Tìm về cuội nguồn quan họ

1
_______________________________________

Công trình nghiên cứu

Tìm về
cội nguồn quan họ
Chủ nhiệm
GS Hoàng Chơng
Nhóm nghiên cứu
NNC Nguyễn Thế Khoa
PGS.TS Đặng Việt Bích
TS Phạm Việt Long
NS Dơng Đình Minh Sơn
TS Đoàn Thị Tình
NS Nguyễn Thanh Ngân
NNC Lý Khắc Cung



6624
09/11/2007

2
“ Khi mt bài hát quan h đc biu din, tôi cm nh
đã đc thy nhng nhc s thiên tài và nhà th xut sc
ca đt Kinh Bc Nhng nhc s và nhà th dân gian y
có phi đâu xa l vi chúng ta. Chính là các c ông, c
bà  vùng Tiên Du, Qu Dng, Võ Giàng thi xa, các
c t tiên ca chúng ta ” .

V Ngc Phan

Nu đi còn có đi sau
Tôi xin tr li hát câu tâm tình
Theo làn quan h Bc Ninh
Vi ngi quan h kt tình anh em.

Huy Cn




3
Phn m đu

LCH S VÀ MC TIÊU  TÀI

Quan h là mt hình thc sinh hot vn hoá dân gian, din xng dân
gian đc đáo, hp dn, có giá tr nhân vn, giá tr ngh thut to
ln và có sc
sng lâu bn bc nht trong lch s vn hoá Vit Nam, ra đi, phát trin và
đt đn đnh cao ti các làng quê x Kinh Bc xa, nay thuc hai tnh Bc
Ninh và Bc Giang.
Là mt hình thc sinh hot vn hóa dân gian, din xng dân gian,
quan h là mt tng th do nhiu yu t vn hóa ngh thut dân gian x
Kinh Bc hp thành qua mt quá trình lch s lâu dài. Nó là mt chnh th

vn hoá ngh thut gn bó sâu sc vi thiên nhiên, con ngi, vi vn hóa,
vn minh làng xã, thu hút và biu hin nhng c m, nhng nguyn vng,

nhng khát vng, th hin quyn sng, quyn hng hnh phúc ca con
ngi ni đây.
Theo chiu dài lch s, sinh hot vn hoá quan h đã sáng to, dung
np, chuyn hóa, sinh thành, đào thi trong quá trình giao lu và tip bin
vn hoá vi các hình thc sinh hot vn hoá khác  đa phng,  trong
nc và các nc láng ging đ thích nghi, đáp ng nhng nhu cu phát
trin qua tng thi đi, nên giá tr ni dung, ngh thut ca sinh hot vn hoá
quan h giàu có, phc tp, đa din, phát trin và bin hoá không ngng.
Sáng to sinh hot vn hóa quan h, vi nhng phong tc, l li in
đm truyn thng nhân vn dân tc, vi nhng làn điu và li ca tài hoa, đc
đáo
, duyên dáng, tinh t, ngi Kinh Bc đã cho thy mt đi sng tinh thn
vô cùng phong phú, rng m và mt kh nng sáng to, thng thc vn hoá

4
ngh thut  trình đ cao t xa xa. Nói nh nhà nghiên vn hoá dân gian
tin bi V Ngc Phan thì dân ca quan h đã cho thy các làng quê x Kinh
Bc có th sn sinh ra “nhng nhc s dân gian thiên tài” và “nhng nhà
th dân gian xut chúng” nh th nào.
Quan h đã tr thành mt đc sn vn hoá đy t hào ca ngi dân
Kinh Bc, mt biu hin rc r ca truy
n thng vn hoá vn minh và ngh
thut Vit Nam.
Vic su tm nghiên cu, gii thiu quan h nh mt sinh hot dân ca
đc đáo, tiêu biu ca dân tc đã đc mt s nhà nghiên cu vn hoá, hc
gi nc ta khi xng t trc cách mng tháng Tám. Bt đu là tác gi
Chu Ngc Chi vi công trình su tm gii thiu “Hát quan h” (Nhà xut
b
n Phú Hip Sài Gòn, 1928). Tip theo là Nguyn Vn Huyên vi lun vn
tin s ti đi hc Sorbone, Pari, nm 1934, có tên gi “Hát đi đáp nam n

thanh niên”. Sau đó là mt s bài du ký, tiu lun in trên báo chí đng thi
ca các tác gi nh V Bng, Nguyn Duy Kin, Vit Sinh, Minh Trúc,
Mnh Qunh, Toan Ánh và dân ca quan h đã đc gii thiu trong sách
“Vit Nam vn hc s yu” ca hc gi Dng Qung Hàm.
Tuy vy, theo GSTS Trn Vn Khê, nhng công trình nh l giai đon
này cha đc my ngi bit ti. Bn thân Tr
n Vn Khê cho ti đu 1950
vn cha hình dung ra dân ca quan h là th nào.
Trong kháng chin chng Pháp, vic su tm, nghiên cu, chnh lý,
phc hi dân ca quan h đã đc tin hành gia khói la chin tranh ngay
ti chin khu Vit Bc và mi bài quan h đã có mt và đc hoan nghênh
nng nhit trong chng trình biu din chào mng chin thng lch s in
Biên Ph ca 
oàn Vn công Quân đi. Sau đó, nhiu tit mc dân ca quan
h đã xut hin và gây chú ý ln ti i hi Vn công toàn quc ln th nht
nm 1954 cng nh đc các ngh s Vit Nam đa đi trình din ti các

5
Liên hoan thanh niên sinh viên th gii và đc d lun bn bè quc t đánh
giá rt cao.
S chinh phc hin nhiên, ngon mc ca âm nhc và li ca quan h
trên các sân khu trong nc và th gii đã to ra c mt phong trào su
tm, nghiên cu, phc hi dân ca quan h t sau 1954 trên min Bc XHCN.
Các nhc s Vn Cao, Lu Hu Phc, Lê Yên, Lê Huy, Nguyn ình Phúc,
Nguyn ình Tn, T
 Phác, Nguyn Viêm, Tú Ngc, Lu Khâm, Hng
Thao. Nguyn Trng Anh, Hu Thu các nhà nghiên cu V Ngc Phan, Lê
Th Nhâm Tuyt, Lê Vn Ho, Nguyn ch Dng, Lê Trung V, Lê Hng
Dng, ng Vn Lung
, Trn Linh Quý, Lê Danh Khiêm đã dành nhiu

s quan tâm su tm nghiên cu dân ca quan h.
Hai tp sách “Dân ca quan h Bc Ninh” ca các tác gi Nguyn Vn
Phú, Lu Hu Phc, Nguyn Viêm, Tú Ngc đc nhà xut bn Vn hoá
xut bn nm 1961 và “Mt s vn đ v dân ca quan h” do Ty Vn hoá
Hà Bc xut bn nm 1972, tp hp nhng tham lun ti 4 cuc hi tho v
quan h trong các nm 1965, 1967, 1969, 1971 đc t chc ti cái nôi quan
h Hà Bc, có th coi nh hai công trình tiêu biu cho nhng thành tu su
tm nghiên cu dân ca quan h cho đn trc nm 1975  trong nc. Cùng
thi gian này,
 châu Âu, GSTS Trn Vn Khê cng đã bt đu gii thiu
dân ca quan h trong hai công trình “Âm nhc truyn thng Vit Nam” và
“Hát quan h”. Nm 1969, s kin oàn dân ca quan h Hà Bc ra đi
cng là mt ct mc có ý ngha trong công tác su tm nghiên cu qung bá
dân ca quan h.
T sau nm 1975 cho đn nay, vic su tm nghiên cu và gii thiu
rng rãi dân ca quan h đã tin thêm nhng bc mi  trong nc cng
nh ngoài nc.  ngoài nc, các nhà nghiên cu, nhc s Vit kiu nh
Trn Vn Khê, Trn Quang Hi, Nguy
n Thuyt Phong, Hoàng Ngc Tun,

6
Hoàng Vit Khanh tip tc có nhng hot đng nghiên cu, gii thiu dân
ca quan h đy đ và toàn din hn nh tip thu, cp nht đc các thành
tu su tm nghiên cu trong nc và ca folklore hc, dân tc nhc hc th
gii. Riêng GSTS Trn Vn Khê đã có ti hn 60 bài vit v quan h trên
sách báo quc t. Nhiu đoàn nghiên cu, nhiu chuyên gia âm nhc và dân
tc nh
c hc th gii đã đn Vit Nam đ nghiên cu gii thiu dân ca quan
h. áng chú ý nht  trong nc trong thi k này là các s kin: phc hi
các l hi truyn thng ti các làng quan h c truyn, công b các cun

sách: “Quan h - Ngun gc và quá trình phát trin” ca các tác gi ng
Vn Lung, Hng Thao, Trn Linh Quý (Nhà xut bn khoa hc xã hi-528
trang-1978), “Dân ca quan h”
(Nhà xut bn âm nhc - 1997) ,“300 bài
dân ca quan h Bc Ninh” (Vin nghiên cu âm nhc - 960 trang - 2002)
cùng ca tác gi Hng Thao và vic Nhà nc ta cho phép ngành vn hoá
thông tin và tnh Bc Ninh chính thc lp h s đ ngh UNESCO công
nhn dân ca quan h là “Kit tác phi vt th và truyn khu nhân loi”.
Vi vic thành lp oàn dân ca quan h Hà Bc (nay là oàn dân ca
quan h Bc Ninh), ln đu tiên chúng ta có mt đoàn ngh thut chuyên
nghip nhà nc chuyên v quan h. Mc tiêu ban đu ca đoàn rt rõ: tp
hp các ngh nhân quan h lão thành và các tài nng tr là các là lin anh,
lin ch t các làng quan h đ phc hi và phát trin ngh thut quan h c
truyn.
Trong nhng nm t 1970-1974, các ngh s tr t 13 đn 20 tui ca
oàn, vn đc tuyn la t các làng quan h c truyn, đã v  ti các làng
quan h, đc các ngh nhân truyn dy trc tip tng làn điu, tng câu
hát, tng mi luyn láy và mi ngh s tr đã tích lu đc c trm bài hát
quan h c truyn. Tip đn đoàn đã dng hai chng trình tái hin quan h
hát hi và quan h hát canh vi tên gi “Quan h ngày hi” và “đón bn
ngày xuân”. Sau khi trình di
n đ xin ý kin ngh nhân và nhân dân các làng

7
quan h, oàn đã có chuyn công din ra mt lch s gn na tháng tri ti
Hà Ni vào đu tháng 5/1974 và đc các đng chí lãnh đo ng, Nhà
nc, gii vn hoá ngh thut và nhân dân th đô hoan nghênh nhit lit.
S có mt ca oàn dân ca quan h có tác dng nht đnh kích thích
s phc hi và phát trin sinh hot quan h ti đa phng cng nh gii
thi

u ngh thut ca hát quan h vi ngi xem trong nc và th gii. Ting
hát quan h đã đc nhng tên tui rt đc mn m nh Thuý Ci, Ba
Trng, Thuý Hng, Khánh H đa đi rt xa và có sc chinh phc ln. Tuy
nhiên, vì nhiu lý do, oàn đã không kiên trì đc đnh hng tt đp ban
đu, vic ci biên, chnh lý theo các nguyên tc tân nhc hoá và sân khu
hoá vi vàng,  t, nhm tho
 mãn th hiu ca mt s công chúng đã làm
các tit mc biu din ca đoàn đi quá xa ci ngun, đánh mt nhiu tinh
hoa hng sc ca dân ca quan h c truyn, b gii quan h truyn thng d
ng, vn coi nh các sn phm ca mt th “quan h đài”, “quan h
đoàn”, tc ch là hình thc ca nhc mi mang màu s
c quan h ch
không còn là quan h đích thc.
Vic phc hi các l hi truyn thng ca các làng quan h trong
nhng nm đi mi đã to ra mt đng lc mnh m, mt nn tng ln đ
phc hi dân ca quan h. Dân ca quan h, v c bn, là ngh thut ca hát ca
các hi làng quan h, do nhân dân ti các làng quan h sáng to, gìn gi và
truyn bá, pgát trin. Các hi làng Kinh Bc là môi trng tt nht, lý tng
nht đ bo tn, phát huy, phát trin dân ca quan h. Các nhóm quan h,
“bn quan h” đc phc lp, các cuc hát thi, hát hi hát canh li đc t
chc ti các hi làng. Dân ca quan h đã phn nào tr li ti các hi Lim, hi
Dim, hi Nhi, hi Ó, hi Th Hà, hi Bùi, hi Chp Tuy vy, có th nhn
thy sinh hot quan h ti các hi làng hin nay cng khá lai tp, nhiu
phong tc, l li cao đp xa đã b tu tin b qua và cng là ni các loi

8
“quan h đoàn”, “quan h đài”, quan h thng mi ln át quan h c
truyn. Nh vy, không ch  các “đoàn”, “các “đài”, mà ngay ti các làng
quan h truyn thng, các loi quan h nhc mi, quan h biu din cng
đang chim th thng phong. Thm chí, mt quan chc lãnh đo ngành vn

hoá thông tin quê hng quan h đã tng không ngn ngi công khai phát
biu r
ng đã đn lúc nên đa quan h c truyn, quan h sinh hot đã già
ci, li thi vào vin bo tàng đ cho quan h nhc mi, quan h biu
din, mt th quan h mà ông cho là thích hp vi thi đi mi, rng đng
pht trin.
Nguy c mai mt th quan h thun cht, tuyt đp tng có cng đã
xu
t hin ti ni đc coi là cái gc ca dân ca quan h, ni dân ca quan h
ny n, phát trin, thng hoa và đt đn nhng đnh cao chói li.
Nguyên nhân c bn ca thc trng này là do s thiu hiu bit toàn
din, sâu sc v truyn thng quan h, v nhng đc trng ngh thut và quy
lut bo tn phát trin ca nó cùng s bi ri mt ph
ng hng trong vic
gii quyt các mâu thun gia bo tn và phát trin, giao lu và hi nhp.
Nhng thành tu nhiu mt trong công tác su tm nghiên cu quan h c
truyn đã không đc các nhà qun lý và nhng ngi thc hành quan h
bit, hiu, nm vng và vn dng trong thc t phc hi và phát trin dân ca
quan h.
Cn khng đnh rng thành tu s
u tm nghiên cu v dân ca quan h
trong hn na th k qua di ánh sáng ca đng li vn hoá vn ngh ca
ng và các chính sách ca Nhà nc ta là không nh.
Ni bt nht trong vic su tm dân ca quan h là các công trình
“Dân ca quan h Bc Ninh” (ca nhóm tác gi Nguyn Vn Phú, Lu Hu
Phc, Nguyn ình Tn, Nguyn Viêm, Tú Ngc) vi b su tp 200 làn
điu và 320 bài ca quan h
khác nhau, “Dân ca quan h - Li ca và bình

9

gii” (Lê Danh Khiêm, Hoc Công Huynh- Trung tâm Vn hoá quan h Bc
Ninh 2001) vi 213 ging quan h và 346 bài ca, “300 bài dân ca quan h
Bc Ninh” ca Hng Thao, mt ngi Hà Ni vì yêu quan h đã lên sinh
sng  Th Cu Bc Ninh, chu nghèo khó, hy sinh trn đi đ su tm
nghiên cu quan h. Có th nói công phu và nghiêm cn nht là công trình
ca Hng Thao su tm, ghi âm, ký âm chú gii ht sc trung thc, k lng
174 làn điu dân ca quan h
và hn 100 d bn chn lc t chính các ngh
nhân ni ting  các làng quan h, không ci biên, không chnh lý.
Trong công tác nghiên cu, các nhc s Vn Cao, Lê Yên, Lu Hu
Phc, Tú Ngc, Nguyn Viêm, Nguyn ình Tn, Nguyn ình Phúc, ôn
Truyn
. có nhng phát hin, đúc kt quý giá v nhng đc sc âm nhc hc
ca dân ca quan h nh mt trong nhng đnh cao ca âm nhc c truyn
Vit Nam. c bit nhc s Hng Thao, ngi nhc s đã thc s hin mình
cho dân ca quan h, không nhng cn mn thn trng trong su tm mà còn
xut sc ni bt trong nghiên cu. Vi “Dân ca quan h
”, chính Hng Thao
đã có mt công trình phân tích, kin gii, tng kt c th, toàn din, sâu sc,
khoa hc và có sc thuyt phc v tính cht và đc đim ca âm nhc và ca
hát quan h. Nhà nghiên cu ng Vn Lung đóng góp mt công trình mô t
khá sâu sc, toàn din v không gian vn hoá, ngun gc và quá trình phát
trin ca dân ca quan h vi t cách là mt hình thc din xng dân gian
Kinh Bc. Nhà nghiên cu Trn Linh Quý rt nhy cm, sáng to khi phc
hin đc chân dung tinh thn cùng tài nng và nhng đc đim sáng to ca
“Ngi ngh s quan h”, nhân vt trung tâm ca dân ca quan h .
Tuy v
y, cho đn nay, vn cha có nhng công trình có tính cht tng
kt nhng đc trng c bn ca dân ca quan h, mt hình thc din xng
dân gian, mt th loi âm nhc c truyn đã đt đn đnh cao, đã đc luyn

thành ‘vàng mi” và có sc sng xuyên thi gian, xuyên không gian, tìm ra

10
các quy lut bo tn và phát trin đc hình thành t chính trong quá trình
phát trin, bin hoá ca quan h, mnh dn ch ra nhng cái bt bin và kh
bin ca dân ca quan h, góp phn giúp vic bo tn và phát trin sinh hot
âm nhc truyn thng đc đáo này đúng hng, đt hiu qu cao, không
“gieo vng ra ngô” nh Bác H tng cnh báo.
Công trình này ca nhóm tác gi thuc Trung tâm Nghiên cu Bo tn
và Phát huy Vn hoá Dân tc trc thuc Liên hip các hi Khoa hc và K
thut Vit Nam mong mun bc đu bù đp vào ch thiu ht đó trong
công tác nghiên cu dân ca quan h.
Trên c s phác ho toàn cnh không gian vn hoá ca quê hng
quan h, phc hin chân dung sinh hot quan h vi nhng phong tc l li,
các chc nng và hình thc din xng cùng chân dung ngi ngh s quan
h, “m
t trong nhng hình mu v ngi ngh s Vit Nam chân chính”,
phân tích nhng đc sc v âm nhc, ca hát, vn hc và trang phc quan h,
công trình ca chúng tôi hng đn vic tìm ra nhng đc trng c bn, bt
h ca dân ca quan h, đ xut các gii pháp bo tn và phát trin dân ca
quan h trong cuc sng hôm nay và trong tng lai. ây là dng công trình
va mang tính cht nghiên cu c bn, tng h
p va có tính cht ng dng,
thc hành xã hi.
Trong tên gi “Tìm v ci ngun quan h” mà chúng tôi tm đt cho
công trình, t ci ngun nghiêng v ngha là nhng ht nhân c bn, nhng
tinh hoa có tính cht đc trng, bn cht, nhng ADN di truyn ca quan h
mà nu đánh mt nó trên con đng bin đi phát trin, quan h s không
còn là quan h.
Vi ni dung và m

c tiêu nghiên cu đó, công trình ca chúng tôi s
có các phn nghiên cu sau:
Chng I

11
Kinh Bc, không gian vn hoá ca quê hng quan h.
Chng II
T nhng truyn thuyt v ngun gc và thi đim ra đi ca dân
ca quan h.
Chng III
Chân dung sinh hot vn hoá quan h xa.
Chng IV
Âm nhc và ca hát quan h.
Chng V
Vn hc quan h
Chng VI
Trang phc quan h.
Chng VII
Thc trng và gii pháp bo tn và phát huy vn hoá quan h.
ây là mt nhim v nghiên cu rt khó khn, phc tp, có nhng đòi
hi cao v lý lun và thc tin đi vi các thành viên nghiên cu. Tuy đc
tn hng thành tu phong phú ca các nhà nghiên cu đi trc và có nhiu
c gng tng hp, phát trin cng nh mnh dn nêu ra nhng phát hin,
chiêm nghim,
nhng kin gii và đ xut mi theo đòi hi ca thc tin,
nhng do trình đ và thi gian có hn, chc chn công trình còn nhiu thiu
sót, bt cp, mong nhn đc nhng b sung ch giáo ca các bc tin bi
cùng đng nghip gn xa quan tâm ti dân ca quan h.

12
Chung Mt

KINH BC
KHÔNG GIAN VN HOÁ CA QUÊ HNG QUAN H

I. Kinh Bc - quê hng quan h.
Dù thng đc gi là dân ca quan h Bc Ninh nhng quê hng
dân ca quan h không ch thuc đa phn Bc Ninh mà còn bao gm c mt
s đa phng ca Bc Giang. T trc cách mng tháng Tám, hai nhà
nghiên cu Minh Trúc và Toan Ánh trên báo Trung Bc tân vn t nm
1937 và trong sách Phong tc Vit Nam nm 1943, cho bi
t các làng Th Hà,
Mt Ninh, Ni Ninh và mt s làng khác  Lc Ngn, Vit Yên, Bc Giang
cng bit hát và lp hi hát quan h nhn nhp vào mùa xuân nh các làng 
Võ Giàng, Tiên Du, Yên Phong, Bc Ninh. Trong 49 làng quan h truyn
thng nh mi ngi thng nhc, ngoài 44 làng thuc ba huyn Bc Ninh
thì có 5 làng thuc huyn Vit Yên, Bc Giang. Trong các đt đin dã gn
đây đ nghiên cu dân ca quan h ti các đa phng Bc Giang trong n
m
2005, hai nhà nghiên cu tr ca Vin Vn hoá Thông tin Bùi Quang Thanh
và Phm Nam Thanh cho bit đã phát hin thêm 15 làng quan h c truyn
na ti các huyn Vit Yên, Yên Dng, Hip Hoà vi hàng chc ngh nhân
có tui đi t 75 đn 95 và hàng trm lin anh, lin ch các th h. Nh vy,
ta càng có cn c đ khng đnh dân ca quan h đã hình thành và phát trin
trên mt cùng rng ln c hai b nam bc sông C
u thuc hai tnh Bc Ninh
và Bc Giang ngày nay và trn Kinh Bc xa.

13
1. Kinh Bc qua các thi k lch s.
Kinh Bc là mt trong T trn quanh kinh đô Thng Long xa, cùng
vi trn Sn Nam, trn Hi ông và trn Hng Hóa (tc trn oài, oài có
ngha c là phía tây, hng tây). Trong dân gian có câu:
Làm trai cho đáng nên trai,
Xung ông, ông tnh, lên oài, oài yên.
Tc ng có câu:
n Bc, mc Kinh
Nhiu ngi cho đn gi phút này vn hiu lm B
c  đây là Bc B -
châu th sông Hng, còn Kinh là Kinh thành Hu - Phú Xuân thi Nguyn.
Hiu nh th rt sai! Bc  đây là trn Kinh Bc, x Kinh Bc. Còn Kinh 
đây là kinh đô hay kinh k Thng Long, là ông Kinh, là K Ch, nay là Hà
Ni thân yêu ca chúng ta. Mc Kinh ngha là dân kinh đô thì mc đp,
trng din… còn n Bc tc là dân Kinh Bc n ngon, n nhiu, đánh chén
lu bù.
Kinh Bc là đa danh xu
t hin t Lý triu. Khi đó h Lý lên làm vua,
nm binh quyn  Thng Long. H Lý phát tích t Kinh Bc.
Nhng đt Kinh Bc thì không phi t đi Lý mi có mà nó hin din
t rt sm, ngay trong thi Hùng Vng dng nc.
Vào thi vua Hùng dng nc, vùng Kinh Bc quê hng quan h
thuc v b V Ninh, mt b lâu đi và quan trng ca ngi Lc Vit.
Vào th
i nc Âu Lc ca An Dng Vng - Thc Phán thì Kinh
Bc thuc v lãnh đa ca đt Long Biên (B lc Long Biên, tc b lc

Rng) trong khi đt Tây Vu (B Tây Vu) thuc b lc Rùa.
Thi k Hán triu (Tây Hán) dit nc Nam Vit ca dòng h Triu,
chim luôn nc ta (Giao Ch, Âu Lc) thì lúc này vùng Kinh Bc thuc
huyn Long Biên, Giao Ch qun.

14
Tin s ng Xuân Bng (1827 – 1910), tác gi S hc b kho, cho
rng: thi Hán, thành Long Biên  Qu Dng, Võ Giàng (nay thuc Bc
Giang). Trong sách t nc Vit Nam qua các đi (1964) thì hc gi ào
Duy Anh li quan nim rng: thành Long Biên chính là th xã Bc Ninh ngày
nay hoc nm  phía bc th xã Bc Ninh.
Th k VI Lý Bý (tc Lý Bôn) khi ngha và lp nên vng quc Vn
Xuân. Long Biên là kinh đô ca v
ng quc Vn Xuân. Nhng triu đi ca
h Lý (Lý Bôn – Lý Pht T) tn ti không lâu.
Vào thi Tùy và ng đt Kinh Bc thuc huyn Long Biên, Giao
Châu.
Thi k Lon 12 s quân, Kinh Bc thuc vùng kim soát ca mt s
quân là Nguyn Th Tip.
Thi Lý, vùng Kinh Bc thuc đa ht ca Bc Giang L.
Thi Trn tình hình vn nh vy.
Thi Lê Thánh Tông, đt nc
đc chia thành 12 Tha Tuyên. Danh
t, danh xng hay đa danh Kinh Bc xut hin  thi k Lê Thánh Tông.
Khi Nguyn Ánh lên làm vua (1802), chia Bc B làm 11 trn thì
Kinh Bc là mt trong s 11 trn đó, và là mt trong 5 Ni trn.
Nm 1822 vua Minh Mng đi trn Kinh Bc thành trn Bc Ninh.
Nm 1831 ông ta li đi mt ln na t trn Bc Ninh thành ra tnh Bc
Ninh.
Nm 1895 viên toàn quyn ngi Pháp  ông Dng là Arousseau

ký ngh đnh tách tnh Bc Ninh thành 2 tnh là: Bc Giang và Bc Ninh.
Sau ngày cách mng tháng Tám thành công, đa gii hành chính hai
tnh vn gi nguyên. Trong gn ba thp k 1960-1990, Bc Ninh - Bc
Giang đc hp nht thành tnh Hà Bc và đn cui nhng nm 1990 thì
chia li nh c.

15
a/Kinh Bc thi ông Sn – Hùng Vng
Cách đây 6000 nm thì bin còn vào ti tn Vit Trì. Cách đây 4000
nm thì bin vào ti tn ni mà bây gi là th xã Sn Tây. S hình thành
đng bng sông Hng là mt quá trình lch s trng k. Nhng vùng đt
Kinh Bc (Bc Ninh - Bc Giang) thì đã xut hin t rt lâu đi, ngay t thi
Hùng Vng dng nc.
Bc Giang là mt vùng đ
t c vi s hin din ca vn hóa Sn Vi
vi niên đi cách đây khong t 2 đn 3 vn nm (20000 nm đn 30000
nm), vi 14 đa đim (14 di ch, di ch vn hóa).
Thi Hùng Vng và An Dng Vng, Bc Giang có 7 làng c và
đa đim kho c hc. Bc Ninh có ti 33 làng c và khu m c. Ti đây đã
mc lên nhiu xóm làng c
a t tiên ngi Vit. Cng đã xut hin ti Kinh
Bc nn vn hóa trng lúa nc và nn vn minh, nn k ngh luyn kim
(màu) phát trin, nâng cao cùng các ngh th công và c mt nn ngh thut
th hin trên trng đng ông Sn ca ngi Vit c. Trên trng đng ta
thy hin din đy đ các nhc c dân tc: khèn bè, sáo, tr
ng, sênh, chm,
che…
Ti Luy Lâu, nm 1997 ngi ta phát hin ra đc mnh khuôn đúc
trng đng. iu này khng đnh rõ rt trng ông Sn có ngun gc bn
đa Giao Ch (Bc B). Luy Lâu nói riêng và Kinh Bc nói chung là ni mà

ngày xa trng đng ông Sn đc sn xut. Kinh Bc vào thi Hùng
Vng là b V Ninh, mt trong 15 b ca nc Vn Lang - Lc Vi
t ca
ngi Vit c. Hùng Vng là th lnh ca b Vn Lang, b ln nht, quan
trng nht v dân s, binh lc, v kinh t và vn hóa trong tng s 15 b ca
nc Vn Lang. Chính vì Vn Lang là b quan yu nht mà th lnh b này
đc tp th các th lnh bu làm quân trng (ngha là quc trng) ca
nc Vn Lang; ngha là liên minh b
 lc ca ngi Vit c.

16
Kinh Bc là quê hng ca nhiu b lc c nh b lc Trâu, b lc
Dâu (Luy Lâu), b lc Rng (Long Biên). Còn Tây Vu trong đó có C Loa
thì li là quê hng b lc Rùa. B lc ca th lnh Hùng Vng chính là b
lc Chim (M’ling – Mê Linh), nó cng có tên Vn Lang. Ta nh Lang ca đ
ch khái nim chim hay chim chóc. T lang trong lang sói ngha là chim ác.
Truyn thuyt ca ta có nói ti Gà trng (Bch Kê). Gà thì cng ch là
mt loài chim, v
n là chim rng (gà rng) có ngun gc ông Nam Á. Thi
trc sách giáo khoa có nói gà rng có ci ngun Mã Lai. Gà rng đc
nuôi thành gà nhà, gia cm, cng nh vt, ngan, ngng nhà… Gia cm thì
hoc không bit bay hoc ch v cánh bay đc tm ngn. vài mét… Truyn
thuyt An Dng Vng xây thành C Loa có nói ti tinh trng. Ti xã Yên
Ph, huyn Yên Phong còn có miu Bch Kê. Nh th B Vn Lang là B
Chim, nó cng có tên gi khác là M’linh (chim m’linh), sau này Hán ng
phiên âm M’linh thành Mê Linh - huy
n Mê Linh, quê gc ca Hai Bà
Trng Trc và Trng Nh.
b/Kinh Bc thi Bc thuc
Giai đon Âu - Lc trong Vit s ch din ra trong mt thi gian nng

ngi (-258 đn -180).
T -258 Thc Phán – là th lnh ngi Âu Vit – đã chin thng Hùng
Vng, th lnh Lc Vit. Hai b phn c dân này kt hp làm mt sc
mnh, mt quc gia, có tên Âu - L
c.
T -180 nc Âu - Lc ca Thc Phán – An Dng Vng b mt vào
tay Triu à - ngi gc Hán  Chân nh – làm quan cai tr nc Vit.
Nc Vit này thuc Hoa Nam, trung tâm là Qung ông. Triu à đã b
Vit hóa, gn nh quên mt ting nói ca Trung Hoa, theo tc l phng
Nam, thích coi gà chi, búi tó c hành và đc bit là à thích ngi xm. Khi
tip s Hán là Lc Gia, 
à t xng là già làng ca ngi phng Nam (Nam

17
man đi trng lão phu). Rõ ràng mun làm vua ca dân phng Nam Bách
Vit. ã không có cách nào khác ngoài vic phi Vit hóa, sng theo phong
cách tp tc, vn hóa Bách Vit.
Tuy nhiên vi triu đình h Triu thì nc ta đã tip thu vn hóa Hán
tc. Qua Triu à, min đt Giao Ch - Lc Vit – Vn Lang ca nc ta
xa, cng dn dn tip nhn nh hng ngôn ng vn hóa Hán. Gn đây
chúng ta
đã khai qut đc mt trng đng c, có niên đi vào khong thi
Âu - Lc và Triu à, có khc ch Hán.
Nhng nh hng ca Trung Hoa đi Hán ch vào nc ta nhiu,
nhanh và mnh t khi nhà Hán chim hn Giao Ch cng nh dit nhà Triu.
Nhà Hán lp ra thuc đa Giao Châu ngha là Châu Giao. Thành phn Giao
Châu bao gm Qung ông (c Hi Nam đo), Qung Tây, Giao Ch (Bc
B), C
u Chân (Bc Trung B - Thanh, Ngh, Tnh) và c Nht Nam. Nht
Nam ngha là phía Nam ca Mt tri. Nht Nam là đt ca ngi gc Chm.

a gii tn cùng v Nam ca Nht Nam cng nh ca Giao Châu chính là
đèo Cù Mông, nay thuc Bình nh.
iu đáng nói liên quan đn Kinh Bc chính là  ch Hán triu đóng
s l Giao Châu ti Luy Lâu. Luy Lâu có mt v th kép, va là s l qun
Giao Ch
(Bc B), va là th ph ca toàn b x Giao Châu. T đây b
máy cai tr ca nhà Hán s ch huy toàn cõi Giao Châu. Chính bi th Luy
Lâu đóng mt vai trò quan yu v chính tr, kinh t, quân s và vn hóa. Luy
Lâu là ni chuyn ti nh hng Trung Hoa vào nc ta. Nó cng là ni tip
nhn nh hng ca n , ca Pht giáo vào Giao Ch.
nh hng Trung Hoa trc ht phi nói t
i vai trò ca Hán t, ca
đo Khng, ca nn Nho hc. T Luy Lâu vn hóa Hán và Hán t, đo Nho
lan ta ra cùng vùng khác ca c nc.

18
nh hng ca Pht giáo, t Tây Trúc cng đã vào nc ta, qua ca
s Luy Lâu. Có th đo Pht đã tràn vào qun Nht Nam ca ngi Chm
trc sau đó mi vào cùng ngi Vit  Luy Lâu. T Luy Lâu, đo Pht tìm
thy mt cn c quan trng đ đi tip vào Phiên Ngung (Qung Châu,
Dng Thành) và vào Hoa Nam (Giang Nam) nói chung. Luy Lâu (Dâu)
đóng vai trò mt trung tâm khuch đi sóng vn hóa Pht giáo đ nó đi tip
vào Hoa Nam.
Chùa Dâu (S
n môn Dâu) có mt vai trò ht sc quan trng vào vic
truyn bá Pht giáo  x Giao Ch và toàn b Giao Ch cùng Cu Chân.
Pht giáo vào Giao Ch khi mà vn hóa bn đa ông Sn b tan rã, b
th tiêu, sau s kin khi ngha Hai Bà Trng b tht bi (nm 43 sau công
lch), c cu vn hóa, vn minh và xã hi ông Sn b gii th hoàn toàn sau
Hai Bà Trng ti đng bng sông H

ng. Do đó Pht giáo có th tràn vào
Giao Ch khi mà dân c  đây mun có mt ch bu víu v tinh thn sau khi
Hai Bà Trng tht bi. Sau khi Mã Vin đàn áp thành công Hai Bà Trng,
dp tt ý chí kháng c trong mt thi gian nào đó ca c dân Giao Ch và c
c dân Hoa Nam gc Bách Vit na, thì xut hin mt khong trng trong
đi sng tinh thn, trong tâm linh c dân Giao Ch và Hoa Nam. Do vy
Pht giáo tràn đn mà không gp ph
i s kháng c mnh m nào ca c dân
bn đa.
Khng giáo và nn Nho hc giúp đào to ra h thng quan li, nhng
công b ca ch đ phong kin. Nho hc, đo Nho nm phn trên ca xã hi.
Còn phn di ca xã hi Giao Châu thi Bc thuc thì theo Pht giáo.
Cn nhn mnh là hai th tôn giáo, hai loi đo là đo Nho và đo
Pht đã xác đ
nh đc v trí trong môi trng xã hi Giao Ch và c Giao
Châu rng ln. Hai cái đó b sung cho nhau, to nên b khung tinh thn xã
hi. Tuy nhiên, điu d thy là dân chúng Giao Ch và Giao Châu, vn xem

19
Hán tc là ngoi lai, là k xâm lng x s, đã tìm thy  Pht giáo, vn hóa
Pht giáo mt nim tin, mt ni an i và dung dng tinh thn ca h -
nhng ngi b ngoi bang áp bc. H tìm thy  Pht giáo mt th v khí
tinh thn, v khí vn hóa đ tn ti và khu bit vi vn hóa Khng giáo, ca
giai tng thng tr Hán tc và m
t s ngi Vit Nam làm quan cho ngi
Trung Hoa. Tuy nhiên c hai đo Pht và Nho đu là hai lò đào to trí thc,
nhng ngi có hc vn.
Luy Lâu còn gi là Liên Lâu, có gc là Llu, ngha là Dâu. Dâu là ng
âm ting Vit hin đi, còn thi c dâu đc phát âm là Llu, do đó khi ngi
Hán phiên âm ra ch hán thí Llu đc vit thành 2 ch (2 t, hai t) là Liên

Lâu hoc Luy Lâu có thành quách bao quanh, có th (ch), có lâu đài… ca
các quan cai tr ngi Hán. Luy Lâu là mt đô th loi khá phát tri
n trong
thiên niên k I sau Công nguyên. Hin ti  đây còn có khu m ca S
Nhip - tc Nam giao hc T - khá hoành tráng cùng du tích ca thành c
Luy Lâu.
c/ Kinh Bc thi phong kin Vit Nam
Sau khi nc nhà đc đc lp Thng Long dn dn tr nên kinh đô
nc i Vit thi phong kin.
Là quê hng ca vua nhà Lý nên Kinh Bc cng đc triu đình Lý
chú trng, làm cho phát trin. Tri qua các triu đi Lý, Trn, H
, Hu Lê,
Kinh Bc đóng vai trò mt vùng đt phn thnh ca ngi Vit. Lý và Trn
là hai triu đi coi trng Pht giáo, có th nói, vào hai triu đi này Pht giáo
đóng vai trò quc giáo, quc đo. Nhà Lý sùng Pht đã đành, nhng nhà
Trn li cng rt sùng Pht. Vua Trn Nhân Tông, ngi có công đánh tan
quân Nguyên, nhng khi đt nc thái bình thnh tr thì nhà vua t b ngôi
báu, đóng vai trò Thái Thng Hoàng và đn vi ca thi
n. Chùa Kinh Bc
nc ting trong câu tc ng:

20
Cu Nam, chùa Bc, đình oài
Ngoài chùa Dâu còn có h thng chùa T Pháp, chùa Keo, chùa Pht
Tích, chùa Bút Tháp, chùa B à (gc là hai ch B  hay Bt à), chùa
Lý Bát …
Tc ng nói là đình oài (oài gm Hà Tây, Vnh Phúc, Phú Th)
nhng đình làng ình Bng  Bc Ninh rt ni ting. Nh có đình làng ni
danh thiên h mà làng Báng (cây báng) ngày xa mang tên mi làng ình
Bng. ình Bng có nét đc sc 

ngh thut điêu khc đình làng nhng
đim đc đáo cn thy là đình Bng có dáng v mt nhà sàn, nó có ct cách
nhà sàn.
Song song vi vn hóa Pht giáo thì vn hóa Nho giáo cng phát trin
mnh trong hai triu đi Lý và Trn. Kinh Bc cng đóng góp quan trng
vào s phát trin ca vn hóa Nho hc  nc ta. Trng Nguyên đu tiên ca
nc Vit Nam đc lp chính là Lê Vn Thnh, ng
i Kinh Bc. Tri qua
các triu đi Hu Lê, Nguyn, Kinh Bc vn đóng vai trò mt vùng đt vn
vt, sn sinh ra các anh tài nc Vit trên nhiu lnh vc: chính tr, quân s,
vn hóa, giáo dc, kinh t.
d/ Kinh Bc thi hin đi (th k XX và th k XXI)
T khi đt nc b Pháp xâm lng, Kinh Bc phát huy truyn thng
lch s và vn hóa lâu đi, đã cung cp cho đt n
c và dân tc bao ngi
con u tú. Khi ngha  Thám là cuc kháng Pháp dài nht ti ba thp k.
T ngày ng cng sn Vit Nam ra đi Bc Ninh và Bc Giang cng
là mt trong nhng cái nôi ca cách mng. Nhiu chin s cng sn tin bi
nh H Bá Cang (Hoàng Quc Vit), Ngô Gia T, Nguyn Vn C, Hà Th
Qu, Lê Quang o, Nguyn Trng Tnh, Nguyn Vit D
ng… là nhng
ngi con u tú ca vùng Kinh Bc.

21
Bc Ninh và Bc Giang tr thành mt phn ca An toàn khu (ATK)
ca ng cng sn ông Dng, là ni các lãnh t cách mng là Trng
Chinh (ng Xuân Khu), Hoàng Vn Th, Hoàng Quc Vit, Nguyn
Lng Bng, các chin s cng sn nh Vn Tin Dng,  Mi, Lê
Thanh Ngh, Lê Quang o, Nguyn Trng Tnh, Hà Th Qu, Nguyn Vit
Dng… hot đng. Chính tình dân, qun th

và nhiu làng xã trù mt vùng
Kinh Bc xa đã ch che cho nhng ngi con u tú ca đt nc trong
nhng ngày tháng gay go, gian kh nht ca cuc cách mng gii phóng dân
tc. Lúc này ATK ca Trung ng ng bao gm Bc Giang, Bc Ninh,
Vnh Yên, Phúc Yên, mt phn Phú Th, tnh Hà ông, mt phn ngoi
thành Hà Ni, mt phn Hà Nam và mt phn Hng Yên. Trong hi ký cách
mng Nhân dân ta rt anh hùng, đng chí Hoàng Quc Vi
t, chin s cng
sn tiên phong, nhà cách mng lão thành và xut sc đã nh li rng: Trong
thi k Bình dân (1936 – 1939) đng chí Trng Chinh đã nói vi ông rng
chúng ta cn thit phi xây dng ngay mt s c s cách mng quanh Hà
Ni, phòng khi có bin, thc dân Pháp tr mt, ra tay đàn áp phong trào cách
mng thì ng và lãnh đo x u Bc K ca ng Cng sn ông Dng
có chân đ
ng, tránh b đng.
Do đó, đng chí Hoàng Quc Vit đã v nhiu ni trong hai tnh Bc
Ninh và Bc Giang đ chun b nhng c s cách mng này.
Cuc hp lch s (9/3 – 12/3/1945) ca Thng v Trung ng ng
Cng sn ông Dng do Tng Bí th Trng Chinh ch trì vi
nhn đnh
sáng sut: Nht đo chính Pháp, toàn ng phi tp trung vào vic kháng
Nht chun b Tng khi ngha, cp chính quyn t tay Nht, đã din ra ti
ng K, sau chuyn sang làng ình Bng. Tt c đu  Bc Ninh.

22
Tháng 4/1945 Tng Bí th Trng Chinh triu tp Hi ngh quân s
cách mng min Bc ông Dng ti Hip Hòa, Bc Giang. Tnh Bc
Giang cho rng Bc Giang khi ngha sm nht nc, ngay t tháng 4/1945.
Kinh Bc th k XX đi vào lch s vn hóa, vn hc dân tc nh mt
trang chói li. Nhà vn, nhà báo và nhà kho cu lng danh Ngô Tt T - tác

gi tiu thuy
t Tt đèn, giáo s, tin s, nhà trit hc ni ting  Pháp và
châu Âu là Trn c Tho, thi s Hoàng Cm, n thi s Anh Th thi Th
Mi và Anh Th ca kháng chin vi Ting chim tu hú, và K chuyn V
Lng…
Trong thi k i mi, Kinh Bc xa nh tr li. T th k XVI,
trong triu Mc, kinh t
hàng hóa, thng mi, buôn bán ca đt nc đã
khá phát trin. Thi Lê Trung Hng, thi Lê - Trnh kinh t hàng hóa ca
nc ta vn tip tc phát trin. Ti Kinh Bc có s xut hin nhiu làng
ngh th công và làng buôn có ting: làng ình Bng vi ngh buôn, làng
Vân vi ngh nu ru, làng Phù Lu buôn tru, làng i Bái đúc đng,
làng Phù Lãng ch tác gm, làng ng Quang đúc đng, làng ng K s
n
xut pháo, làng H (ông H) làm tranh dân gian…
Tuy nhiên, các làng buôn và làng sn xut th công nc ting y
không vn lên đc đ thành nhng thành th kinh doanh sm ut. Nó b
cái bin tiu nông kéo xung, không cho tin lên thành nhng đô th. Nó
cng b triu đình cùng ch đ phong kin kìm hãm. c thng và trng
nông luôn là trng tâm trong chính sách ca các triu đng phong kin
nc ta.
Trong thi k i mi, Kinh Bc x
a nh hi sinh tr li. Bc Ninh
đi trc, Bc Giang theo sau. Các làng ngh th công và các làng buôn nh
sng li, phc sinh, phc hng và tri dy, phát trin mnh m gp nhiu ln

23
ngày xa. Vn hóa, ngh thut, truyn thng dân gian, dân tc cùng hi hè
đình đám x Bc cng hi sinh mnh m.
2/ Mt vùng đt đc bit ca đt nc.

Nh vy
, quê hng Quan h là mt vùng đt ni ting mang tên x
Bc hoc Kinh Bc, mt trong t trn ca Thng Long ngàn nm vn vt
xa, ngày nay thuc hai tnh Bc Ninh và Bc Giang.
Quê hng y là mt vùng đt Vit c rng ln, trù phú, phía Bc
sông Hng, nm trong vùng vn hoá, vn minh châu th sông Hng, sông
Thái Bình, giáp ranh vi các tnh Lng Sn, Bc Thái, Vnh Phú, Hi Hng,
Qung Ninh ngày nay.Tính t
 đim cc Bc đn đim cc Nam đng thng
chng 70 km; t đim cc Ðông sang đim cc Tây đng thng chng 120
km, chia làm 3 vùng rõ rt: min núi, trung du và đng bng, có các dòng
Hng, sông ung, sông Cu, sông Thng chy qua. Trên đt Bc Ninh,
Bc Giang, có 8 dân tc chính sinh sng, đó là Vit, Nùng, Tày, Cao Lan,
Sán Ch, Sán Dìu, Dao, Hoa, trong đó, ngi Vit chim hn 90%.
Kinh Bc đc coi là cái nôi sinh thành c
a ngi Vit. T rt lâu
đi, c dân Kinh Bc là c dân nông nghip lúa nc. Cùng vi nông
nghip, h cng sm có nhng làng ngh th công chuyên sn xut mt
hàng tiu th công nghip. Do nm  v trí trung tâm đng bng Bc B, có
h thng giao thông thu b thun li nên Kinh Bc sm có mi liên h trao
đi, giao thng vi nhiu vùng ca đt nc, k
c nc ngoài nh Trung
Quc, n Ð, các nc Trung Á, Nam Á và mt vài nc phng Tây. Luy
Lâu là mt trung tâm giao thng t rt sm  Kinh Bc, là trung tâm giao
thng đu tiên ca nc ta vi các nc láng ging c v kinh t, vn hoá ,
tôn giáo. Kinh Bc đã sm là mt vùng kinh t có th mnh toàn din
đng
bng, trung du, min núi. n th k XI, cùng vi s ra đi Nhà nc Ði
Vit triu Lý, vng triu phát tích t đt Kinh Bc, Kinh Bc tng tr

24
thành mt vùng kinh t mnh nht, làm đu tàu cho s phát trin mi mt
chính tr, vn hoá, xã hi ca đt nc t th k này
Trong lch s dng nc và gi nc ngàn nm, vùng đt Kinh Bc
đc lch s c nc giao cho trng trách là "đt phên du phía Bc ca
Thng Long". Trong nhiu thi k
lch s, Kinh Bc có mt th đng đc
bit: Trc mt là k thù mnh, hung hãn, luôn mang dã tâm xâm lc; đng
sau là kinh đô – trái tim thiêng liêng ca đt nc - buc phi gi gìn, bo
v. Chính th đng và trng trách lch s y đã hun đúc nên phm cht anh
hùng, mu lc, quyt chin thng ca ngi dân Kinh Bc đ h vit nên
nhng trang s vàng chói li v lch s ch
ng ngoi xâm : chin thng Nh
Nguyt - th k XI; nhng Ni Bàng, Bình Than, Vn Kip, chng quan
Nguyên Mông, th k XIII; chin thng Chi Lng - Xng Giang quyt đnh
kt thúc thng li 10 nm kháng chin chng quân Minh, th k
XV Truyn thng y, trong các cuc kháng chin chng Pháp sau này đã
đc phát huy vi nhng đa danh ni ting Yên Th, Ðình Bng
Nh vy, có th nói Kinh Bc là m
t vùng đt tht đc bit ca đt
nc Vit Nam. ây là mt vùng đt giàu đp, quê hng ca vn minh lúa
nc, quê hng ca các bc minh quân, ca nhng anh hùng li lc dng
nc và gi nc, ca các vn nhân, doanh nhân, ngh s kit xut. Ti đây,
không nhng nông nghip mà c tiu th công nghip, thng nghip, giao
lu kinh t và vn hoá vi n
c ngoài đã rt sm phát trin. Theo GS Trn
Quc Vng, không đâu có nhiu ging lúa ngon, lúa quý nh Kinh Bc,
cng không đâu có nhiu ch làng, ch huyn ch tnh, không đâu có nhiu
làng buôn, làng ngh ni ting nh Kinh Bc. ó là “h tng c s” lý
tng cho s phát trin rc r ca “thng tng kin trúc” vn hoá, vn

hin x này, trong đ
ó có ngh thut dân ca quan h.


25
II. Nhng đc sc vn hoá ca quê hng quan h
1. Mt vùng vn hin ci ngun ln
Kinh Bc là mt trong 4 vùng vn hin ln thuc vn minh Sông
Hng: X ông, x oài, x Nam, x Bc (Kinh Bc). Nhiu di ch kho c
hc  các làng Xun , i Trch, đôi b các con sông Ng Huyn Khê,
sông Tiêu Tng, sông Dâu đã chng minh vùng Kinh Bc có s
t c ln
lt ca nhiu lung c dân t lâu đi, trong đó yu t vn hoá Vit c gi
vai trò ch th. Ti đây, t hn 10 th k trc, trong s giao thoa vn hoá
vi các nn vn hoá láng ging: vn hoá Trung Hoa, n , Trung Á, Nam
Á, vn hoá Vit đã phát trin mnh m, đt đn nhng đnh cao và có nh
hng l
n ti s hình thành phát trin ca vn hoá Thng Long và vn hoá
dân tc nói chung. Tin trình phát trin vn hoá bn đa  ni tng đc coi
là phên du phía Bc ca T quc này không din ra êm , xuôi dòng, mà
khá khúc khuu, phc tp, khi đt, khi ni. Cuc đng đu trc din vi s
đng hoá vn hoá gn lin vi mu đ sáp nhp lãnh th ca phong kin
phng B
c, mt k thù láng ging mnh, luôn có dã tâm thôn tính và đô h
đt nc ta, đã din ra rt sm ti đây.
Trong cuc đng đu lch s hàng nghìn nm y, kt qu tht ngon
mc: nn vn hoá bn đa trên quê hng Kinh Bc, mt trong nhng
ci
ngun ca vn hoá Vit, không nhng không b đng hoá, tiêu dit mà
ngc li, nn vn hoá y vn tip tc phát trin giá tr, bn sc riêng, đ ri,

khi đt nc đc lp, vùng vn hoá Kinh Bc li tr thành vùng vn hin ni
ting, mt trong nhng nn tng ch yu ca vn hoá, vn minh Thng Long
và Ði Vit, th
k XI.
Mnh đt Kinh Bc ni ting “đt thiêng ngi hin”, “trai tài gái sc”
là ni có mt đ ht sc dày đc các di tích, di sn vn hoá và truyn thuyt
k diu v các công tích dng nc và gi nc ca nhiu th h.