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 9
- Phía ngoài là bức tường hình chữ nhật bao bọc, dày khoảng 1m. do

quá trình vỡ ruộng, nên bề mặt của bức tường bao đã bò bóc một số gạch.
Hiện tại, bức tường chỉ còn cao trung bình 30-35cm. chỗ nào cao nhất ở mặt
phía Đông cũng chỉ khoảng 40cm tính từ dưới chân móng lên. Nhiều đoạn
tường đã bò bóc gần hết gạch. Phần gạch bò mất nhiều là khu vực phía Tây
của bức tường.
- Phía trong bức tường bao có một nền gạch, chiều dài Đông Tây là 5m,
chiều rộng Bắc Nam 4m, nền gạch này nằm về mạn Đông của tường bao với
khoảng cách trung bình là 50cm. về mạn Tây là khoảng đất trống , không lát
gạch.
Khoảng cách giữa bức tường phía ngoài và nền gạch bên trong được
nén chặt bằng cát, sỏi đỏ la-tê-rít trộn với đất sét dẽo thành 1 lớp cứng, bằng
phẳng. Bề mặt của lớp cát này hiện tại thấp hơn so với nền gạch khoảng
25cm, lớp cát được đắp dày trung bình từ 25-30cm, thành phần của cát và sỏi
nhỏ màu đỏ trong lớp đất đắp chiếm trên 60%.
Nền gạch có góc, cạnh tương đối thẳng, nhưng mặt nền không được
bằng phẳng có nhiều chỗ lồi lõm. Các viên gạch được lát không đều, có viên
nhô quá cao, có viên lại nằm thấp. Mạch hồ để xây gạch là loại đất sét
nhuyễn màu xám, dẽo, rất giống với các loại đất làm hồ xây ở kiến trúc Gò
Chiêu Liêu. Các mạch hồ xây trong nền gạch không đều nhau, thường rất
dày, có những chỗ dày 3-4cm, bên trong nền gạch có nhiều chỗ trống không
lát gạch. Những chỗ này được thay thế bằng đất sét trộn với cát và sỏi đá.
Nền gạch hiện còn tất cả 4 lớp, xây chồng lên nhau từ dưới lên. Móng
của nền gạch nằm sâu cách mặt ruộng hiện tại là 60cm, được xây ngay trên
nền đất màu xám đen, không được gia cố. Chính vì vậy mà nền gạch phía
trên đã bò lún nhiều chỗ.
Gạch xây trong kiến trúc chỉ có một loại, kích thước giữa viên này với
viên kia chỉ lớn nhỏ hơn nhau chút ít. Kích thước trung bình là :
31cmx20cmx7cm; 33cmx22cmx8cm…trong gạch có lẫn ít vỏ trấu, số lượng vỏ
trấu trong gạch ít hơn so với nhiều loại gạch trong di tích Đồng Bơ, Đạ
Lắk…gạch được nung tương đối cứng, thường có màu đỏ thẫm, đỏ hồng và có

một số viên bò nung cháy màu xám đen.
Quanh vách phía trong bờ tường bao và ngay trên nền gạch xây phía
trong bờ tường có 18 lỗ tròn lớn nhỏ được đào xuyên qua cá lớp gạch. Những
lỗ có kích thước lớn hơn cả có đường kính trung bình khoảng 40cm. có nhiều
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 10
lỗ tròn đường kính khoảng 20cm, các lỗ cột thường cách nhau không đều, vào
khoảng 1,50 m -2m. có nhiều lỗ được đào kề nhau, chỉ cách 30-40cm. đây
chắc là những lỗ cột để đỡ mái che bằng vật liệu nhẹ phía trên kiến trúc
gạch.
Phần để trống không xây gạch ở phía tây bên trong bức tường bao có
chiều Đông Tây là 3,53m , chie Bắc Nam là 5m, toàn bộ phần này được đắp
bằng đất sét dẽo trộn lẫn với cát và sỏi đỏ la-te-rít. Thành phần cát, sỏi
chiếm khoảng trên 60%. Lớp đất này được nện kỉ, có bề mặt tương đối bằng
phẳng, thấp hơn nền gạch hiện tại là 20cm, có bề dày khoảng 40-45cm. phía
dưới lớp đất đắp là sinh thổ thuộc loại đất sét thuần màu xám xanh. Càng đào
xuống sâu, đất sáng màu dần. Khi đào đến độ sâu khoảng 1m so với mặt đất
hiện tại, xuất hiện nhiều mặt phèn màu nâu và nhiều chấm đỏ của sét la-tê-
rit.
Kiến trúc gạch trên gò Ông Tùng có dáng dấp khá giống với kiến trúc
của gò Chiêu Liêu, kiến trúc Cây Gáo I và Cây Gáo II. Song, trong kiến trúc
gò Ông Tùng không có khoảng để trống hình vuông ở trung tâm nền gạch
3.5.Kiến trúc Rạch Đông .
Di tích Rạch Đông nằm trên một gò đất giữa khu ruộng lúa. Mặt gò có
chiều Đông Tây rộng khoảng 16m. chiều Bắc Nam rộng khoảng 17m, cao
hơn so với mặt ruộng xung quanh từ 80cm-1m. trong di tích có dấu vết của 4
kiến trúc vật:
-Kiến trúc 1: nằm trên triền Tây bắc. Tại đây khi bóc hết lớp đất mặt,
đến độ sâu 45cm, phát hiện một nền gạch hình vuông, mỗi chiều rộng 3,80m
, có cạnh gần song song, nằm theo hướng Đông, hơi lệch về phía Bắc khoảng
10-15 độ.

Nền gạch vuông được xây bằng loại gạch có kích thước lớn
40cmx22cmx11cm, gồm tất cả là 5 lớp gạch xếp chồng lên nhau. Giữa nền
gạch vuông có chừa một lỗ trống hình vuông, mỗi chiều rộng 1m. chung
quanh nền gạch còn dấu vết các bức tường gạch. Phần lớn đều bò đổ sập vào
phía trong, chỗ cao nhất khoảng 1m, gồm 13 lớp gạch dày trung bình
50cm.gạch xây tường bao có kích thước nhỏ hơn gạch nền. Kích thước trung
bình của chúng là 32cmx16cmx8cm.
Dưới chân tường có đắp 1 lớp đất sét dày khoảng 20cm, sau đó xếp
gạch lên phía trên xây thành bức tường cao. Chính vì vậy mà những bức vách
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 11
được xây kiểu này đều bò đổ sụp vào phía trong. Riêng mặt phía Bắc, gạch
được xây trực tiếp lên nền gạch. Lớp dưới cùng xây bằng loại gạch
20cmx20cmx10cm. phía trên xây bằng loại gạch 32cmx18 cmx8cm. bề dày
của tường gạch gần 1m. do vậy, tường gạch phía bắc còn giữ được khá chắc
chắn.
Quanh phía ngoài nền gạch vuông được đắp 1 lớp đất sét dẽo trộn với
gạch vụn. Lớp đất này đắp dày trung bình từ 30-40cm, nhờ vậy mà nền gạch
bên trong được bảo vệ khá tốt mặc dù cách đó khoảng 30m về phía Nam có
một hố bom lớn, nhưng nền gạch vẫn còn nguyên, không bò hư hỏng.
trung tâm nền gạch có 1 hố vuông. Bên trong hố vuông được lắp
bằng đất sét có lẫn nhiều sỏi đỏ, đến độ sâu 1m có 1 nền gạch khác chỉ lát 1
lớp gạch, giữa chừa 1 lỗ nhỏ hình vuông, mỗi chiều 30cm. phía dưới nền gạch
này, hố được lắp bằng lớp đất sét dẽo lẫn nhiều cát và sỏi đỏ gần giống với
lớp đất được lắp phía trên. Tiếp đến độ sâu 60cm so với sàn gạch phía trên,
lại có 1 nền gạch nữa, rộng 70cm, lát 5 lớp gạch, giữa chừa 1ô trống, rộng
mỗi chiều 30cm. trong ô trống lắp bằng đất sét dẽo màu trắng xam. Dưới
cùng có 1 lớp cát trắng, nhuyễn, dày khoảng 5cm. trong lớp cát trắng này đã
tìm được 5 lá vàng nhỏ, mỏng. Lớp gạch cuối cùng trong hố vuông nhỏ nằm ở
độ sâu 2m20 cách bề mặt sàn gạch trên cùng. Dươi lớp gạch đó là nền sinh
thổ thuộc loại đất sét cứng, màu vàng nhạt, có nhiều đốm nhỏ và sỏi đỏ la-tê-

rít.
- Kiến trúc hai: nằm trên triền Tây Nam. đây có 1 hố bom đã được
san lấp 1 phần. Miệng hố hiện có đường kính khoảng trên 3m, sâu 1,70m,
cách nền gạch vuông phía Bắc 1,50m .
Vách phía Tây miệng hố bom còn dấu vết của 1 kiến trúc gạch hình
vuông, có cạnh Bắc Nam song song với cạnh của nền gạch vuông phía Bắc
cách khoảng 3m về phía Nam.
Dấu vết của nền gạch gồm rất nhiều gạch vỡ lẫn lộn tong đất và các
vóa gạch cò xếp ngay ngắn theo hướng Bắc Nam.
- Kiến trúc ba: nằm trên triền đông bắc, mặt gò ở đây cao hơn những
nơi khác. Khi đào sâu khoảng 60cm cách mặt gò, đã phát hiện được 1 ô gạch
xây theo hình vuông, nằm hơi lệch về hía Đông Nam nền gạch vuông với
khoảng cách 3m về phía Đông. Bề mặt của ô vuông gạch nằm cao hơn so với
nền gạch vuông phía Tây khoảng 40cm. cạnh của ô vuông gạch dài 1,30m
nằm song song với cạnh của nền gạch theo chiều Bắc Nam. Cạnh phía Tây
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 12
và phía Bắc chỉ xây 1 hàng gạch với 3 lớp gạch chồng lên nhau. Cạnh phía
Đông và phía Nam xây 3 hàng gạch. Khoảng giữa của ô vuông gạch để
trống, mỗi chiều rộng 60cm.
Liền với cạnh phía Đông, gạch được lát lan đến rìa gò, với bề
rộng trên 1m
- Kiến trúc 4:nằm trên triền Nam. Tại khu vực này có rải nhiều cuội
thạch anh màu trắng đục, có đường kính trung bình từ 5-10cm. về mạn Nam
vóa cuội được rải vào bên trong ô vuông gạch, kéo dài đến rìa cạnh phía
Đông Nam của ô vuông gạch. Diện tích vóa cuội khoảng 1,50m
2
. bên trong ô
vuông gạch từ trên mặt có vóa cuội xuống 1,40m là lớp đất của gò; từ 1,40m
trở xuống là nền sinh thổ cứng có lẫn sỏi la-tê-rít, màu nâu vàng.
Về phía Đông Nam gò, khi đào đến độ sâu 0,45m cách mặt gò, phát

hiện được vóa gạch xây theo hình bán nguyệt, cạnh cong phía Nam bò nông
dân trước đây đào mất một đoạn. Phần cung tròn của vóa gạch nằm quay về
phía Đông. Cung tròn có bán kính rộng 0,75m . tất cả được xây bằng ba lớp
gạch chồng lên nhau. cạnh phía Tây của vóa gạch hình bán nguyệt, cách
vóa gạch xây khoảng 15cm, có xếp 1 hàng gạch, bao gồm những mẫu gạch vỡ
thành một hàng theo đúng chiều Bắc Nam với chiều dài khoảng 2m. vóa gạch
được xếp rộng trung bình khoảng 35cm. mặt phía Đông, ngay phía dưới lớp
gạch cuối cùng, phát hiện một mặt phẳng được nện bằng đất sét với gạch vụn
có màu nâu đỏ. Phần đất nện rất phẳng, lan rộng ra phía ngoài vóa gạch hình
bán nguyệt trên 1m.
Theo dấu vết còn lưu lại, ở di tích Rạch Đông, có thể gồm 4 kiến trúc
bằng gạch. Phần nửa phía Tây gò có hai kiến trúc gạch được xây lớn hơn cả.
Kiến trúc gạch ở phía Nam đã bò bom phá hủy hoàn toàn. Kiến trúc gạch phía
Bắc còn tương đối nguyên vẹn. Phần phân nửa phía Đông gò, tìm thấy một
kiến trúc gạch hình vuông và một kiến trúc có cấu tạo hình bán nguyệt. Hai
kiến trúc nhỏ dường như tương ứng với một kiến trúc lớn ở phía Tây.
Di tích Rạch Đông được xây thấp hơn mặt gò , các bức tường chỉ xây
cao hơn nền gạch phía dưới khoảng từ 1m-1m20 vì số lượng gạch vỡ nằm rải
rác trong di tích có rất ít.
Gạch xây trong di tích chủ yếu có 3 loại. Loại có kích thước lớn
40cmx22cmx11cm; loại trung bình 32cmx18cmx8cm; và loại gạch vuông
20cmx20cmx10cm. gạch được nung nhiệt độ cao, có màu đỏ thẫm, xám
hồng. Gạch cứng, trong gạch có lẫn ít sỏi nhỏ la-tê-rít và vỏ trấu.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 13
3.6. Kiến trúc Đồng Bơ .
Kiến trúc Đồng Bơ đã bò chủ đất đào và lấy đi một số gạch dùng để lát
sân. Sau quá trình khai quật đã phát hiện 1 kiến trúc khá kiên cố, nằm phía
dưới mặt gò. Đất lắp trên bề mặt dày nhất là 80cm, trung bình từ 40-60 cm.
kiến trúc có bình diện hình gần vuông, chiều Đông Tây dài 5m, chiều Bắc
Nam rộng 4m, hướng Bắc Nam hơi lệch về phía Đông 20-25độ.

Giữa cạnh phía Đông cách mỗi bên tường khoảng 1m tính từ góc tường
bên trong ra, có hai bức vách lồi ra phía ngoài, đối xứng với nhau theo hướng
Đông Tây. Đây có thể là phần cửa được xây lồi ra phía ngoài kiến trúc, có
hướng quay về hướng Đông. Phần xây lồi ra phía ngoài dài khoảng 60cm.
phần cửa rộng 2m.
Tường gạch bao quanh xây bằng 4 hàng gạch, có chiều dày trung bình
60cm. chỗ còn lại cao nhất có 8 lớp gạch, cao khoảng 60cm. bên ngoài tường
gạch được đắp đất sét với gạch vỡ, sát tường gần cao bằng mặt tường phía
trong. Bên trong được đắp bằng đất sét với gạch vụn cao ngang mặt tường.
Phía dưới móng tường là lớp đất thòt dẽo màu xám trắng. Khi đào
xuống lớp đất này, sâu khoảng 30 cm phát hiện một nền vuông xếp đá thạch
anh màu trắng đục, nằm chính giữa kiến trúc gạch, có các cạng song song với
các cạnh của tường gạch phía ngoài, mỗi cạnh rộng 1,80m , đá thạch anh xếp
từ dưới lên tất cả là 10 lớp, cứ mỗi lớp đá thạch anh lại đến 1 lớp đất sét
mỏng 5-10cm, có bề dày toàn bộ khoảng 1m.
Bên cạnh nền thạch anh có viên đá cuội trò. Kích thước khá lớn, đường
kính khoảng 70cm. có thể viên cuội này trước đây được đặt nằm lên nền
thạch anh. góc phía Tây Bắc có 3 viên gạch được đặt liền sát phía ngoài
nền thạch anh. Cách góc Tây Bắc khoảng 60cm có 1 số gạch nằn tại vò trí cũ
, rất có thể quanh nền thạch anh có một nên gạch bao quanh, nhưng đã bò chủ
đất bóc hết.
Gạch xây trong kiến trúc chỉ có một loại. Thường kích thước trung bình
là 30cmx17cmx7cm. thường có lẫn ít vỏ trấu. Gạch tương đối chắc, có màu
hồng xám, nâu đỏ. Có một số gạch nung có màu xám đen và đỏ thẫm.
Hình dạng và cấu trúc trong kiến trúc gạch ở Đồng Bơ so với kiến trúc
gạch ở Cây Gáo I và II hoàn toàn khác nhau, song khá giống với kiến trúc ở
di tích Cổ Lâm Tự. Nó thuộc loại kiến trúc đền tháp.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 14
3.7.Kiến trúc Bàu Sen.
Kiến trúc Bàu Sen nằm trên một gò nhỏ giữa khu đồng trũng có nhiều

bầu nước như Bàu Sen, Bàu Cỏ…hình dáng gò gần giống những gò Đá Nổi
trong các di tích ở miền Tây Nam bộ nhưng quá quá trình thám sát, thì thấy
đây là một gò do tác động của núi lửa tạo thành.
Diện tích khai quật tổng cộng 150m vuông (kể các hố thám sát.)

trong
đó, H1 và H2 có dấu vết kiến trúc gạch đá.
Hố khai quật I (H1) diện tích 4,5m
2
,nằm ở khu vực rìa gò phía Bắc.
Tại đây, sau khi đào hết lớp đất mặt màu xám đen, có lẫn nhiều rễ cây, cỏ,
sâu 20-25cm, gặp ngay 1 vóa gạch mỏng nằm gần đúng hướng Đông Tây, từ
triền gò đến chân gò dài 3m, chiều dày của vóa gạch chỉ bằng 1 viên gạch
xếp theo chiều dọc, với chiều cao gồm 2,3 lớp gạch xếp chồng lên nhau. Vóa
gạch được xây ngay trên nền đất sét có nhiều sỏi đỏ la-tê-rít, gồm phần lớn là
gạch vỡ.
Đầu phía Tây của vóa gạch, gần đỉnh gò là khối đá lớn nổi cao trên mặt
gò, các khối đá đưng gần như riêng biệt có hình gần vuông, bề rộng nhất
60cm,chiều cao đo được 1m, không kể chân cắm sâu vào kẻ những khối đá
lớn nằm phía dưới. những kẻ hở phía trên phần chân của khối đá, có 1 ít
gạch vỡ nằm lọt vào các kẹt đá, cùng với đất có lẫn nhiều sỏi đỏ la-tê-rít, có
cảm giác như khối đá được chèn giữ để phỏi bò đỗ. Trên bề mặt các khối đá
không có dấu vết thi công.
Hố khai quật II (H2) nằm ở phía Đông triền gò, tiếp giáp hố khai quật
I, chiều dài Bắc Nam 10m, chiều rộng Đông Tây 5m, lấn xuống phần đất
ruộng phía Đông. Tại đây đào sâu từ 40-60cm đã đụng ngay những lớp đá
góc phía dưới và đã phát hiện hai huyệt lớn ở phía trên triền đồi nằm song
đôi với nhau theo hướng Bắc Nam, cách nhau 60cm, giữa những khối đá lớn
bao quanh, cách chỗ tìm được pho tượng đá về phía tây 1,50m . trên bề mặt
hai huyệt, dưới lớp đất phủ dày 20cm, có nhiều gạch vỡ nằm lộn xộn. Bên

trong hai huyệt có cấu trúc cụ thể như sau:
- Huyệt I: nằm về phía Bắc, miệng hình ô van, đường kính lớn nhất
2,30m , những khối đá dựng quanh miệng huyệt có bề rộng 50cm trở lên, có
những khối đá bề mặt rộng tới 1m, miệng huyệt có lớp đất mặt dày 25cm,
xốp, màu xám tro, lẫn nhiều rễ cây nhỏ và cỏ. Từ độ sâu 25-40cm là đất có
lẫn nhiều sỏi la-tê-rit cùng với gạch vụn. Từ 40cm-1m10, đất có màu xám
xanh lẫn nhiều cát và gạch vụn. Từ 1,10m đến đáy, trong đất có nhiều cát
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 15
màu xám xanh, chiếm tỷ lệ khá cao khoảng 60%. Dưới đáy có những khối đá
lớn nằm, ở độ sau 1,90m . trên mặt đất có nhiều gạch, phần lớn bò đập vỡ, chỉ
còn một số ít viên còn tương đối nguyên lành. Tất cả đều nằm không có thứ
tự. Đáy hẹp so với miệng huyệt, chỗ rộng nhất đo được 1,20m , không tìm
thấy hiện vật bên trong huyệt.
-Huyệt II: miệng gần tròn có đường kính trung bình khoảng 2,60m , sâu
1,85m , đáy là những khối đá lớn nằm chèn khít lên nhau, chỗ rộng nhất là
1,35m , quanh vách có 7 khối đá lớn ghép lại, có những khối bề mặt rộng đến
1m và liền 1 khối từ trên mặt xuống đáy hố, các lớp đất bên trong khá giống
với huyệt I, có rất nhiều gạch vỡ lẫn lộn trong các lớp đất (không thấy có
hiện vật chôn theo).
3.8.Kiến trúc Nam Cát Tiên .
Kiến trúc Nam Cát Tiên trước lúc khai quật đã bò sụp đổ và đã bò đào
bới hư hại rất nặng nề. Gần giữa kiến trúc đã bò đào một hố lớn có chiều dài
theo Đông Tây trên 3m, chiều rộng Bắc Nam khoảng 2,50m , sâu khoảng
1,60m, gạch đá được moi dưới đáy hố vứt lên mặt đất thành đống lớn. Hố bò
đào trộm nằm về vách phía Nam của nền di tích.
Trong quá trình khai quật và xử lý các lớp gạch đá, nhận thấy kiến trúc
gồm 3 phần: phần âm, phần dương (phần xây dựng phía trên) và phần kiến
trúc phụ.
-Phần âm:
Phía dưới nền gạch là hố móng hình vuông, đáy hẹp, có dạng hình

phễu. Miệng hố rộng mỗi chiều khoảng 6,50m , gần đúng hướng Đông Tây.
Đáy hố sâu 1,50m so với lớp đá xếp phía trên cùng, đổ cát dày 30cm; sau đó
xếp đá lên lớp cát, rồi lại đổ cát lên mặt đá và tiếp tục chất đá lên phía trên.
Tất cả có ba lớp cát đá như vậy. Lớp đá nằm phía trên cùng không đổ cát như
những lớp dưới mà được liên kết bằng đất sét nhão màu xám đen. Lớp đá này
dày 0,60m .
-Phần dương:
Phía trên các lớp đá là nền gạch hình vuông nằm ở giữa. Nền gạch
vuông có mỗi chiều rộng 5m; giữa nền vuông chừa một khoảng trống hình
vuông mỗi chiều rộng 0,76m, không xây gạch mà được xếp bằng đá cuội có
kích thước nhỏ , đường kính trung bình của những viên cuội từ 10cm đến
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 16
15cm, quanh nền gạch, phía ngoài được đắp bằng lớp đất sét trộn với gạch
vụn. Lớp đất này dày từ 25cm-30cm, rộng ra phía ngoài 0,50m-0,60m .
Nền gạch vuông hiện còn tất cả năm lớp gạch xây trên nền đá. Mạn
phía Nam của nền gạch, dấu vết của một bức tường gạch bò đổ còn khá rõ
nét. Những vóa gạch nằm xiên, gối đầu lên nhau theo từng vóa kéo dài về
phía Nam, cách chân móng của nền gạch vuông khoảng 3m. các vóa gạch này
có thể trên 30 lớp gạch. Các bức tường gạch được xây phía trên có thể khá
cao, ước lượng cũng trên 2,50m , lẫn lộn quanh
Đống gạch đỗ xung quanh kiến trúc, tìm được khá nhiều những viên
gạch trang trí, bao gồm các loại gạch vạt xéo một đầu, có nhiều viên được
gọt tròn ở một đầu hoặc khắc một cái ngàm ở một đầu, có loại gạch được
chạm nổi hoa văn hình lá cây cách điệu. Loại gạch này có nơi tìm thấy đến
năm viên nằm thành một hàng như ở góc phía Bắc của tường gạch.
-Kiến trúc phụ:
phía ngoài cạnh phía bắc của kiến trúc, tìm thấy một sàn lát một lớp
gạch thấp dần ra phía ngoài, có chiều dài đông tây là 2m, bề rộng 1,50m .
Mặt phía Đông, cách kiến trúc khoảng 1,20m có một cái nền rộng
được lát một lớp cuội xếp khít nhau, nhiều chỗ có chèn thêm gạch vỡ. Nền

cuội này có chiều dài Bắc Nam khoảng 5m, chiều Đông Tây khoảng 4m.
Kiến trúc Nam Cát Tiên đã bò đổ sập hoàn toàn, nhưng trong quá trình
khai quật đã giúp chúng ta hiểu được kiến trúc này có hai phần: âm và dương.
Phần xây phía trên khá cao, gần giống như một cái tháp nhỏ.
Gạch xây trong kiến trúc Nam Cát Tiên chủ yếu có hai loại gạch khác
nhau: loại gạch có kích thước lớn được xây ở phần móng. Kích thước trung
bình của hai loại gạch này: 32cmx18cmx7cm; 30cmx17cmx7cm. loại gạch có
kích thước tương đối nhỏ hơn được xây ở phần tường phía trên kiến trúc. Kích
thước trung bình là 28cmx11cmx7cm; 28cmx12cmx8cm; 26cmx11cmx7cm.
gạch được nung tương đối tốt, thường có màu đỏ thẫm, gạch cứng, trong gạch
có lẫn ít vỏ trấu.
Kiến trúc Nam Cát Tiên có cấu tạo khá giống với kiến trúc gạch ở Đa-
lắk. Có thể hai kiến trúc này có niên đại tương đương nhau
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 17
3.9.Kiến trúc Da lăk.
Di tích Đạ Lắk đã được xây dựng trên mặt nền đá ở đỉnh một quả đồi
nhỏ, nằm cạnh bờ sông Đồng Nai, trong khu vực rừng cấm thuộc vườn Quốc
gia Nam Cát Tiên.
Trước lúc khai quật, di tích đã bò đào phá, phần xây dựng bằng gạch
phía trên hầu như đã bò san bằng hoàn toàn; mặt đồi còn lại gần như bằng
phẳng. Gạch vỡ và những tấm đá thuộc cấu kiện của kiến trúc nằm rải rác
nhiều nơi.
Trong quá trình khai quật đã phát hiện được dấu tích rõ ràng của một
công trình kiến trúc, gồm các phần:
- Phần âm: là một huyệt hình vuông có các cạnh nằm gần đúng với các
hướng Đông Tây Nam Bắc; mỗi chiều rộng 2,35m, vách tương đối thẳng
đứng. Nền đáy hố tương đối bằng phẳng (sâu trung bình 2m, chỗ sâu nhất là
2,20m so với mặt nền phía trên), dưới đáy giáp vách phía Nam được đào sâu
hơn khoảng 20cm, rộng khoảng gần 1m
2

.
Đáy huyệt được đổ một lớp cát mòn dày khoảng 10-15cm, loại cát màu
xám có nhiều đốm đen, giống với loại cát của sông Đồng Nai tại khu vực
di tích.
Quanh vách huyệt từ dưới lên được xếp bằng những khối đá ba-dan
xốp có hình gần tròn, đường kính trung bình từ 20-20cm đến 30-35cm; có
bề dày trung bình từ 60-65cm ,từ đáy lên phía trên khoảng 1m, các kẽ đá
được đổ loãi cát xám. Từ 1m lên tới gần miệng hố, các kẽ đá được đổ
chèn bằng loại bột và đá dăm nhỏ được đào trong hố ra, phía trên lớp đá
này được đổ một lớp bột và dăm đá dày khoảng 20-25cm. tại góc hố phía
đông nam, có một mạch gạch xây còn tương đối nguyên vẹn ngay phía
trên lớp đá dăm. Chắc hẳn, có một nền gạch xây quanh vách phía trên các
khối đá.nền gạch ở độ sâu cách mặt nền đá phía ngoài khoảng 30cm.
Các khối đá xốp chỉ xếp quanh vách hố vuông lớn. Giữa hố là một
khoảng trống có bề rộng trung bình mỗi chiều khoảng 1m . Dưới đáy,
trên lớp cát xám mỏng nằm trên nền đá, có một số viên gạch còn nguyên
của nền gạch. Do đã bò đào bới xáo trộn nên cấu trúc của nền gạch này
không còn nguyên vẹn.
Vách phía trong của các khối đá xây gạch từ dưới đáy lên nền gạch
phía trên, thành hình vuông mỗi chiều rông khoảng 1m. bên trong hố
vuông này từ dưới đáy lên khoảng 1m được đổ đầy cát xám. Phía trên lớp
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 18
cát là lớp đất có lẫn nhiều gạch vụn. Gạch xây trong hố vuông có kích
thước lớn hơn so với gạch xây ở phần phía trên của kiến trúc.
Các loại gạch xây trong phần âm thường có kích thước trung bình
31cmx15cmx8cm;30cmx15cmx8cm;30cmx14cmx8cm; 30cmx14cmx7cm…
- Phần dương: phần này đã bò san bằng . trong quá trình khai quật đã
phát hiện những vỉa gạch xây phía ngoài hố vuông lớn.
- vách phía Nam, cách miệng huyệt 50cm còn một vỉa gạch có bề dày
50cm, chiều dài 75cm. các lớp gạch đã bò bốc gần hết, chỉ còn lại 2 hoặc 3

lớp.
- vách phía Bắc song song với mép huyệt vuông, cách 50cm có một
vỉa gạch. Vỉa gạch có bề dày 50cm, chiều dài 90cm; các lớp gạch xây
cũng chỉ còn lại 2 đến 3 lớp.
- Mặt phía Đông, nằm gần góc phía Đông Bắc, cách mép huyệt khoảng
60cm có một vỉa gạch xây ngay trên nền đá. Vỉa gạch có chiều rộng
khoảng 1m, dài ra phía Đông khoảng 1,40m , cao 4 lớp gạch, đầu phía
ngoài các viên gạch đều có dấu gọt tròn. Xa hơn về phía ngoài, cách mép
vỉa gạch khoảng trên 2m có tấm đá phiến. Đây là tấm đá được đặt nằm
phía dưới cửa, hai đầu tấm đá có đục xuyên 2 lỗ tròn. Tại góc phía Đông
Nam của huyệt vuông, cách mép khoảng 1,30m có tấm đá phiến thứ hai.
Đây là tấm đá được dùng để làm cửa ra vào đền.
- Theo những dấu vết còn lại có thể thấy kiến trúc Đạ Lắk là một ngôi
tháp, có bề rộng khoảng 4,50m ; bên trong có lòng rộng trung bình mỗi
chiều 3,50m. Tháp có cửa quay về phía Đông, cửa tháp nằm hơi lệch
về phía Đông Bắc của tháp, phía ngoài cửa tháp có một cái sân gạch
được lát rộng.
So sánh số lượng gạch bò đổ nằm trên mặt di tích, với bề dày, rộng
của các bức tường; chúng tôi ước tính, ngôi tháp ít nhất cũng được xây
khoảng trên 3m so với mặt đồi. Với số lượng khá nhiều loại gạch được
gọt tròn một đầu, gạch có khóet rãnh ở giữa, gạch được vạt xéo hai đầu
hoặc khắc ngàm ở một đầu, một số gạch vuông, gạch dài có kích thước
lớn nhỏ… chắc chắn ngôi tháp đã được thiết kế công phu. Gạch xây
tháp có kích thước trung bình 26cmx18cmx8cm; 23cmx13cm x 6,7cm;
20cmx8cmx7cm…
- Kiến trúc phụ: Trên mặt nền đá,cách mặt huyệt vuông khoảng 2m có
nhiều lỗ tròn lớn, nhỏ đào sâu vào nền đá. mặt phía Nam có tất cả 7
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 19
hố lớn nhỏ. Có 5 hố lớn chia làm từng cặp song đôi, thành 2 hàng, hàng
này cách hàng kia theo hướng Đông Tây trung bình là 1,60m, theo

hướng Bắc Nam trung bình là 2m, hố xa nhất cách mép hố vuông ở
trung tâm khoảng 6m, các hố lớn có đường kính trung bình từ 35-
40cm, sâu trung bình khoảng 75cm, hai hố nhỏ nằm tương đối thẳng
hàng với các hố lớn, chúng có đường kính miệng trung bình 13cm, sâu
32cm, ở mặt phía Bắc tìm được hai hố lớn nằm song đôi, cách nhau
theo Đông Tây 1,60m , cách mép miệng hố vuông trung tâm 1,75m ,
đường kính trung bình các hố 35-40cm, sâu 75cm, ngoài 2 hố lớn, còn
có 3 hố nhỏ không nằm thẳng hàng với nhau, có đưởng kính miệng
trung bình từ 13-14cm, sâu 40cm.
Những lỗ đào thủng trên nển đá nói trên, rất có thể là những lỗ cột đỡ
mái che cho kiến trúc làm bằng vật liệu nhẹ như gỗ, tre, lá. những lỗ cột
tương tự đã tìm thấy ở một số di tích cùng thời như di tích Cây Gáo (Vónh
An), gò Chiêu Liêu, gò Ông Tùng (Long Thành)…
3.10.Kiến trúc Gò Bường .
Kiến trúc Gò Bường được tiến hành khai quật vào ngày 13 tháng 5 năm
1989. Diện tích khai quật : 255 m
2
.
Toàn bộ diện tích khai quật chia thành từng ô, mỗi ô có chiều rộng 2m,
cạnh Đông Tây được chia theo A,B,C…; cạnh Bắc Nam chia theo 1,2,3,4… Từ
lớùp đất trên mặt xuống tới độ sâu 40-50cm đã bò xáo trộn nhiều, nhưng trong
lớp đất này tại khu vực các ô A,B,C-1,2,3,4 đã tìm thấy các phần của các tay
tượng, những mảnh của bánh xe bằng đá và nhiều mảnh vỡ của tấm văn bia
bằng đá.
Từ độ sâu 50cm trở xuống, những bức tường lớn nhỏ xây bằng gạch đã
được lộ ra tương đối rõ nết. Gạch vỡ không nẳm rải rác khắp nơi như lớp trên
mà chúng nằm tập trung thành từng khu vực hoặc từng cụm, không có thứ tự
nhất đònh.
sát vách phía bắc của hố khai quật đã tìm thấy một bức tường gạch
có chiều dài 12,60m, nằm đúng theo hướng Đông Tây, dày trung bình khoảng

30cm, bằng 2 viên gạch lớn xếp song đôi, chỗ cao nhất còn lại khoảng 80cm,
bằng 10 lớp gạch xếp chồng lên nhau. Hai đầu bức tường đã bò đào và lấy đi
gần hết gạch. Chân móng tường được nện chặt bằng đất sét với gạch vụn. Do
móng tường bò lún, nên bức tường gạch đã bò uống cong nhiều chỗ.
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 20
Mặt phía Đông của hố khai quật đã tìm thấy một bức tường gạch nằm
theo đúng hướng Bắc Nam. So với bức tường phía Bắc, bức tường này được
xây khá kiên cố. Tường gạch có bề dày 1,45m , cao khoảng 1m với 14 lớp
gạch. Hai đầu bức tường đã bò moi lấy hết gạch, chỉ còn lại một đoạn dài
khoảng 2,60m , móng chân tường được gia cố bằng đất sét trộn lẫn với gạch
vụn. Các viên gạch xây áp sát vào nhau gần như dính liền, mạch hồ liên kết
giữa các viên gạch có thể bằng chất keo mỏng (mủ cây).
Vách phía Nam của hố khai quật đã tìm thấy một bức tường gạch chạy
dài gần đúng với hướng Đông Tây, thẳng góc với tường gạch ở mạn phía
Đông. Đầu phía Đông của bức tường đã bò đào phá, chỉ còn lại 1 đống gạch
vụn kéo dài ra phía triền gò phía đông, đầu phía Tây cũng đã bò lấy gạch.
Bức tường chỉ còn lại 1 đoạn dài khoảng 2,40m , tường gạch xây khá kiên cố,
vách thẳng và phẳng, các viên gạch liên kết với nhau rất khít. Móng được gia
cố bằng đất sét trộn với gạch vụn, nền chân tường khá chắc chắn. Tường
gạch dày 1,40m hiện còn cao khoảng 70cm, với 10 lớp gạch xây chồng lên
nhau.
Vách phía Tây của hố khai quật không tìm thấy đoạn tường gạch còn
nguyên, song gạch vụn khá nhiều. Chúng gần như được rải dài theo hướng
Bắc Nam. Có lẽ đây là dấu vết của 1 bức tường gạch đã bò đào và lấy đi
những viên gạch còn tương đối nguyên, gạch còn lại hầu hết bò vỡ.
Gần góc phía Đông Bắc, trong khu vực hố khai quật mở rộng thêm về
phía Đông đã phát hiện được 1 đoạn tường gạch xây theo chiều bẻ góc nhô ra
phía ngoài khoảng 2m so với bức tường gạch Bắc Nam. Bức tường này dày
khoảng 40cm, nhưng khá thẳng. Các lớp gạch liên kết với nhau khà chắc
chắn, đặt biệt đoạn tường này được xây bằng loại gạch có màu đỏ hồng thuần

nhất. Đoạn tường cao khoảng 1,35m , được xây bằng 14 lớp gạch. Rất có thể
đây là phần cửa quay ra hướng Đông của kiến trúc. Như vậy kiến trúc gạch ở
Gò Bường, phía ngoài có 4 bức tường gạch bao quanh. Các bức tường xây
theo chiều Đông Tây dài khoảng 16m (không kể phần xây nhô ra ở phía
đông), các bức tường xây theo chiều Bắc Nam dài khoảng 14m. trong quá
trình khai quật còn phát hiện dấu vết mờ nhạt của những bức tường mỏng mà
hầu hết không còn nguyên vẹn.
Sát về phía Nam của hố khai quật, cách vách phía Đông khoảng
1,30m, có ô vuông mỗi chiều 3,50m, vách xây gạch dày 30cm, gồm 4 lớp xếp
chồng lên nhau. Những viên gạch ở cạch phía bắc của ô vuông nằm thẳng
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 21
hàng và gần như nối liền với một đoạn tường mỏng khác chạy dài theo hướng
Tây.
Từ giữa vách phía Bắc của ô vuông gạch này, có một đoạn tường khác
xây thẳng về hướng Bắc, nhưng bò đứt nhiều đoạn, thẳng hàng với một đoạn
tường ngắn cách đó khoảng 6m.
góc phía Tây Bắc của hố khai quật, cách vách phía Bắc của hố
2,50m, có một đoạn tường khác dài khoảng 3m chạy dài theo hướng Đông
Tây song song với tường gạch phía Bắc. Đoạn tường này được xây bằng 8 lớp
gạch xếp chồng lên nhau, bề dày chỉ bằng một viên gạch nằm dọc.
Về phía Đông Nam của hố khai quật, liền với cạnh phía Bắc của ô
vuông gạch, ở độ sâu 50cm cách bề mặt hố khai quật, có một khu vực được
xếp đá, thành hình ô vuông, theo hướng Bắc Nam, mỗi cạnh dài 1,50m. Các
viên đá đều là loại cuội suối màu xám xi-măng, có hình dáng gần tròn, đường
kính của mỗi viên trung bình từ 15-20cm. Ngay bên ngoài cạnh phía Đông
của khu vực kè đá, có một vách xây bằng gạch liền với vóa kè đá. Vách gạch
này chỉ còn lại một đoạn ngắn, với bề dày bằng 2 viên gạch nằm song đôi.
Giữa ô vuông đá là một hố gần tròn, có đường kính khoảng 50cm, hốù sâu
cách mặt xếp đá 70cm, phía trên lắp đầy đất bột lẫn ít gạch vụn, dưới cùng là
lớp cát trắng dày khoảng 25cm.

Gần góc phía Đông Bắc của hố khai quật, cách vách phía Bắc khoảng
1,80m , tập trung khá nhiều gạch vỡ và cũng có một số ít gạch nguyên. Phía
dưới những lớp gạch, ở độï sâu 70cm cách mặt hố khai quật có một hố hình
gần tròn, đường kính lớn nhất khoảng 2m được kè bằng loại đá cuội lớn,
đường kính trung bình từ 15-20cm; giữa chừa một hố tròn, có đường kính
90cm, hố này sâu 50cm tính từ đáy lên bề mặt xếp đá. Trong hố chứa đầy cát
màu xám cùng với gạch vụn.
Tại khu vực gần trung tâm hố khai quật, hơi lệch về phía Đông Bắc, có
một viên đá khá lớn, hình bầu dục, nhẵn, có đường kính gần 45cm, cách viên
đá về phía Tây gần 1m, có đoạn bức tường gạch mỏng xây bằng 2 viên gạch
nằm song đôi. Tường chỉ dài khoảng 1,50m , với 3 lớp gạch, xây chồng lên
nhau, đoạn tường này nằm theo hướng Bắc Nam. Phía Nam của viên đá cũng
có dấu vết của một đoạn tường khác song song với đoạn tường phía Bắc. Hai
đoạn tường này nằm cách nhau 1,60m viên đá lớn, phía dưới viên đá là gạch
vụn và cát hạt to. Viên đá nằm cách bề mặt hố khai quật 70cm. lớp cát phía
dưới viên đá dày từ 25-30cm, trong khu vực này tìm thấy một hiện vật bằng
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 22
vàng hình thoi và ¼ lục lạc bằng đồng. Dưới lớp cát ở độ sâu khoảng 1,20m
là nền sinh thổ với tầng đất sét pha cát xám sáng, có nhiều đốm đỏ của mạch
phèn.
Khu vực gần trung tâm hố khai quật trong các ô vuông F4, F5, có một
đoạn tường gạch xây rất thẳng chạy theo hướng Đông Tây. Đoạn tường dài
khoảng 1,50m chỉ xây bằng một hàng gạch nằm dọc và cũng chỉ có 2 lớp.
Đầu phía Tây của hàng gạch này vuông góc với đoạn tường mỏng khác chạy
theo hướng Bắc Nam, bên trong đoạn tường gạch này được xếp đá thành một
ô vuông, có mỗi cạnh là 1,20m , đá được xếp chung quanh, bên trong đổ cát
có lẫn nhiều gạch vụn, trung tâm là một cái hố sâu. Từ trên xuống là lớp cát
mỏng khoảng từ 10-15cm, dưới lớp cát là lớp đất sét cùng với gạch vụn cũng
chỉ dày 10-15cm, dưới lớp đất sét là lớp cát trắng. Tiếp theo là nền sinh thổ.
Hố sâu 1m tính từ đáy hố đến mặt những viên đá xếp trên cùng. Đáy hố có

đường kính 30cm.
Trên hố khai quật của Gò Bường, trong quá trìng xử lý bề mặt của di
tích, tại nhiều điểm có dấu vết những đoạn tường nhỏ chia cách thành từng
ngăn như trong phạm vi của các ô E1, E2,G1,G2…
Nhìn chung, kiến trúc Gò Bường có 4 bức tường gạch bao quanh, bên
trong được chia thành từng ô vuông nhỏ bằng những vách ngăn bằng gạch.
Phía dưới những ô vuông bằng gạch là kiến trúc bằng đá, gạch và cát. Khu
kiến trúc này có cấu trúc tương tự như di tích Lưu Cừ (Trà Vinh).
IV. Xác lập các giai đoạn văn hoá về di tích kiến trúc
Từ kết quả xác đònh niên đại và bước đầu phân tích đặc trưng văn hóa
– kỹ thuật của các kiến trúc khảo cổ Đồng Nai , xét về các di tích kiến trúc
, chúng ta có thể phân đònh quá trình phát triển văn hoá khảo cổ trên đất
Đồng Nai chia ra các giai đoạn như sau :
4.1. Giai đoạn I .
Tương ứng với với giai đoạn phát triển văn hoá Oc eo , có niên đại từ
I – VI sau công nguyên . Trong giai đoạn nầy , trên đất Đồng Nai có 4 di
tích kiến trúc đã được khai quật với niên đại như sau :
- Kiến trúc Gò Chiêu Liêu ( Long Thành ) vào khoãng thế kỷ I sau
công nguyên
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 23
- Kiến trúc Gò ông Tùng ( Long Thành ) có niên đại tương đương gò
Chiêu Liêu , vào khoãng thế kỷ I sau công nguyên .
- Kiến trúc Cây Gáo I ( Vónh Cửu ) khoãng thế kỷ III sau công nguyên.
- Kiên trúc Cây Gáo II ( Vónh Cửu ) , khoãng thế kỷ III sau
côngnguyên.
4.2. Giai đoạn II.
Tương ứng với giai đọan văn hóa Hậu c eo hoặc tiền ng co , có niên
đại từ thế kỷ VII – VIII hoặc IX sau công nguyên . Trong giai đọan nầy có 5
di tích được khai quật , đó là :
- Kiến trúc Đồng Bơ ( Vónh Cửu ) thế kỷ VII- VIII sau công nguyên

- Kiến trúc Bàu Sen ( Vónh Cửu ) thế kỷ VII – VIII sau công nguyên
- Kiến trúc Rạch Đông ( Thống Nhất ) thế kỷ VII – VIII sau công
nguyên
- Kiến trúc Nam Cát Tiên ( Tân Phú ) thế kỷ VII – VIII sau công
nguyên
- Kiến trúc Đạ Lak ( Tân Phú ) thế kỷ VII – VIII sau công nguyên
4.3. Giai đoạn III
Tương ứng với giai đoạn văn hoá ng co sớm , có niên đại khoãng thế
kỷ X- XI sau công nguyên .Trong giai đoạn nầy có 2 di tích đã được khai
quật :
- Kiến trúc Gò Bường ( Long Thành ) có niên đại khoãng thế kỷ X sau
công nguyên
- Di tích cầu Hang ( Biên Hoà ) , có niên đại thế kỷ X- XI sau công
nguyên.
Ngoài các di tích đã kể trên , có hai đòa điểm khảo cổ học đã thu thập
nhiều cổ vật , được xác đònh niên đại khá cụ thể , đó là :
- Đòa điển Bến Gỗ ( Long Thành ) , có niên đại khoãng thế kỷ VII – XI
, tồn tại qua hai giai đọan II và III , tương ứng giai đoạn Hậu c eo hoặc
Tiền ng co và giai đoạn ng co sớm .
- Đòa điểm Bửu Sơn ( Biên Hoà ) có niên đại khoảng thế kỷ VI – XV ,
kéo dài từ giai đọan II – IV , tương ứng với giai đoạn Hậu Oc eo hoặc Tiền
Ăng co , giai đoạn ng co sớm và giai đọan ng co muộn .
Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 24
VI. Kết luận.
Trên vùng đất Đồng Nai nói riêng và vùng đất Nam bộ nói chung ,
văn hoá Oc- eo hì nh thành, phát triển và toã sáng. Những thành tựu của văn
hoá nầy không chỉ đóng góp vào diễn trình văn hoá Việt Nam làm cho văn
hoá Việt Nam đa dạng, có bản sắc riêng mà còn tạo nên nét chung của cơ
tầng văn hoá Đông Nam , tạo điều kiện cho sự phát triển văn hoá của khu
vực .

Cho đến nay , những di chỉ kiến trúc được phát hiện trong các di tích
khảo cổ trên đïia bàn tỉnh Đồng Nai đều là những kiến trúc được xây bằng
gạch – gỗ , bằng gạch hoặc gạch – đá – cát kết hợp . Dựa vào bố cục cấu
trúc và các cấu kiện các di vật hiện có , ta có thể xác đònh những kiến trúc
nói trên đều thuộc loai hình kiến trúc có bố cục hình chữ nhật , hình vuông ,
hình đa giác. Vừa có loại kiến trúc đền-tháp vừa có loại kiến trúc đền - mái
Thông qua các di chỉ kiến trúc ở Đồng Nai đã khai quật ,chúng ta thấy
rằng : trong suốt mười thế kỷ đầu công nguyên , trên vùng đất Đồng Nai ,
nền văn hoá Oc eo đã hình thành và phát triển . Các di chỉ kiến trúc ở Đồng
Nai cho ta thấy rằng, nền văn hoá bản đòa chòu ảnh hưởng của văn hoá
Hindouism trong kiến trúc khá đậm nét .
Hiện nay, văn hoá Oc – eo ở Đồng Nai nói riêng và Nam bộ nói chung
còn nhiều vấn đề còn bí ẩn chưa được nghiên cứu . Đặc biệt là lòch sử cộng
đồng ngưới ở đây chưa biết nhiều ,thậm chí còn mơ hồ . Có ý kiến cho rằng
đây là vùng lãnh đòa của Phù Nam và cũng có ý kiến cho rằng đây là vùng
lãnh đòa của Chăm pa ,Xích Thổ , Bà Lò
Thông qua các di chỉ kiến trúc ở Đồng Nai hiện nay chúng ta chỉ biết
rằng vùng đất nầy từng tồn tại một cộng đồng người chòu ảnh hửơng văn hoá
Hindouism khá đậm nét và từ đầu công nguyên họ đã xuất hiện .

  




Các di chỉ kiến trúc văn hoá Oc - eo ở Đồng Nai – Trang 25
VII.Tài liệu tham khảo
1. Đỗ Bá Nghiệp chủ nhiệm đề tài (1996 ), Văn hoá khảo cổ học ở
Đồng Nai 10 thế kỷ đầu công nguyên , Sở KHCN-MT, Đồng Nai
2. Lê Xuân Diệm , Đào Linh Côn , Võ Só Khãi ( 1995 ), Văn hoá

c – Eo những khám phá mới , Nxb Khoa học Xã hội , Hà Nội .
3. TS. Phạm Văn Đấu, Phạm Võ Thanh Hà(2006 ) ,Những nền văn
hoá khảo cổ tiêu biểu ở Việt Nam , Nxb Văn hoá thông tin , Hà
Nội .
4. Trung tâm nghiên cứu khảo cổ học ( 1997 ) , Một số vấn đề khảo
cổ học ở miền Nam Việt Nam , Nhà xuất bản Sự Thật Khoa học
xã hội , Hà Nội .
5. Lê Xuân Diệm - Võ Só Khãi ( 1997 ) , Khảo cổ học với việc
nghiên cứu Phù Nam , Những phát hiện mới về khảo cổ học ,Hà
Nội .
6. Vũ Quốc Hiền – Phan Hưũ Thọ ( 1991 ) , Trở lại khu di tích Cát
Tiên ( Lâm Đồng ), Những phát hiện mới về khảo cổ học ,Hà
Nội
7. Đỗ Bá Nghiệp – Võ Só Khãi ( 1997 ), Tượng cổ bằng đá ở lòng
sông Đồng Nai , Những phát hiện mới về khảo cổ học, Hà Nội .
8. Lương Ninh ( 2005 ), Vương quốc Phù Nam lòch sử và văn hoá ,
Nxb Văn hoá thông tin , Hà Nội .
9. Phạm Huy Thông ( 1976 ) , Khảo cổ học miền Nam sau chiến
thắng , Khảo cổ học , Hà Nội .
10.Phạm Huy Thông ( 1985 ) , Khảo cổ học các tỉnh phía Nam mười
năm sau ngày giải phóng , Khảo cổ học , Hà Nội .

