Nghệ thuật nói tức

Website: Email : Tel : 0918.775.368
Nghệ thuật nói tức
A - Lý do chọn đề tài
Trong dân gian có rất nhiều các loại hình nghệ thuật được sáng tác trong
quá trình lao động sản xuất của con người. Các loại hình nghệ thuật này phản
ánh tâm hồn của người nông dân, nó cũng trong sáng thuần khiết như chính
những con người sản sinh ra nó. Các loại hình nghệ thuật này thể hiện khát vọng
của người nông dân, từ những mong muốn về sự đầy đủ: Mùa màng bội thu,
cuộc sống no ấm, mưa thuận gió hoà… đến những hi vọng về một tương lai xa
xôi cho con cháu mình. Tất cả những khát vọng đó đều được gửi gắm trong
những câu hò, vè, những câu hát đối… Cuộc sống lao động tuy vất vả nhưng
không bao giờ thiếu tiếng cười, tiếng cười như tiếp thêm sức mạnh cho con
người, giúp họ lao động càng hăng say hơn. Chính vì vậy mà những câu chuyện
cười dân gian đã ra đời. Những câu chuyện cười ra đời dựa trên sự hài hước dí
dỏm của người dân trong quá trình lao động sản xuất, hoặc từ chính sự châm
biếm mỉa mai sự vật, sự việc mà sinh ra tiếng cười. Sự châm biếm mỉa mai để
tạo ra tiếng cười đó còn gọi là nói tức và theo thời gian nói tức đã trở thành nghệ
thuật nói tức, phản ánh những cung bậc cuộc sống khác nhau của người dân lao
động. Cái nôi của nghệ thuật nói tức là làng Đông Loan (Đông Thượng) xã Lãng
Sơn huyện Yên Dũng tỉnh Bắc Giang, nơi mà nói tức đã trở thành một món ăn
tinh thần không thể thiếu được trong cuộc sống của người dân nơi đây.
1
Website: Email : Tel : 0918.775.368
B. Nội dung
I. Giới thiệu chung
1. Huyện Yên Dũng
Huyện Yên Dũng nằm ở phía Đông Nam của tỉnh Bắc Giang. Tổng diện
tích tự nhiên của huyện là 21.337,68 ha. Toàn huyện có 23 xã và 2 thị trấn. Dân
số đến năm 2006 là 165.631 người. Ngoài tiềm năng phát triển nông nghiệp,
thuỷ sản, với vị trí nằm liền kề khu tam giác kinh tế phía Bắc và gần các trung
tâm đô thị lớn như Hà Nội, Hải Phòng, Hạ Long, Thái Nguyên, Tp Bắc Giang,

Bắc Ninh; trên tuyến hành lang kinh tế Nam Ninh- Lạng Sơn- Hà Nội- Hải
Phòng, huyện Yên Dũng cũng được xác định là một trong bốn huyện, thành phố
trọng điểm của tỉnh Bắc Giang trong quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế- xã
hội đến năm 2020. Trên địa bàn huyện có một khu công nghiệp Song Khê- Nội
Hoàng và một số cụm công nghiệp. Trên địa bàn huyện có di tích văn hoá nổi
tiếng là chùa Vĩnh Nghiêm (chùa Đức La) được xây dựng cuối thế kỷ XIII.
2. Xã Lãng Sơn
Xã Lãng Sơn cách trung tâm thành phố Bắc Giang 18km. Với diện tích
8,8km
2
, dân số 6500 khẩu và 1500 hộ gia đình, có 2800 lao động. Về kinh tế thì
nông nghiệp là chính, 480 ha đất nông nghiệp. Đất canh tác chịu ảnh hưởng của
thời tiết rất lớn, chỉ trồng được một vụ còn đâu ngập trong nước. Về thu nhập
kinh tế: 50% là các ngành công nghiệp, 50% là ngành nông nghiệp. Trong xã có
làng nghề truyền thống là nghề mộc. Về cơ cấu lao động: Lao động nông nghiệp
chiếm 65%, lao động công nghiệp chiếm 20%, các ngành nghề khác (thợ xây,
sản xuất vật liệu…) chiếm 15%. Về cơ sở hạ tầng: Xã có 9 thôn, có 6km đường
giao thông chính. Về văn hoá, có 8/9 làng văn hoá cấp huyện và 2 làng văn hoá
cấp tỉnh. Về giáo dục, có 180 em học ĐH-CĐ, năm 2007 có 51 em học ĐH-CĐ,
xã có 3 trường học (THCS, tiểu học, mẫu giáo).
3. Làng Đông Thượng
Là thôn gốc của xã Lãng Sơn, với 780 nhân khẩu và 180 hộ gia đình.
Thôn Đông Thượng 1961được nhà nước tặng thưởng huân chương lao động về
vệ sinh, là cái nôi sinh ra nói tức.
2
Website: Email : Tel : 0918.775.368
II. Nguồn gốc nói tức Đông Loan
1. Khái niệm nói tức
Nói tức đơn giản là nói cho người ta tức tối nổ đom đóm mắt lên. Tức mà
vẫn phải tâm phục khẩu phục. Cái lý của người nói tức. Nói tức - đó là cả một

nghệ thuật là cả một năng lực, cũng là ít nhiều chất chứa cái triết lý nhân sinh
của người đời trong ấy.
2. Nguồn gốc nói tức Đông Loan
Làng Đông Thượng (Đông loan) xưa thuộc tổng Trí Yên huyện Phượng
Nhỡn (thời Nguyễn giải thể huyện này nhập vào các huyện Lạng Giang, Lục
ngạn, Yên Dũng) có thời thuộc huyện Lục Nam- Lạng Giang, gần đây là thôn
Đông Loan xã Lãng Sơn huyện Yên Dũng.
Về nghề nghiệp ngoài làm ruộng, Đông Loan xưa có nghề trồng dâu nuôi
tằm nhưng không dệt lụa mà bán tơ, có nghề thợ mộc, thợ ngoã lâu đời, làng lại
có chợ một tháng sáu phiên, chợ to, đủ mặt hàng nên Đông Loan còn có nghề
buôn bán. Làm tạp nghề nên người dân Đông Loan siêng năng và tháo vát.
Con gái Đông Loan mỏng mày hay hạt, nhanh nhẹn, đảm đang và hơi tinh
nghịch. Nguồn gốc nói tức Đông Loan một phần ở những cô gái mau mắn này
mà ra.
Thêm nữa, lắm nghề thì mỗi người mỗi nghề: Người buôn bán nói “phi
thương bất phú”, người làm ruộng lấy canh nông vi bản cho rằng “săn sóc không
bằng góc ruộng”, người làm thợ bảo “ruộng bề bề không bằng nghề trong tay”…
đó cũng là một sự phát sinh nói tức.
Lại thêm nữa, ngoài tập quán như mọi làng khác, có đình thờ Thành
Hoàng, có chùa thờ phật, Đông Loan lại có đền thờ thần (chết trôi), từ thờ bà cô
(núi non tiên), miếu thờ tổ sư các nghề phụ, điện thờ Thổ Địa, Sơn thần… tín
ngưỡng này chê bai tín ngưỡng khác cũng phát sinh nói tức.
Hàng năm 5 thôn tế lễ một đình, cỗ to cỗ nhỏ, xóm giàu xóm nghèo cũng
nói tức nhau. Đông Loan không giống Đồng Sài (Quế Võ- Bắc Ninh) nói khoe
đặc sán của mình nhưng lại giống Đồng Sài ở chỗ dùng âm thanh thổ ngữ tăng
chất hài cho câu chuyện.
3
Website: Email : Tel : 0918.775.368
Âm thanh Đông Loan na ná âm Đồng Sài, không nặng bằng nhưng tiếng
nói lại thanh hơn và truyện làng Đông Loan kết cấu chặt chẽ hơn nên người

Đông Loan kể chuyện buồn cười hơn.
Nói tức Đông Loan cũng tương tự nói tức Can Vũ (Bắc Ninh) là lối nói
tức có đầu có đuôi: Câu nói tức được chốt chặt chẽ. Rất có thể truyện cười Đông
Loan- Can Vũ đã nảy nở từ những câu nói tức quen thuộc nơi cửa miệng trong
đời sống hàng ngày của các làng này.
Những lời sắc sảo dùng trong hoàn cảnh, những tình huống được mọi
người ưa thích đã được truyền tụng như những giai thoại nói tức. Đáng chú ý là
các sắc độ nói tức từ hài hước đến châm biếm. Tuy “phổ” để phân biệt rất hẹp,
tinh tế và nhân dân xưa kia không phải không có lúc lẫn lộn, nhưng nhìn chung
lương tâm của người lao động giúp họ sử dụng đúng mũi nhọn đả kích (châm
biếm) như: Nói láo, xem chuột lột, vải ô, áo quan, ngỡ trâu ra… nhiều truyện nói
tức có ý vị hài hước đậm đà cũng tiêu biểu cho phong cách châm chọc Đông
Loan.
III. Khảo sát thực tế
Qua khảo sát thực tế tại địa phương, chúng tôi đã thu thập một số câu
chuyện nói tức của người Đông Thượng (Đông Loan). Có lẽ khi nghe những câu
chuyện này chúng ta sẽ nghĩ đó là những câu chuyện hài được thuật lại từ những
cuốn chuyện cười nào đó. Nhưng không, đó là những câu chuyện thật được
người dân kể lại, có thể là chuyện được truyền trong dân gian từ đời này sang
đời khác, có thể là chuyển mới xảy ra, có khi lại là chuyện của chính bản thân
người kể. Cũng có những câu chuyện chúng tôi được “mắt thấy tai nghe” trong
quá trình thâm nhập vào cuộc sống hàng ngày của người dân nơi đây. Nói tức
Đông Thượng đã trở thành nghệ thuật nói tức, nó diễn ra một cách hết sức tự
nhiên trong cách nói chuyện của người dân địa phương. Lối nói tức Đông
Thượng ý vị hài hước khiến người nghe phải bật cưới. Chính vì vậy mà những
câu chuyện nói tức nơi đây được mọi người gọi là “chuyện thật như cười” chứ
không phải là “chuyện cười như thật” giống như trong các truyện tiếu lâm. Trên
cơ sở tổng kết, xem xét những tài liệu thu thập chúng tôi nhận thấy có thể phân
4
Website: Email : Tel : 0918.775.368

chia những câu chuyện về nói tức ở Đông Thượng thành hai loại: Thứ nhất là
những câu chuyện chỉ mang tính chất hài hước. Thứ hai, những câu chuyện vừa
có tính chất hài hước vừa có tính chất châm biếm.
1. Những câu chuyện có tính chất hài hước
(1) Một người đi xe máy chở thêm hai người ngồi sau, đi tới ngã rẽ thì bị
công an thổi còi. Người đang đi xe nghe thấy tiếng còi và nói: xe chật rồi không
chở thêm được nữa đâu.
 Người lái xe rất hóm hỉnh, biết bị công an thổi còi vì mình phạm luật
nhưng lại coi như không biết, “xe chật rồi không chở thêm được nữa đâu”. Câu
nói tạo ra tiếng cười hết sức hóm hỉnh.
(2) Một anh đi mua lợn nhỡ hỏi một người.
- Ở đây có bán lợn dở không?
Người được hỏi trả lời:
- Ở đây không bán lợn dở, nó ấm đầu cái đã bán đi rồi chứ để nó dở thì
nó cắn chết người à?
 Người được hỏi cố tình không hiểu ý của người nói và đã trở lời theo
một hướng khác, nên tạo ra yếu tố hài hước.
(3). Người khách qua đường dừng lại hỏi một ông cụ đang dắt cháu đi
chơi:
- Cụ ơi! Đường từ đây lên Tân An bao nhiêu cây? Ông cụ trả lời:
- Đấy anh cứ dong xe đi từ đây lên Tân An mà đếm.
 Người khách qua đường hỏi một cách chân thật còn ông cụ lại trả lời
nửa thật nửa đùa khiến cho cuộc đối thoại trở nên hài hước.
(4) Một bà đi chợ gặp người quen liền dừng lại bắt chuyện:
- Cháu nhà cô biết bò chưa?
Người được hỏi trả lời:
- Trâu cháu nó còn biết nữa là bò.
 “Bà đi chợ” ý hỏi về hành động của đứa trẻ, nhưng bà mẹ lại cố tình
hiểu theo một nghĩa khác (con bò) nên đã gây ra tiếng cười.
(5). Một ông đèo một quả bí đằng sau xe đạp. Đang đi bỗng có người hỏi:

5
Website: Email : Tel : 0918.775.368
- Ông ơi! Mấy quả bí đấy? (ý hỏi bao nhiêu tiền) Ông cụ liền trả lời:
- Có một quả thôi cô ạ!
 Người hỏi đưa ra một câu hỏi không rõ ràng nên ông cụ mặc dù hiểu
nhưng vẫn trả lời theo một hướng khác.
(6). Một người thấp bé nhảy qua một con mương của người bình thường
có thể nhảy qua được. Nhưng do chân ngắn nên ông ta chỉ nhảy được đến hai
bên bờ thì rơi tõm xuống nước. Để chữa ngại ông ta nói: “Quá đà”!
(7) Nhà kia có một con chó, khi thấy người ăn mặc rách rưới, bẩn thỉu là
chó sủa. Một hôm trời mưa, khi người chủ đi làm về, theo thói quen con chó lao
ra sủa mà không biết là chủ. Người chủ bực mình liền vứt một đôi dép rách ra và
nói: “Đây ! cắn đi cho khỏi sủa”.
(8) Một ông từ miền Nam ra thăm quê, một người quen thấy vậy hỏi ông
là:
- Ông ra bao giờ thế?
- Tôi ra cách đây 80 năm rồi!
(9). Một cô gái hóa chồng khóc hờ chồng:
- Ối anh ơi! Từ nay ai trèo lên tụt xuống cho em nữa.
Ông anh chồng thấy vậy hỏi:
- Sao thím lại khóc như thế ?
Cô gái liền trở lời:
- Thì mái nhà dột vẫn chưa sửa xong mà.
(10). Một ông đi xe đạp đâm vào một bà. Bà ta quát:
- Ông không biết đi à?
Ông đi xe đạp liền đáp lại:
- Thế bà nghĩ tôi đi xe giỏi lắm sao?
(11) Một bà đi chợ hỏi mua gà:
- Nhà anh có bán gà nào không có phân, không có lông không?
Người bán gà liền nặn một con gà đất đưa cho bà ta và nói:

- Con gà không có phân, không có lông của bà đây.
6
Website: Email : Tel : 0918.775.368
(12). Một cô gái chuẩn bị sang đường liền chìa tay ra vẫy. Một ông đi xe
đạp do chưa quen nên đã đâm vào cô gái. Cô gái bực mình và quát lên:
- Sao ông lại đâm vào tôi?
Ông kia trả lời:
- Ô hay cái nhà cô này! Cô không vẫy tôi lại thì tôi đâm vào cô sao được.
(13). Một ông đèo vợ ra Hà Nội bằng xe đạp, thỉnh thoảng ông ta lại giơ
tay ra vẫy để xin đường. Người vợ về khoe với hàng xóm: nhà em quen nhiều
người ở Hà Nội quá, đi được một đoạn lại giơ tay vẫy người quen.
(14) Kẻng hợp tác xã chỉ đánh vào lúc bắt đầu đi làm và hết giờ làm. Một
hôm có đoàn thú y bất thần về tiêm lợn. Vì tiêm ở thôn bên còn một ít thuốc để
đến chiều sẽ hỏng nên kẻng đánh lúc nửa buổi. Thấy vậy, vợ hỏi chồng:
- Kẻng gì mà giữa ngày, giữa buổi thế bố nó?
- Kẻng sắt chứ còn kẻng gì?
- Ai chả biết kẻng sắt, dễ kẻng gỗ mà kêu, thật là ngớ ngẩn.
- Cô ngớ ngẩn thì mới lấy u nó chứ!
(15) Một người đi qua hỏi một người đang đứng dưới ruộng:
- Bác ơi! Ruộng này có sâu không?
Người kia trả lời:
- Ruộng này đỉa còn chả có thì làm gì có sâu.
(16) Một người đi qua hỏi một người đang gánh thóc:
- Bác đi sát gạo à ?
Người kia trả lời:
- Tôi đi sát thóc đấy chứ!
(17). Một người đến mua tôn liền hỏi người sửa xe đạp cũng tên Tôn:
- Nhà bác có bán tôn không?
Người tên Tôn liền hỏi.
- Thế cô mua bao nhiêu?

Người kia đáp.
- Cháu mua 50 cân.
Người tên Tôn trả lời:
7