Bình luận mô hình liên kết của Cộng đồng văn hóa – xã hội

LỜI MỞ ĐẦU
Sau hơn 40 tồn tại và phát triển, Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á
(ASEAN) không ngừng phát triển và lớn mạnh, trở thành một tổ chức hợp tác liên
chính phủ khu vực với sự có mặt của đầy đủ 10 quốc gia trong khu vực Đông Nam
Á. Hướng tới mục tiêu phát triển bền vững, chính vì vậy, ASEAN không ngừng
hợp tác ở các lĩnh vực kinh tế, chính trị hình thành 2 Cộng đồng chính trị - an ninh
và Cộng đồng kinh tế mà còn mở rộng sang lĩnh vực văn hóa với Cộng đồng văn
hóa – xã hội. Việc xây dựng Cộng đồng văn hóa – xã hội được kỳ vọng là sẽ tạo ra
sự thay đổi sâu sắc trên tất cả các phương diện của đời sống xã hội các nước
ASEAN, giải quyết được những mặt trái của quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa,
hiện đại hóa đang diễn ra ở các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á để tạo ra một
sự phát triển hài hòa mà ở đó con người được quan tâm và là trung tâm của xã hội,
hay nói một cách khác đó là một xã hội vì người dân
(1)
.
Bài viết dưới đây sẽ nghiên cứu về mô hình liên kết của Cộng đồng văn hóa
- xã hội ASEAN và đưa ra những đánh giá cách khách quan triển vọng phát triển
của cộng đồng này đến năm 2015.
NỘI DUNG
I. Bình luận mô hình liên kết của Cộng đồng văn hóa – xã hội
Cũng giống như Cộng đồng chính trị - an ninh và Cộng đồng kinh tế, khi tìm
hiểu về mô hình liên kết của Cộng đồng văn hóa – xã hội, chúng ta có thể xem xét
dưới các khía cạnh sau:
1. Cấu trúc nội dung
ASCC được hình thành chính là sự hiện thực hóa sự hình dung về “một cộng
đồng các xã hội đùm bọc nhau” được nêu trong Tầm nhìn ASEAN
(1)
. Theo đó, về
nội dung xây dựng ASCC, ASEAN đang phát huy đặc trưng quan trọng là tính giá
trị của văn hóa và chức năng điều chỉnh xã hội của văn hóa để tạo ra một hệ giá trị
mới phù hợp với sự phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa ASEAN trong bối

cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra hết sức mạnh mẽ. Nó góp phần giải quyết những
mặt trái của quá trình đô thị hóa, công nghiệp hóa và hiện đại hóa đang diễn ra
1
Xem “ Pháp luật Cộng đồng ASEAN” – trung tâm Luật châu Á – Thái Bình Dương, 2011.
1
ngay trong lòng các quốc gia thành viên ASEAN để tạo ra một xã hội phát triển hài
hòa, đời sống tinh thần lành mạnh vì con người và cho con người.
Nội dung của ASCC được đề cập đến trong các văn kiện như Tuyên bố hòa
hợp ASEAN, Chương trình hành động Viên – chăn, Kế hoạch xây dựng ASCC,
Hiến và được xác định rõ ràng trong kế hoạch tổng thể xây dựng ASCC thông qua
năm 2009. Theo đó, ASCC sẽ tập trung vào những nội dung chủ chốt sau:
- Về phát triển con người: với các mục tiêu như nâng cao chất lượng cuộc
sống của các dân tộc trong khu vực thông qua việc cung cấp cho họ những cách
tiếp cận công bằng các cơ hội để phát triển con người bằng cách thúc đẩy và đầu tư
vào giáo dục và học tập lâu dài, đào tạo nguồn nhân lực …
- Về bảo trợ và phúc lợi xã hội: thông qua việc xóa đói giảm nghèo, đảm bảo
bảo trợ và phúc lợi xã hội, nâng cao khả năng phục hồi sau thảm họa và giải quyết
những vấn đề về phát triển y tế chính ...hướng tới nâng cao mức sống và điều kiện
sống của người dân
- Về các quyền và công bằng xã hội: ASEAN cam kết thúc đẩy công bằng xã
hội và đưa vấn đề nhân quyền vào các chính sách của mình cũng như mọi mặt của
cuộc sống, kể cả các quyền và các phúc lợi của các nhóm người thiệt thòi, dễ bị tổn
thương như phụ nữ, trẻ em, người già, người tàn tật và lao động di cư (với các nội
dung chủ yếu như: thúc đẩy và bảo vệ các quyền và phúc lợi của phụ nữ, trẻ em,
người già và người tàn tật; bảo vệ và tăng cường quyền lợi của lao động di cư; tăng
cường trách nhiệm xã hội của các cá nhân).
- Về đảm bảo mội trường bền vững: tăng cường môi trường xanh và sạch
thông qua bảo vệ các nguồn tài nguyên thiên nhiên làm cơ sở cho phát triển kinh tế-
xã hội, kể cả quản lí bền vững và bảo tồn đất, nước, khoáng sản, năng lượng, đa
dạng sinh học….

- Về tạo dựng bản sắc ASEAN: các nhà lãnh đạo ASEAN nhấn mạnh bản sắc
ASEAN chính là nền tảng của mọi lợi ích của khu vực. Đó là những quy tắc, nhân
cách, giá trị và niềm tin cũng như khát vọng chung của một cộng đồng ASEAN thật
sự. ASEAN cũng sẽ lồng ghép và tăng cường nhận thức sâu sắc hơn và các giá trị
chung của sự thống nhất trong đa dạng đối với mọi tầng lớp xã hội.
- Thu hẹp khoảng cách phát triển: hướng tới sự phát triển đồng đều hơn trong
ASEAN với các biện pháp như lồng ghép những vấn đề phát triển xã hội vào việc
xây dựng và thực hiện các dự án cho “Sáng kiến hội nhập ASEAN”…
2
Có thể thấy, với nội dung trên thì sự hợp tác trong ASCC là rất rộng, nó thể
hiện được sự đa dạng, phong phú của ASCC. Cấu trúc nội dung trên đã thể hiện
đầy đủ định hướng, bản chất và bao trùm toàn bộ các mục tiêu của ASCC là lấy con
người làm trung tâm, giải quyết tốt mối quan hệ giữa con người với xã hội và mối
quan hệ giữa con người với tự nhiên, đồng thời ASCC cũng đã quan tâm và phát
triển những đặc thù của ASEAN và của chính ASCC. ASCC không dừng lại ở sự
tập hợp của các thành viên trong khu vực trên phương diện văn hóa mà ở mức độ
cao hơn là hài hóa nền văn hóa mỗi dân tộc thành nền văn hóa của cả cộng đồng,
tạo thành bản sắc văn hóa của cả khu vực. Mặc dù với 6 nội dung chính này, chỉ có
một nội dung tập trung vào văn hóa, 5 nội dung còn lại tập trung vào các vấn đề xã
hội với các vấn đề khá “nóng’’ và “nhạy cảm” nhưng chúng ta có thể thấy đây là
một cấu trúc phù hợp đáp ứng được nhu cầu thực tiễn của cộng đồng.
Với các nội dung này, ASCC sẽ góp phần thúc đẩy sự ổn định và phồn thịnh
trong khu vực thể hiện vai trò quan trọng trong việc xây dựng Cộng đồng chính trị -
an ninh, Cộng đồng kinh tế nói riêng và Cộng đồng ASEAN nói chung.
2. Phương thức xây dựng và thực hiện.
Để thực hiện hóa các mục tiêu và nội dung hợp tác trong khuôn khổ của
ASCC, ASCC đã đưa ra bốn phương thức thực hiện:
+ Một là, xây dựng cơ chế thực hiện đảm bảo điều phối hoạt động của ASCC
ASCC sẽ được xây dựng và thực hiện với sự phối hợp giữa các quốc gia, giữa các
quốc gia và các thiết chế của ASEAN cũng như giữa các thiết chế của ASEAN với

nhau đặc biệt là Hội đồng cộng đồng văn hóa – xã hội bằng các biện pháp như:
- Lồng ghép chiến lược, mục tiêu và biện pháp thực hiện của kế hoạch tổng thể
xây dựng Cộng đồng văn hóa-xã hội ASEAN vào kế hoạch phát triển quốc gia.
- Thu hút các bên đối thoại, khu vực tư nhân, các tổ chức dân sự cà các đối
tượng hưởng lợi có liên quan khác vào việc đảm bảo thực hiện kịp thời các biện
pháp đã nhất trí
- Tăng cường năng lực nghiên cứu và lập kế hoạch của ban thư kí ASEAN
trong các lĩnh vực liên quan đến cộng đồng văn hóa-xã hội ASEAN
- Lập các chương trình xây dựng năng lực thích hợp nhằm hỗ trợ các quốc gia
thành viên mới đẩy mạnh và thực hiện cộng đồng văn hóa-xã hội ASEAN
+ Hai là, Huy động các nguồn lực tài chính, chuyên môn, nghiên cứu và xây
dựng năng lực từ phía: các quốc gia thành viên ASEAN; các bên đối thoại, đối tác
lĩnh vực và đối tác phát triển; các tổ chức khu vực và quốc tế, đặc biệt là Ngân
3
hàng phát triển Châu Á và ngân hàng thế giới; các quỹ khu vực và thế gới; khu vực
tư nhân
+ Ba là, Xây dựng và triển khai một truyền thống tốt nhằm nâng cao nhận
thức của cộng đồng ASEAN về ASCC ở tất cả các nước ASEAN cũng như tiếp tục
thông tin về tiến độ xây dựng cộng đồng này cho các đối tượng hưởng lợi với các
hoạt động như khởi động một kế hoạch truyền thông toàn diện, xây dựng Website
truyền thông,…
+ Bốn là, Xây dựng cơ chế kiểm điểm thông qua hoạt động kiểm điểm của
Ban thư ký, cuộc họp của Hội đồng Cộng đồng văn hóa – xã hội hay của cơ quan
độc lập được ủy quyền tiến hành kiểm điểm giữa kỳ.
Như vậy, bên cạnh các phương thức để xây dựng và thực hiện Cộng đồng
văn hóa – xã hội cũng như Cộng đồng chính trị - an ninh, Cộng đồng kinh tế nói
chung như huy động nguồn lực, tăng cường thể chế khi cần thiết và xây dựng
khuôn khổ giám sát thì đối với ASCC với những đặc thù của mình cũng đã có
những phương thức riêng như xây dựng và triển khai một truyền thống tốt. Điều
này là cần thiết, phù hợp với đặc điểm của ASCC. Tuy nhiên, cũng giống như hai

cộng đồng trước, các phương thức xây dựng thực hiện còn dừng lại ở mức độ
chung chung, tổng quát chưa tính đến hiệu quả tác động thật sự của nó. Ví dụ như
xây dựng cơ chế kiểm điểm cũng chỉ dừng lại ở cơ chế tổng kết lại quá trình mà
chưa có biện pháp đảm bảo như việc áp dụng các chế tài hay biện pháp cưỡng chế
đối với các quốc gia chưa thật sự hoạt động một cách có hiệu quả.
3. Thiết chế pháp lý.
Cũng như các trụ cột khác trong ASEAN, bên cạnh các thiết chế chính điều
phối toàn bộ hoạt động của ASEAN và AC như: Hội nghị thượng đỉnh ASEAN,
Hội đồng điều phối ASEAN và Ban thư kí ASEAN thì Hội đồng Cộng đồng văn
hóa – xã hội cũng đã được thành lập 2009, mỗi năm họp ít nhất hai lần, là cơ quan
chịu trách nhiệm riêng về lĩnh vực văn hóa- xã hội và khu vực, với vai trò và chức
năng được quy định tại Điều 9 của hiến chương.
Trực thuộc Hội đồng ASCC có 17 cơ quan chuyên ngành cấp bộ trưởng và
các cơ quan giúp việc trực thuộc như Hội nghị Bộ trưởng ASEAN phụ trách thông
tin (AMRI), Hội nghị Bộ trưởng ASEAN về văn hóa- nghệ thuật(AMCA), Hội nghị
4
Bộ trưởng giáo dục, các Hội nghị Bộ trưởng về quản lý thiên tai, môi trường, y tế,
lao động…và các trung tâm về đa dạng sinh học, thông tin động đất, khí tượng…
Có thể thấy, cơ cấu tổ chức của ASCC nói chung cũng như cơ cấu tổ chức
của ASEAN được thiết kế, sắp xếp theo mô hình “hình chóp quyền lực” vừa đảm
bảo sự tập trung vừa đảm bảo tính chuyên sâu, chuyên trách. Sự phân công, phân
nhiệm giữa các cơ quan được xác định rõ ràng và chặt chẽ.
Tuy nhiên, nếu đặt trong mối quan hệ so sánh với EU hay Liên hợp quốc thì các cơ
quan của ASCC vẫn chưa có nhiều cơ quan hoạt động thường kỳ. Ngoài các trung
tâm như trung tâm khí tượng, trung tâm về đa dạng sinh học… được thành lập, hoạt
động một cách thường xuyên thì các thiết chế của ASCC phần lớn chỉ tiến hành
họp theo định kỳ hoặc khi cần thiết. Điều này khiến cho mối liên kết giữa các cơ
quan của ASCC còn lỏng lẻo, mặt khác do chỉ hoạt động theo cơ chế kỳ họp nên
làm hạn chế khả năng chỉ đạo, điều hành của các cơ quan này trước những biến
động của xã hội.

Một điểm khác biệt khi xem xét mô hình liên kết của Cộng đồng văn hóa –
xã hội so với Cộng đồng Chính trị - an ninh và Cộng đồng kinh tế đó là chúng ta
không tìm hiểu về cấp độ liên kết. Bởi lẽ, ASCC là mô hình liên kết đầu tiên ở cấp
độ một cộng đồng trong lĩnh vực văn hóa – xã hội, vì vậy, chưa có bất kỳ một học
giả nào đề cập đến lý thuyết về cấp độ liên kết trong lĩnh vực văn hóa, xã hội. Hiện
nay các hoạt động hợp tác về văn hóa xã hội trên thế giới chủ yếu mới chỉ dừng lại
ở một hoặc một số lĩnh vực cụ thể mà chưa được triển khai một cách tổng thể trên
tất cả các lĩnh vực của đời sống văn hóa – xã hội, hoặc mặc dù cũng có tên gọi là
“cộng đồng” nhưng thực chất chỉ là những diễn đàn hợp tác, đối thoại tăng cường
hợp tác văn hóa, xã hội giữa các thành viên mà chưa được xây dựng và vận hành
trên một hệ thống cơ cấu tổ chức và thể chế pháp lý cụ thể. Hợp tác của ASEAN đã
đưa lên thành một mô hình liên kết cộng đồng, hoạt động trong một khuôn khổ
pháp lý với một cơ chế đảm bảo điều phối hoạt động ở nhiều cấp độ và với nhiều
phương thức thực hiện khác nhau, có mối quan hệ chặt chẽ với các cộng động khác
trong việc thực hiện một mục tiêu chung của cả cộng đồng ASEAN. Như vậy,
ASCC đã góp phần đưa ASEAN đạt đến một cấp độ liên kết cao so với các tổ chức
quốc tế khu vực khác trên thế giới và đặt nền móng cho một cấp độ liên kết trong
một lĩnh vực mới đó là văn hóa, xã hội.
5