NGUYỄN TRƯỜNG TỘ - MỘT CON NGƯỜI ĐI TRƯỚC THỜI ĐẠI

NGUYỄN TRƯỜNG TỘ
MỘT CON NGƯỜI ĐI TRƯỚC THỜI ĐẠI
GVHD: TS Nguyễn Đình Thống
HVTH: Nguyễn Thị Thu Hường
Chuyên ngành: Lịch sử Đảng
I.Lý do chọn đề tài
- Có thể nói, Nguyễn Trường Tộ là một trong những trí thức tân học đầu tiên
ở nước ta, có những khác biệt về chất so với những bậc sỹ phu tiền bối Nho
học từ xưa đến thời bấy giờ. Cũng mang tấm lòng ưu thời mẫn thế, yêu nước
thương dân như những trí thức khác trên những khúc quanh của lịch
sử,nhưng Nguyễn tiên sinh lại có một tư tưởng hoàn toàn mới mẻ, một thái
độ sống tích cực và đầy ý thức trách nhiệm đối với dân tộc. Mặc dù những ý
tưởng cải cách của ông không được sử dụng và bản thân Nguyễn Trường Tộ
không được trọng dụng trong triều đình, ông vẫn là một nhân cách trí thức
lớn, đáng để người đời suy ngẫm và học tập.
- Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về ông và cũng không ít mỹ từ cao
sang đẹp đẽ được dành để tôn vinh ông như “ người yêu nước sáng suốt”, “
nhà cải Cách lớn của dân tộc”, “ nhà phê bình xã hội đầu tiên của nước ta”,
…Tuy nhiên là một trí thức lỗi lạc, vượt trên tầm thời đại, nhưng khi ông
còn sống thì bị bài xích, nghi ngờ, và không được trọng dụng. Tư tưởng
canh tân của ông cuối cùng cũng không được thực hiện, nhưng hiện tại thời
gian đang ủng hộ ông, đưa ông ngày càng về gần với chúng ta, với đất nước
ta hiện nay.
- Mặc dù còn nhiều hạn chế và bất cập, nhưng những tư tưởng canh tân của
ông đã vượt ra khỏi những hạn chế ấy để hình thành một luồng sáng rọi vào
đám sương mù dày đặc của những thành kiến nho giáo, thành kiến tôn giáo
và sự u mê phong kiến đương thời. Mặc dù luồng ánh sáng ấy chưa làm tan
được đám sương mù dày đặc kia, nhưng sau đó, nó đã rọi qua lịch sử để mỗi
khi thời thế cho phép thì luồng sáng ấy lại ánh lên, soi vào trí tuệ của người
đời, thậm trí soi tới thế hệ chúng ta ngày nay, những người đang lo toan đổi
mới đất nước. chính vì vậy, trong bài viết này, một lần nữa, tôi muốn nhận

định lại cuộc cải cách của Nguyễn Trường tộ ở Việt Nam dưới triều đại nhà
Nguyễn- một triều đại chịu trách nhiệm với lịch sử dân tộc về việc đánh mất
giang san về tay giặc Pháp. Đồng thời để chỉ ra rằng những tư tưởng canh
tân của con người đi trước thời đại ấy đến ngày nay vẫn còn đậm tính thời
sự, góp phần thiết thực vào công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay.
II. Nguyễn Trường Tộ- con người đi trước thời đại
1. Giới thiệu về Nguyễn Trường Tộ.
- Tên, tuổi, quê quán
Ông sinh ra trong một gia đình Nho học, theo đạo Gia Tô, bố làm nghề
thuốc ở thôn Bùi Chu, xã Hưng Trung, Hưng Nguyên, Nghệ An. Từ nhỏ ông học
chữ Hán, nổi tiếng thần đồng, tuy không đi thi nhưng vẫn được người đời gọi là
“Trạng Tộ”. Năm 1858, Pháp bắn phá Đà Nẵng, ông vừa tròn 30 tuổi. Tính tình
năng động, ông quyết chí bỏ cái học “từ chương” đi tìm cái học “thực dụng”. Năm
1858 đến năm 1861, ông được giám mục Gau Their đưa sang Hồng Kông, rồi sau
đó gửi sang Pháp học tập. Tại Pháp ông đã thu nhận được rất nhiều tri thức khoa
học, kỹ thuật hiện đại Châu Âu thời bấy giờ.
Năm 1861, Nguyễn Trường Tộ về nước sống ỏ Sài Gòn (nơi sôi động nhất
của đất nước ), làm việc cho người Pháp. Ông tham gia các cuộc hoà đàm giữa
Pháp và triều đình Huế về Hiệp ước 1862. Từ đó, Ông đã suy ngẫm về tình hình
đất nước. Với vốn hiểu biết phong phú đông, tây, kim, cổ, đặc biệt là tình hình kinh
tế, chính trị, cũng như sức mạnh công nghiệp hoá của các nước phương Tây, công
cuộc cách tân ở phương Đông (chủ yếu là Nhật Bản), với nhiệt tình yêu nước của
một trí thức trẻ tuổi, Ông đã liên tục đưa ra những bản “điều trần” đối với triều
đình, nhằm mong muốn có sự cách tân, đổi mới đất nước.
Trong tám năm, từ 1863-1871, ông đã gửi đến triều đình Huế gần 60 tài liệu
(trong đó có những công trình dài hàng mấy chục ngàn chữ), với biết bao tri thức
mới mẻ, với những giải pháp mang tính khả thi và những kiến nghị thiết thực để
cứu vãn tình hình đất nước đang suy sụp. Những lĩnh vực ông đề nghị cải cách thật
là rộng lớn, từ kinh tế, chính trị, xã hội, giáo dục, quốc phòng đến ngoại giao…thể
hiện đầy đủ trong các trước tác: Tế cấp luận, Tế cấp bát điều, Khai hoang từ, Giáo

môn luận, Thiên hạ phân hợp đại thế luận…
- Nhân cách, cá tính, học thức…
Nguyễn Trường Tộ quả là một người theo đạo Thiên chúa hết lòng hết dạ
với giống nòi và rất tự tin vào sự hiểu biết, vào “tài ứng dụng với đời ” của mình.
Chính ông đã tự nói điều đó trong nhiều bản điều trần bên cạnh những lời nói
khiêm nhường, hạ mình. Ông là người rất có ý thức và bản lĩnh trong việc xa lánh
chức tước, danh vọng để đeo đuổi lý tưởng cứu nước, giúp đời. Ông là người đã
sống trọn với chữ Nhẫn theo ý nghĩa chân chính nhất của nó, nhằm vượt qua
những sự mè nheo của thế gian để đạt tới lẽ sống cao cả của mình.
Nguyễn Trường Tộ là một hiện tượng hội tụ đột khởi tới mức đương thời, kể
cả sau nữa, cũng không dễ mấy ai vượt qua, mặc dù di sản của ông để lại chủ yếu
chỉ 58 bản điều trần. Ông là một giáo sỹ kiêm một nhà Hán học, một nhà Đông
phương học, một nhà Tây học, mặc dù chẳng có bằng cấp gì. Qua những bản điều
trần, thấy rõ ông có trình độ Hán học uyên thâm. Thuộc Bắc sử (sử Tàu), hiểu Nho
giáo, đến nơi đến chốn. Cũng qua các bản điều trần, thấy ông hiểu phương Tây một
cách khá toàn diện, không chỉ trên phương diện chính trị, xã hội mà cả các chuyên
ngành khoa học, kỹ thuật, hiện đại từ chuyện lớn vĩ mô, đến chuyện vi mô cụ thể.
Ở thời đại của ông, không một người Việt Nam nào lại hiểu biết tình hình thế giới,
khu vực được như ông. Với đất nước mình cũng vậy, đương thời khó có ai hiểu sâu
sát được như ông. Tôi nói thế mà không sợ quá lời, một khi bản thân đã ít nhiều so
sánh hệ thống văn bản điều trần của ông với nhiều thư tịch đương thời trong đó có
đình đối sách mà nhà vua, người ra đề thi thường có yêu cầu các đại thí sinh phản
ánh tình hình thực tế đất nước.
Nguyễn Trường Tộ cũng là người có một năng tư duy đột khởi, hiếm lạ so với
tầng lớp đại nho, đại thức đương thời, đủ làm cơ sở vững chắc đảm bảo chất lượng
tối ưu cho suy nghĩ, hành động và tầm vóc văn hoá của ông.
2.ý tưởng canh tân đất nước
+ Về mặt kinh tế :
Nguyễn Trường Tộ quan tâm đến công, nông, thương nghiệp. Mở mang buôn
bán trong nước và giao thương với nước ngoài, mời các công ty nước ngoài đến

giúp ta khai thác tài lợi, sửa đổi thuế khoá làm sao cho "nước giàu dân cũng
giàu"...
Nguyễn Trường Tộ vạch ra đường lối làm cho "nước giàu mà dân cũng giàu".
Ông khuyên triều đình ra sức mở mang nghề nghiệp, học cách làm ăn của các nước
văn minh Tây Âu, tránh bế quan tỏa cảng, mời các công ty kinh doanh nước ngoài
đến giúp Việt Nam khai thác tài lợi để có thêm của cải và học cho được kỹ thuật
cũng như cách làm ăn tiên tiến của họ. Có như vậy mới giữ được độc lập trong tư
thế làm chủ đón khách... (xem Dụ tài tế cấp bẩm từ).
+ Về mặt văn hóa - giáo dục :
Nguyễn Trường Tộ đề xuất cải cách phong tục, chủ trương coi trọng dân, sửa
đổi chế độ thi cử mở mang việc học hành, thay đổi nội dung giáo dục, lấy quốc âm
thay thế chữ Hán, lập trại tế bần...
Nguyễn Trường Tộ khuyên triều đình tìm mọi cách nâng cao văn hóa đất nước
theo hướng coi trọng khoa học - kỹ thuật, để sớm nâng cao đời sống của nhân dân.
Ông phê phán tình trạng kinh đô Huế luộm thuộm, mất vệ sinh, công thự dột nát,
lương bổng quan lại quá ít ỏi,v.v... Ông nêu hàng loạt vấn đề quan trọng như: nên
sáp nhập các tỉnh để giảm bớt số quan lại và có điều kiện tăng lương cho quan lại
nhằm giảm tệ tham nhũng, khuyến khích tính liêm khiết; đề nghị sửa đổi chính
sách thuế, đánh thuế nhà giàu nặng hơn nhà nghèo, đánh mạnh vào xa xỉ phẩm,
mặt khác không nên cấm dân dùng đồ đẹp, đồ sang khiến cho văn vật ngày càng
kém, áo xiêm ngày càng tồi; đề nghị sửa đổi chế độ thi cử, chú trọng bồi dưỡng
nhân tài về nhiều mặt, thành lập các môn học thực dụng, dùng quốc âm trong công
văn thay cho chữ Hán, lập địa đồ quốc gia và các tỉnh, kiểm kê dân số, lập trại tế
bần, viện dục anh (nhà trẻ), v.v... (xem Điều trần về cải cách phong tục, Học tập
bồi dưỡng nhân tài, Tế cấp bát điếu...).
+Về mặt ngoại giao :
Nguyễn Trường Tộ phân tích cho triều đình thấy rõ cục diện chính trị trên toàn
thế giới thời đó, những mâu thuẫn về quyền lợi giữa Pháp với Anh và Tây Ban
Nha, khuyên triều đình nên ngoại giao trực tiếp với chính phủ Pháp tìm cách ngăn
chặn âm mưu xâm lược của bọn Pháp bên này, khéo léo chọn thời cơ lấy lại 6 tỉnh

Nam Kỳ, xác lập "tư thế làm chủ đón khách"....
Nguyễn Trường Tộ phân tích cho triều đình thấy rõ cục diện chính trị trên toàn
thế giới, để biết ứng xử một cách linh hoạt (xem Thiên hạ đại thế luận). Ông chỉ ra
những mâu thuẫn giữa Pháp với Anh và Tây Ban Nha và khuyên triều đình nên
chủ động mở rộng bang giao với nhiều nước, nhất là với nước Anh, để chế ngự bớt
tham vọng và khả năng xâm lược của Pháp. Khi nước Pháp có sự biến lớn năm
1870 - 1871, vua Napoléon III mất ngôi, chế độ cộng hòa Pháp phục hồi, Nguyễn
Trường Tộ nêu một loạt kiến nghị, hướng dẫn triều đình xúc tiến ngoại giao trực
tiếp với Chính phủ Pháp, khéo léo đối phó, ngăn chặn bọn chỉ huy quân viễn chinh
Pháp ở Soái phủ Sài Gòn, nhằm tìm cách thu hồi lại sáu tỉnh đã bị chiếm (xem Lục
lợi từ và các tờ bẩm cuối năm 1866 đến tháng 2-1871).
+ Về mặt quân sự :
Nguyễn Trường Tộ, thời đó, tuy "chủ hoà" nhưng không có tư tưởng "chủ
hàng" một cách nguyên tắc. Ông khuyên triều đình cải tu võ bị, trọng võ trọng văn,
ưu ái người lính, biên soạn binh pháp, đào tạo sĩ quan, mua sắm tàu thuyền vũ khí,
xây dựng phòng tuyến cả ở thành thị lẫn nông thôn, đề phòng quân Pháp xâm lược
lan ra cả nước..
Ngoài những bản điều trần và luận văn tạo nên một công trình trí tuệ vĩ đại
vô giá, Nguyễn Trường Tộ còn để lại một số hoạt động thực tiễn xuất sắc như:
Năm 1862 - 1863, ông thiết kế xây dựng tòa nhà nguyện của dòng tu nữ ở Sài Gòn.
Năm 1864 - 1866, ông thiết kế xây dựng bốn ngôi nhà trong giáo khu Xã Đoài.
Mấy công trình này của ông thuộc về những công trình kiến trúc đầu tiên theo kiểu
châu Âu ở Việt Nam giữa thế kỷ 19. Cũng giữa những năm 60 thế kỷ 19, khi hoạt
động ở quê nhà, ông đã giúp Tổng đốc Nghệ An Hoàng Tá Viêm đào Kênh Sắt,
một công trình xưa kia Cao Biền rồi Hồ Quý Ly dự định làm mà không làm nổi.
Ngoài ra, ông còn vận động dân chúng ở Xuân Mỹ, quê hương bên nhà vợ ông,
cùng nhau dời làng từ trong núi rừng đầy lam chướng ra nơi thoáng đãng, thuận lợi
canh tác.
Trí tuệ lỗi lạc của Nguyễn Trường Tộ đã vượt hẳn lên trên tầm thời đại giữa
thế kỷ 19 ở Việt Nam. Vua Tự Đức tuy đã có lúc triệu ông "vào kinh để hỏi việc

lớn" và phái ông sang Pháp thuê thầy thợ, mua sách vở, máy móc, định du nhập kỹ
thuật (năm 1866 - 1867), nhưng nói chung, triều đình nhà Nguyễn cũng như các
nho sĩ, văn thân thời ấy chưa hiểu nổi luồng tư tưởng của ông, nên chưa coi trọng
đúng mức những kiến nghị cách tân của ông. Trí tuệ lỗi lạc của Nguyễn Trường Tộ
bị lãng quên như một luồng ánh sáng rọi vào đám sương mù dày đặc.
3.Đánh giá đóng góp của Nguyễn Trường tộ với thời cuộc
- Đánh giá đóng góp của Nguyễn Trường Tộ với lịch sử : Như luồng ánh sáng rọi
chiếu vào đám sương mù dày đặc
- Nguyễn Trường Tộ đã góp phần cùng với lớp trí thức canh tân thời đó mở ra
khuynh hướng giao lưu, tiếp xúc văn hóa giữa phương Đông và phương Tây, giải
quyết những mâu thuẫn của dân tộc và thời đại, đưa xã hội VN tiến lên
- Đánh giá đóng góp của ông qua các giai đoạn lịch sử đến ngày nay: tư tưởng cải
cách tiến bộ vẫn còn nhiều vấn đề mang tính thời sự như chống tham nhũng, buôn
lậu, mở chửa đầu tư với nước ngoài, cải cách giáo dục…