Phép ẩn dụ

ẨN DỤ
Xin nhắc lại, ẩn dụ (métaphore) đựa trên tương quan tương đồng, là thay thế
một khái niệm bằng một khái niệm khác, trên căn bản so sánh ngầm, nhưng vế
bị so sánh và liên từ để so sánh đã bị xóa, chỉ còn lại vế đem ra so sánh. Ví dụ:
Anh như con thuyền, em như cái bến trở thành:
Thuyền về có nhớ bến chăng
Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền
(Ca dao)
Ẩn dụ là lối tạo hình cổ điển xuất hiện thường xuyên trong ngôn ngữ. Nhưng ẩn
dụ dùng quen dễ thành nhàm, sáo, phải thay đổi, phải luôn luôn làm mới. Sự
biến đổi không ngừng của ẩn dụ giải thích những tiến hóa của tiếng lóng, ký hiệu
ngôn ngữ riêng của một thành phần xã hội (hoặc nghề nghiệp), chỉ người trong
bọn mới hiểu nổi. Tiếng lóng dùng quen sẽ "lộ" và bị đào thải.
Trở lại địa hạt văn chương, nhà văn, nhà thơ vẫn có thể cách tân những ẩn dụ
đã "sáo mòn" bằng cách tạo một hình ảnh mới. Ví dụ: chim sa, cá lặn là những
hình ảnh rất cổ điển ca tụng vẻ đẹp của người đàn bà. Nhưng:
Chìm đáy nước, cá lừ đừ lặn
Lửng da trời, nhạn ngẩn ngơ sa
(Cung oán)
lại khác. Những trạng từ lừ đừ, ngẩn ngơ tạo một tâm cảm cho cá, nhạn, biến
chúng thành những nhân tố có tâm hồn, đã bị sắc đẹp quyến rũ, lôi cuốn, làm
say sưa mê hoặc đến độ "ngẩn ngơ, lừ đừ". Ngoài ra cá lặn, nhạn sa chỉ là
những động tác chính xác, có tính cách không gian. Nhưng cá lừ đừ lặn, nhạn
ngẩn ngơ sa thì khác: ở đây có thêm yếu tố thời gian lạc vào; những trạng từ lừ
đừ, ngẩn ngơ láy âm bâng khuâng, man mác, vừa vang âm trong không gian,
vừa kéo dài trong thời gian, vừa phôi pha ý nghĩa. Chúng tôi sẽ trở lại vai tò của
từ láy trong chương VIII.
Với những ẩn dụ cổ điển: chim sa, cá lặn có tính cách chính xác và thuần túy
không gian ấy, Ôn Như Hầu đã cách tân, tạo thêm cho ngôn ngữ những chiều
kích mới: chiều dài của thời gian, chiều sâu của tâm tư và dàn trải trong chiều
rộng nhập nhòe của ngữ nghĩa.

SỰ KHÁC NHAU GIỮA ẨN DỤ VÀ HÓAN DỤ
Hoán dụ (métonymie) dựa trên tương quan kết hợp, là thay thế một khái niệm
bằng một khái niệm khác có với nó một liện hệ tất yếu. Ví dụ:
- Liên hệ giữa đồ vật (objet) và chất liệu (matière): mặc (áo) lụa, mặc gấm, mặc
nhung, v.v...
- Liên hệ giữa vật chứa (contenant) và chất được chứa (contenu): uống một
chén (nước), ăn hai, ba bát (cơm) v.v....
- Liên hệ nhân quả: dùng binh đao hay khói lửa... để chỉ chiến tranh. Hoặc viết:
đỏ mặt tía tai để chỉ tình trạng giận lắm...
- Liên hệ giữa bộ phận và toàn thể: dùng má hồng để chỉ người phụ nữ.
Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen (Kiều)
- Liên hệ giữa trang phục (hay phụ tùng) và con người:
Ðường hoa son phấn đợi
Áo gấm sênh sang về
(Vũ Hoàng Chương)
Ẩn dụ và hoán dụ có những tính chất giống nhau:
1. Rút gọn lời nói và tạo hình.
2. Vay mượn ngôn ngữ để làm giàu ngôn ngữ.
3. Mang vào ngôn ngữ những yếu tố lạ, tạo bất ngờ, do đó gây cảm xúc.và đồng
thời cũng có những khác biệt sâu xa:
Ẩn dụ, tuy dựa trên tương quan tương đồng, nhưng thực ra khi ví: anh như chiếc
thuyền, em như cái bến, thì cũng chẳng bắt buộc anh phải có vẻ gì giống thuyền
và em phải có gì giống bến; nhất là khi đã bỏ các vế "em như, anh như" đi rồi thì
thuyền và bến hoàn toàn tự do, có thể là anh, em hay bất kỳ một hình ảnh nào
khác mà người đọc tưởng tượng ra.
Mặt khác, ngay trong tương quan anh-em, thuyền-bến cũng đã mơ hồ, không rõ
ai là thuyền, ai là bến:
Theo gió thuyền xuôi
Sóng đưa bèo trôi
Tiếng đàn trầm trầm

Man mác lòng tôi
Nhìn con thuyền xa bến
Lòng ta còn lưu luyến...
(Con Thuyền Xa Bến, Lưu Bách Thụ)
tiếng nhạc luyến say lời ca: Em đã đi, sóng đưa em đi, bèo trôi em đi... thuyền
đây rõ là em vì có ta xác định vị trí của em. Niềm lưu luyến em cũng là của riêng
ta.
Nhưng với Con Thuyền Không Bến của Ðặng Thế Phong:
Ðêm nay thu sang cùng heo may
Ðêm nay sương lam mờ chân mây
Thuyền ai lờ lững trôi xuôi dòng
Như nhớ thương ai chùng tơ lòng
...
Biết đâu bờ bến
Thuyền ơi thuyền trôi nơi đâu?
...
Trên sông bao la
Thuyền mơ bến nơi đâu?
thì không rõ ai là thuyền, ai là bến, ai thương nhớ ai... Qua ẩn dụ thuyền-bến,
qua biến từ ai, qua những trạng từ có tính chất biến từ: đâu, nơi đâu, qua những
động tác mông lung đưa đẩy: trôi, lững lờ trôi, xuôi dòng... Ðặng Thế Phong tạo
sức phiếm định, nhiều chiều: ở đây, lưu luyến, nhớ thương, mơ tưởng đã trùng
phùng và mờ xóa trong bao la, không bờ, không bến, không biết ai gửi cho ai.
Ẩn dụ có tác dụng làm lu mờ ý nghĩa, do đó mở rộng địa bàn biểu đạt tư tưởng
của ngôn từ. Cho nên, khi Ôn Như Hầu viết: "Trải vách quế gió vàng hiu hắt"
hoặc khi Phạm Duy dùng hình ảnh "cỏ hồng", thì bất cứ một họa sĩ nào cũng có
thể họa được một hay vô vàn vách quế, gió vàng, cỏ hồng theo cảm tác riêng
của mình. Riêng đối với cỏ hồng, phân tích, tìm hiểu, hoặc nói rõ ra là gì, chỉ làm
triệt tiêu giá trị nghệ thuật của từ ngữ nằm trong chỗ mơ hồ, phiếm định. Valéry
tuyên bố: "Người ta gán cho thơ tôi nghĩa gì thì gán. Nghĩa mà tôi định, chỉ đúng

với tôi và không buộc ai phải theo. Nếu quả quyết rằng mỗi bài thơ phải mang
một ý nghĩa đích xác và độc nhất, phù hợp hoặc đồng nhất với một ý tưởng nào
đó của tác giả, là một sai lầm đi ngược với bản chất thơ, hủy hoại thơ" (Variété).
HOÁN DỤ
Hoán dụ, cũng là thay thế chữ, nhưng chữ thay thế phải có liên hệ tất yếu với
chữ bị thay hoặc ngược lại, như áo với nhung, lụa, gấm,..., bát với cơm, nước...,
chiến tranh với đao binh, binh lửa, gươm đao... Tóm lại, khi thay thế một từ như
áo, bằng lụa, nhung, gấm..., người viết đã làm một hoán dụ.
Khi thay thế áo bằng một từ khác, không nhất thiết phải có liên hệ gì với áo, như:
Người trăng ăn vận toàn trăng cả (Hàn Mặc Tử) hoặc khi thay thế chất liệu để
may áo như tơ, lụa, nhung, gấm,... bằng một "thứ" hoàn toàn khác, không có liên
hệ gì đến chất liệu ấy như: Ta vận áo xuân đi hớn hở (Huy Cận) thì nhà thơ đã
thực hiện những ẩn dụ.
Sự khác biệt của hai phép tu từ căn bản ở chỗ: ẩn dụ không có giới hạn chọn
lựa, hoán dụ bị giới hạn trong cái quan hệ tất yếu.
Hoán dụ không có tính cách phiếm định như ẩn dụ, ngược lại hoán dụ dùng cái
quan hệ tất yếu để kết hợp những yếu tố có cùng với nhau một mẫu số chung,
thành một hệ thống lô-gích. Do đó, đặc tính của hoán dụ:
- Bằng kết hợp, biện pháp hoán dụ tạo cho ngôn ngữ sự mạch lạc giữa các ý
tưởng.
- Nhờ biện pháp hoán dụ, người viết có thể dùng chi tiết để biểu dương hoặc bổ
xung toàn diện.
- Khi thay thế các trạng thái tâm hồn: buồn, giận, ưu tư,... bằng những động tác
hậu quả của các trạng thái đó, hoán dụ có tác dụng kích động, gây cảm xúc. Tất
cả những yếu tính trên đây được tận dụng trong tiểu thuyết, kịch, điện ảnh,...