Đông cung hoàng tử qua Đại Nam Thực lục

0
LI M U

Lch s Vit Nam qua sut my ngn nm dng nc v gi nc ó tri
nhiu triu i phong kin. Mi triu i u mang du n riờng nhng gp nhau
im chung l luụn lp ngụi Thỏi t l ngi k v vng quyn khi vua cha
qua i hoc nhng ngụi. Quan nim th tc c duy trỡ t i ny qua i
khỏc theo kiu cha truyn con ni. Cỏc v hong thng chn trong s cỏc
con trai ca mỡnh mt ngi cú ti trớ lp lờn lm thỏi t, sau khi vua cha
nhng ngụi s lờn lm vua, tip tc cai tr t nc, duy trỡ vng quyn ca
dũng h.
ụng cung Cnh l mt trong s nhng hong t cú nhng nột khỏc bit
so vi cỏc hong t khỏc. Hong t ó qua i khi cha mt ngy lờn ngai vng.
Cuc i hong t khụng di, v vỡ cha lờn ngụi vua nờn s sỏch ghi li v
hong t cng rt hn ch. Vn t ra õy gõy khỏ nhiu tranh cói: cuc i
v di nghip ca ụng nh th no? Bn thõn tụi l th h hu th, quan tõm n
vn cha ụng, mun gúp phn nh sc mỡnh vo dũng chy chung tỡm v
ngun ci.
S sỏch ghi li din bin thi k ny khỏ y , do nh Nguyn sau khi
ginh chớnh quyn ó quan tõm n vic chộp li s cha ụng. Mt c quan
chuyờn v vic ny c thnh lp, biờn son cun i Nam Thc Lc-b s
ca Quc s quỏn triu Nguyn, mc ớch l ghi li chõn thc v lch s triu
i nh Nguyn t thi chỳa Nguyn Hong di dõn khai hoang vựng Thun
Qung n nm Gia Long th 18, 1819.
Vi nim am mờ tỡm hiu v nh Nguyn cựng s giỳp nhit tỡnh ca
cỏc thy cụ, cỏc bn, c bit l, ó giỳp tụi thc hin ti: ụng cung hong
t Cnh qua i Nam Thc Lc. Do khuụn kh ca mt bi niờn lun v
lng kin thc ca cỏ nhõn cha tht y , bi vit chc chn khụng trỏnh
khi nhng thiu sút, rt mong nhn c s gúp ý v trao i ca mi ngi
bi vit hon thin hn. Xin chõn thnh cm n!

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

1
NI DUNG

1. Vi nột v lch s Vit Nam giai on 1771-1802
Trong lch s Vit Nam, th k XVIII c mnh danh l"Th k chin
tranh nụng dõn". Cuc khng hong trm trng bt u t ng Ngoi. Chớnh
quyn Lờ Trnh t ra hon ton bt lc trc cỏc vn kinh t xó hi. Triu
chớnh mc nỏt suy i. S bt bỡnh ca mi tng lp nhõn dõn cui cựng ó t
hi li di ngn c khi ngha ca anh em nh Tõy Sn. Phong tro Tõy Sn
ó t ti mt tm cao mi, tr thnh lc lng i din cho li ớch ca dõn tc.
t nc ang phỏt trin i lờn trong mt t th mi thỡ Quang Trung t ngt
qua i vo nm 1792, khi mi 39 tui, b li c mt s nghip ln cũn dang
d. Ngi k v ụng l Quang Ton ó khụng sc gỏnh vỏc trng trỏch c
giao phú.
Trc ú, ngay t nm 1788, li dng s bt ho trong anh em Tõy Sn,
Nguyn nh ó bớ mt a lc lng tr li Gia nh. Tht vng trc s bt
lc ca quõn Xiờm, Nguyn nh tng cng tỡm kim s giỳp ca ngi
Phỏp.
í cu vin Phỏp xut hin t 1777. Trong khi ln trn s truy ui ca
quõn Tõy Sn Nguyn nh gp g v c s che ch ca cha c Georges
Pigneau de Behaine (trong s thng gi l Bỏ a Lc). Nm 1784, trong khi
cũn ang cu cnh vua Xiờm, Nguyn nh ó nh Bỏ a Lc mang th cựng
ngi con trai 4 tui ca mỡnh l hong t Cnh lm con tin sang cu cu nc
Phỏp. c s u nhim ca Nguyn nh, Bỏ a Lc ó ký vi triu ỡnh Phỏp
mt bn hip c vo nm 1787. Theo ú vua Phỏp cam kt giỳp Nguyn nh
v quõn s khụi phc li t ai, i li h c quyn li cng Hi An v
o Cụn Lụn.
Da vo s giỳp ca Phỏp v cỏc th lc i a ch Gia nh, lc

lng ca Nguyn nh ngy cng mnh. Li dng mõu thun ni b ngy cng
nng n ca quõn Tõy Sn, Nguyn nh ó dn chim c vng quyn.
Thỏng 6 nm 1801, Nguyn nh chim c thnh phỳ Xuõn, quõn Tõy Sn tan
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

2
vỡ, quang Toản phải bỏ chạy ra Thăng Long. Tháng 7, thành Thăng Long rơi
vào tay qn Nguyễn Ánh. Triều đại Tây Sơn chấm dứt.
Nguyễn Ánh lên ngơi, lấy niên hiệu là Gia Long, tiếp tục thời kỳ trị vì bị
đứt qng của các chúa Nguyễn trước đây. Đóng góp vào sự nghiệp chung ấy
phải kể đến cơng lao của rất nhiều vị danh tướng, sự viện trợ của phương Tây
trong đó nổi lên vai trò của Bá Đa Lộc. Dưới danh nghĩa truyền giáo, Bá Đa Lộc
như là "sứ giả của hai nước". Cho nên khi phong trào giao thương Âu-Á vẫn tiếp
tục mà nhà Tây Sơn bị ném sang bên lề một phần nào thì Gia Định thay mặt Đại
Việt nhận lãnh tất cả những ưu thế được đưa đến. Tất nhiên họ đến và mang
theo cả văn hố của họ. Bá-đa-lộc mang hồng tử Cảnh đi cầu viện, đem về Gia
Định khơng phải chỉ một hiệp ước tuy khơng thi hành nhưng cũng kêu gọi người
tới mà còn một ơng hồng trừ nhị biết đọc kinh và quả quyết hứa rằng sứ mệnh
của ơng là'làm cho dân chúng tơi trở lại đạo". Đặt trong bối cảnh chung của lịch
sử lúc này, cuộc đời Hồng tử Cảnh đã có những biến động, nhất là từ khi ơng
theo Bá-đa-lộc. Tuy mất sớm nhưng những năm tháng tuổi trẻ ơng cũng đã đóng
góp rất nhiều trong q trình giành lại vương triều Nguyễn. Cùng lật lại sách sử
cũ, mà chính yếu ở đây là qua Đại Nam Thực Lục chúng ta sẽ có cái nhìn tồn
diện hơn.

THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

3
2. ụng cung Hong t Cnh
2. 1. Cuc i v thõn th hong t

i Nam Thc Lc cú chộp v hon cnh ra i ca hong t Cnh khỏ rừ
nột: "Nm Canh Tý, li nm th 1 [1780] (Lờ - Cnh Hng nm th 41, Thanh -
Cn Long nm th 45, nm y vua mi lờn ngụi nờn li chộp nm th 1) mựa
xuõn, thỏng Giờng, ngy Quý Móo, vua lờn ngụi vng. Thỏng 3, ngy Tõn T,
hong t c Cnh (tc l Anh Du Hong thỏi t) sinh, do nguyờn phi Tng th
(tc l Tha thiờn Cao hong hu ;phi l con gỏi ngoi t chng dinh Tng
Phc Khuụng, t tiờn l ngi Bựi Xỏ, huyn Tng Sn, bui u theo Thỏi t
vo Nam trn, ti An Quỏn dinh Qung Nam. Khi Du Tụng vo Nam, phi
theo Phc Khuụng vo Gia nh. Nm Mu tut vua sa l ci, tn phong
lm nguyờn phi). "
1

i Nam Thc Lc ó trớch dn "Bỏ a Lc l ngi Phỳ Lóng Sa,
thng qua li khong Chõn Lp v Gia nh, nhõn n yt kin vua v xin giỳp
sc. Vua ly l khỏch m ói. n õy vua mi n, d rng : Hin nay gic
Tõy Sn cha dp c, bn mt kinh ụ cũn nhiu n ly m o Th Chõu
v o Phỳ Quc khụng ch no yờn c, vn nc ta gp bc gian truõn,
khanh ó rừ ri. Khanh cú th vỡ ta i s sang i Tõy, nh em quõn sang giỳp
ta c khụng ?. Bỏ a Lc xin i. Hi ly gỡ lm tin. Vua núi : i xa cỏc
nc giao c cựng nhau, ly con lm tin. Ta ly con l Cnh lm tin. Cnh 4
tui, mi lỡa lũng m, ta em y thỏc cho khanh, mong khanh khộo bo h. Non
sụng cỏch tr, ng sỏ gian nan, nu cú bin c thỡ khanh nờn gi Cnh m
trỏnh
2
. Nh vy, hong t Cnh i theo cha c Bỏ-a-lc t khi cũn l mt a
tr 4 tui. Tip xỳc vi vn minh nc ngoi v o Thiờn Chỳa m cỏc vua nh
Nguyn sau ny vn dựng vi ch "t o"- hong t chc chn cú s nh hng
mnh nu khụng mun núi l ó tip thu.
Sau khi tr v quờ hng, hong t c chớnh thc sc phong lm ụng
cung hong t. Vua sc rng : Cha cú con nh tri cú nguyờn khớ. Nguyờn khớ

1
i Nam Thc Lc, tp 1, phn 5, trang 208.
2
i Nam Thc Lc, tp 1, phn 5, trang 216-218

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

4
lớn lên, thì đạo trời mới thịnh. Họ có ngành như sơng có nhánh, nhánh trên mà
sâu, thì dòng sơng càng xa. Cho nên thánh đế minh vương, đương lúc thái bình,
còn nghĩ lập ngơi thái tử; huống nay đánh đơng đánh tây, đương lúc dẹp loạn, há
qn dựng người nối ngơi ! Nguyễn Phúc Cảnh là con cả của nhà, là vua sau của
nước. Học thì lo cầu văn chương lễ nhạc, gần theo những bực hiền lương; đạo
thì lo tìm tâm pháp thánh hiền, nhờ cậy các quan sư phó. Tuy trạc tuổi hãy còn
non trẻ, việc nên chăng chẳng khác mọi người; nhưng gian hiểm đã từng trải
quan, lịch số trời tất ở con đó. Nay lập làm Đơng cung Cảnh quận cơng, để
thống nhất lòng dân, hợp lời nghị luận. Phải làm cho tâm đức xứng ánh sáng của
Tiền tinh
(1)
; khiến cho người đời thấm ơn sâu của Tiểu hải
(2)
. Mưu hay để cho
con cháu, hoa vàng rõ như nhật nguyệt sáng thêm; điềm lành vun đắp cơ đồ, lịch
ngọc dài như càn khơn mn thuở”.
Rõ ràng việc Hồng tử Cảnh được sắc phong làm hồng tử là mong muốn
của Nguyễn Ánh dựa trên thực tế con người và tài năng ,cả những thăng trầm đã
có trong cuộc đời của ơng. Việc để ơng làm con tin đi cùng Bá-đa-lộc sang cầu
cứu vua Pháp cũng chứng tỏ tầm quan trọng của ơng trong con mắt vua Nguyễn
Ánh, là người được chọn sẽ nối nghiệp cơ đồ sau này.

2.2. Sự nghiệp của Đơng cung Hồng tử Cảnh
Những năm tháng sống trên đất khách q người, tiếp xúc với một nền
văn hố hồn tồn xa lạ so với khn phép đạo lý của vương triều, Hồng tử
Cảnh đã tiếp thu đạo giáo-thứ đạo bị coi là"tả đạo" ở xứ An Nam này, mà biểu
hiện rõ nhất, gây bàng hồng cho cả vương triều Nguyễn Ánh là việc ơng nhất
định khơng chịu quỳ lạy trước tổ tiên. Chính vì vậy việc quan trọng nhất lúc này
là làm sao kéo hồng tử trở về với nguồn cội bản gốc cha ơng và ngăn cách bớt
sự gần gũi với các cha cố, cha đạo (ở đây người có ảnh hưởng lớn nhất đến
hồng tử chính là Bá-đa-lộc). Sau những nỗ lực nhất định, ơng cũng đã quay trở
lại đúng với bản chất của một ơng hồng Đơng phương, học kinh thư lễ nghĩa và
có 3 vợ - thay vì tun bố theo đạo và sẽ đưa đất nước này theo đạo như ban đầu
mới trở về.

1, 2. Tiền tinh là sao trước; Tiểu hải là biển nhỏ, đều chỉ ngơi Thái tử.

THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

5
Hong t dn c vua cha ban cho quyn lc v tham gia trc tip vo
cỏc trn ỏnh vi quõn Tõy Sn nh trn ỏnh Chiờm Dinh,La Qua thu nhiu
thng li. ễng c giao trn gi thnh Diờn Khỏnh, l ni him yu m trc
khi i vua ó cn dn t Diờn Khỏnh bn mt u l chin trng, dõn chỳng
lm than lm ri. Ta ngy ờm vt v, nm ng cay mi ginh c ming
t y. Con nờn chuyờn tõm, trong gi yờn dõn, ngoi lo chng gic, ỏp tm
lũng mong mi ca dõn v khin quõn gic phi s. Con phi gng lm nh
chớnh ta trụng thy. Nh th ó thy phn no v trớ ca hong t trong
vua.Vic chm lo ụng cung xa ri dn o, quay v vi np c gia phong
cng c coi trng .Vua li núi : vng t xa cha ai l khụng hc. Th
cho nờn Thỏi Giỏp lm c chỏu hin ca Vua Thang, Thnh Vng lm c
vua gii ca nh Chu, cng u nh hc m nờn c. Khi vic binh ri con nờn

võng theo s phú, chm c kinh sỏch, khin cho s hc c sỏng t, nghip
c c tin lờn. n nh i vi xung quanh thỡ nờn gn ngi ngay thng, xa
k gian t, th mi gi l sỏng sut bit ngi".
3

Hong t cũn tham gia vit sỏch Hin trung ch thn lit truyn nhm
khớch l lũng binh s, hay dõng tu lờn vua nhng vic khụng phi v cng cú
th coi l ngi khỏ quan tõm n i sng nhõn dõn.
i Nam Thc Lc trớch dn: "H Tiờn úi, Mc T Thiờm sai dõn ong
thúc Kiờn Giang, viờn qun th khụng cho. T Thiờm xin Gia nh. ụng
cung Cnh núi: Buụn thúc ra ngoi bin thỡ cú lnh cm. Nhng dõn H Tiờn
cng l con ca triu ỡnh, sao n thy úi kộm m khụng cu?. Bốn h lnh
cho o Long Xuyờn bỏn cho 10 xe thúc. Gia nh c mựa, trong cừi yờn n.
ụng cung Cnh dõng s tõu v núi: Nhõn nay mựa ri, xin bt 10. 000 dõn
phu v s ngi n in ly ba phn mi, y cho Cụng b Trn Vn Thỏi em
i Quang Húa ly g vỏn ch v, úng thờm 50 chic thuyn i bin, sn cho
quõn dựng.
4


3

i Nam Thc Lc.Tp 1, phn 7, trang 303

4
i Nam Thc Lc, tp 1, quyn 10, trang 417
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

6
"ụng cung Cnh cho quõn i ỏnh gic La Qua, git c voi gic,

gic v chy. Bỏo tin thng trn"
5

B binh ca ụng cung t thng o ỏnh ỳp phỏ c ba bo H Nha,
Th Dó v Ch Sn, bt c hn 2. 000 quõn gic.
6

Sau vua truyn ụng v trn Gia nh. Cuc i ụng ch kộo di c n
nm 22 tui thỡ mt, truy t thy l Anh du hong thỏi t (nm Gia Long th
4).

5
i Nam Thc Lc, tp 1, quyn 8, trang 353-354

6
i Nam Thc Lc, tp 1, quyn 7, trang 309-310

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

7
KT LUN
Cú th thy cuc i hong t Cnh khụng di so vi mt i ngi
nhng ụng cng ó tri qua nhiu thng trm, tham gia trc tip vo cuc chin
gia triu Tõy Sn v Nguyn nh, c sc phong lm ụng cung hong t
ch ngy lờn ngụi k v ngai vng.
Nhng tng Hong t Cnh qua 4 nm tui th sng bờn Bỏ-a-lc
(ng thi cng l mt c vn trc tip mang n cho Nguyn nh nhng thnh
tu ca phng Tõy), cng nh bao a tr khỏc ó theo khuynh hng t nhiờn
m hng v Thiờn Chỳa giỏo. Nhng cui cựng ụng vn tr v ỳng ngha mt
ụng hong ụng phng. iu ny hon ton cú th lý gii c, theo nh li

b Thỏi hu: "Cú gỡ l õu, thng bộ va mi v cha nhn c chỳt giỏo dc
phong tc ca ta, ch thy ton nhng iu trỏi li thỡ lm sao nú lm theo li ta
bo c. yờn ri lõu ý tng nú s ging nh ca chỳng ta."
7

úng gúp ca ụng vo cuc chin ca quõn Nguyn nh cng khụng phi
l nh. ễng cng c vua cha giao phú rt nhiu trng trỏch v giao cho trn
gi nhng v trớ him yu nh thnh Diờn Khỏnh, t Gia nh. Bờn cnh vic
ch o ụng cung vic quõn c,vua cũn chỳ ý dy ụng cỏch cai qun tng
lnh,khuyờn dy cỏch tu thõn thnh ti.
Hong t cú th coi l ngi u tiờn trong s cỏc hong t triu i
phong kin ra nc ngoi,m ra i t rt sm - nm 4 tui. Vi thõn phn ca
mỡnh, tui th ụng sng trong s dy bo, ch che ca mt v cha c o Thiờn
chỳa thay vỡ vũng tay cha m -hay vua v hong hu. õy l iu kin khỏch
quan hong t tip xỳc sm vi phng tõy v i theo o thay vỡ cỏc l nghi
phong kin. ri chớnh vic ụng theo o ó kộo theo hng lot cỏc s kin
triu chớnh, m tiờu biu l v viờn i thn Tng Phỳc m trc vn l ngi
sựng Nho m nay xin theo c theo o Thiờn chỳa.
8


7
T Chớ i Trng, Lch s ni chin (1771-1802), trang 338
8
T Chớ i Trng,Lch s ni chin(1771-1802), trang 345

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN

8
Rõ ràng chúng ta khơng thể phủ nhận vai trò của các nhà truyền giáo vào

Việt Nam, đặc biệt là thời gian này. Thiên chúa giáo đã có chỗ đứng khá vững
chắc trong dân chúng. Nó xâm nhập vào chính những vị hồng thân quốc thích,
và từ đó lan rộng ra theo mơ hình dây truyền, người này truyền người kia.
Hồng tử Cảnh chính là một trong những vị hồng thân quốc thích ấy,nếu khơng
muốn nói là người chủ đất nước của nhà Nguyễn trong tương lai.Những đặc tính
của đạo đe doạ đến quyền hành tối cao của vua nên việc để hồng tử Cảnh tiếp
tục theo đạo là điều khơng tưởng, mà dần đưa ơng về với phong tục tập qn cha
ơng là điều cấp thiết.Để trả ơn cơng lớn của Bá-đa-lộc, vua vẫn để ơng ta bên
cạnh hồng tử nhưng cũng dần tách ơng,tách khỏi ảnh hưởng của đạo với đơng
cung Cảnh.Điều đó lỳ giải vì sao traong thời gian đầu ơng ta ln cận kề hồng
tử, về sau lại ít xuất hiện hoặc tìm cớ thối thác đi theo Đơng cung Cảnh hành
qn chinh chiến. Có thể nói cuối cùng thì truyền thống vẫn chiến thắng sự du
nhập mới,hồng tử vẫn trở về theo Nho gia.




THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN

9
PH LC
Hong t ta l Thỏnh t Nhõn hong , nga trụng cụng trc, t rừ phộp
i, nm Minh Mnh th 2 m t S quỏn, sai quan son sỏch Lit thỏnh thc
lc, chia ra tng k, t Thỏi t Gia d hong n Hiu nh hong lm
Tin biờn, t rừ nguyờn y ca c nh ; t Th t Cao hong trung hng v
sau lm Chớnh biờn, nờu ln cỏi ngha nht thng. Cõn nhc th l, quyt nh
t ý trờn, tht l cỏch ỳng n ca nghỡn xa, lm phộp cho muụn i noi
theo vy.
Hong kho ta l Hin t Chng hong , xa noi lũng hiu, lo rng
gng xa, khi mi lờn ngụi, rng tỡm sỏch c, u m S cc, sai nho thn vo

quỏn biờn chộp cho cú chuyờn trỏch, cỏc tng ti i thn qua li sa cha cho
chúng thnh cụng. My ln ó son dng bn dõng trỡnh, v kớnh võng sa nh
cng c tinh t.
Thiu Tr nm th 4 [1844], sỏch Lit thỏnh thc lc tin biờn hon
thnh. Sai em khc in, úng thnh tng quyn, ó em cha vo kho sỏch
Hong s ri. Duy b Thc lc chớnh biờn v Th t Cao hong ó hai ba ln
sc bo, gia cụng cu xột nhun chớnh, i in tip. Tớnh t nm Minh Mnh
th 2 cho n nm Triu Tr th 7, tri 27 nm, my ln son chộp mi c
thnh biờn, nay ó hon b. Nhn thy thỏnh nhõn lu ý vic son chộp s sỏch,
thc l thn trng n th ! Nay ta c mng gỏnh chu nghip to, ngh cụng
sỏch nghip ó khú khn, lo vic th thnh cng khụng d. Kớnh ngh, b s ny
tri t hong t v hong kho ta trc sau xột nh, i vi bao nhiờu mi ln
phộp ln trong s sỏng nghip, bao nhiờu cụng c thn thỏnh rt cao rt dy
ca Th t Cao hong ta, thc ó rừ nh trng sao, vang lng tri t, cn
phi khc in rng r mói mói, ngừ hu tha chỳt lũng hiu tho ca ta. Gn
õy b Thc lc v Hong t Thỏnh t Nhõn hong v Hong kho Hin t
Chng hong biờn son ó xong, ln lt kớnh em khc in, vo kho
sỏch, dựng sỏng t thờm nhng vn mụ vừ lit ca nc i Nam ta ti muụn
muụn i khụng cựng.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN