Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945 (Qua tài liệu lưu trữ) Luận văn ThS. Lịch sử

1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN





ĐỖ THỊ TÁM





VĂN MIẾU HÀ NỘI
GIAI ĐOẠN 1884-1945
(QUA TÀI LIỆU LƢU TRỮ)




Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam
Mã số: 60 22 54


LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ



Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phan Phƣơng Thảo

Hà Nội 2013


2
MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU
Trang

3

4
3
5

7

8

8
CHƢƠNG 1: Tổng quan về Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884 -1945
10
1.1. Văn Miếu Thăng Long - Hà Nội trước năm 1884
10
1.2. Văn Miếu Hà Nội dưới sự quản lý chính quyền thuộc địa Pháp

giai đoạn 1884-1945
18
1.2.1. 
18
1.2.2. Nh
22
1.2.3. thay 
30
Tiểu kết
37
CHƢƠNG 2: Quản lý, Tế lễ ở Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-
1945
40
2.1. Quản lý Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945
40
2.1.1. 84
40
2.1.2. -1945
42
2.2. Tế lễ ở Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945
48

3
2.2.1.  
48
2.2.2.  -1945
50
Tiểu kết
60
CHƢƠNG 3: Tu sửa Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945

61
3.1. Tu sửa Văn Miếu Thăng Long – Hà Nội qua các thời kỳ lịch sử
61
3.2. Tu sửa Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945
65
3.-1945
65
3.-1945
69
3.2.2.
69
3.2.2.-1901
70
3.2.2.1904-1909
75
3.2.2.4. 1910-1945
84
Tiểu kết
92
KẾT LUẬN
94
PHỤ LỤC

 i 

 
-1945

TÀI LIỆU THAM KHẢO

4

VĂN MIẾU HÀ NỘI GIAI ĐOẠN 1884-1945
QUA TÀI LIỆU LƢU TRỮ

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài:
  - 

v
tôn vinh Nho giáohân Tông   

 
giáo
nh. T, 
 


T,    -  
H
có sách,  
   
 XXI.
4-1945 


chb - c
DCtham gia  ), do 
Ngôi  òn 
Trong khi   


5
 trong các phông
 chính và NT  tòa
giúp 
thông tin 4-1945. Vì
ông
gian trong quá trình nghiên   - Hà
,  Ngôi  trong  này Văn
Miê
́
u Ha
̀
Nô
̣
i giai đoa
̣
n 1884-1945 .
2. Mục đích nghiên cứu:

Văn Miếu Hà Nội giai đoạn 1884-1945 qua tài liệu lƣu trữ
              
  
 c, , 

làm rõ chính sách  chb
hành nói
chung -1945. ng minh vai trò 
trong  .
 : n nay, tên a Ngôi
- 
Giám. Riêng tro
 công trình hai lý do:
     sau        
  
cha  thì 
  
1
.


1
 (1963), Đại Nam thực lục, NXB  19, tr 266.

6
      
  Ngôi     trong các công     
1884-1945.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

chính sĐại Việt sử ký toàn thư , Đại Việt sử ký tục biên 
, Đại Việt sử ký tiền biên ), Khâm định Việt sử
thông giám cương mục, Đại Nam thực lục 
s -
u - - Các qui


 rong các sách:
Kiến văn tiểu lục   ), Lịch triều hiến chương loại chí (Phan Huy
Chú), Lịch triều tạp kỷ (Ngô Cao Lãng)vv.
C, các áp Ngôi
G.Dumoutier “Các ngôi chùa cổ ở Hà Nội”
2
mô
khá   (kèm thêm 
B).

  N Léonard Arousseau  bài Ngôi đền hòa bình”
()  , ông
. TáIto Chu Ta tr
báo Tokyo Gakuho
3
có  , 
             
Pôliacốp trong táSự phục hưng của nước Đại Việt thế kỷ X-XIV còn 
 .


2
G.Dumoutier (1887), Les pagodes de Hanoi

3
Journal de la société Orientale, tome II, III, page 362-403.


7

Nam Trần Hàm Tấn, Trần Văn Giáp 
 
   Pháp.
75ò
sách, báo,   : Quốc Tử
Giám và Trí tuệ Việt Nam  
, Văn Miếu – Quốc Tử Giám Thăng Long – Một
biểu tượng của văn hoá Việt Nam   
          , Văn Miếu –
Quốc Tử Giám và chế độ đào tạo tuyển chọn quan chức thời Lê sơ 
, Văn
Miếu – Quốc Tử Giám Thăng Long – Trường Nho học cao cấp 
   
Giám, Văn Miếu – Quốc Tử Giám và hệ thống Văn miếu, Văn từ, Văn
chỉ (qua tư liệu chủ yếu ở Hà Nội và khu vực phụ cận) 
 
 bài  
  
các sách, báo, chuyên ngành khác.
 khi
988) nay các Văn Miếu
và hệ thống giáo dục khoa cử Nho giáo Việt Nam, Văn Miếu và việc lưu danh
các danh nhân Việt Nam hiện đại, Các giải pháp quản lý, bảo vệ và tu bổ tôn
tạo các di chỉ Nho học Việt Nam, Bảo tồn và phát huy giá trị 82 bia tiến sĩ; 
: Văn Miếu – Quốc Tử Giám Thăng Long, Di sản Hán –
Nôm Văn Miếu – Quốc Tử Giám, Văn Miếu – Quốc Tử Giám và chế độ khoa cử
Việt Nam;   Hội thảo Văn Miếu – Quốc Tử
Giám và hệ thống di tích Nho học Việt Nam, Hội nghị khoa học các đơn vị quản
lý di tích Nho học Việt Nam, Hội nghị bảo tồn và phát huy giá trị di tích Nho

8
học, Hội thảo khoa học về thân thế sự nghiệp của các Tế tửu, Tư nghiệp Quốc
Tử Giám: Nguyễn Nghiễm, Khiếu Năng Tĩnh, Nhữ Đình Toản …
 
   ngày nay,
c.

: 
 
nay nh nào nghi
 Vì  s 
Ngôi m 4-1945.
3. Đối tƣợng, phƣơng pháp nghiên cứu
 Văn Miếu Hà
Nội giai đoạn 1884-1945.
Không gian  là  , bao 
  khu  
). Tuy nhiên, -1945, do 
khu
v liên 
(hai 
Giám).

 Trung tâm LQI và
 có liên quan khai thác Trung tâm V
Pháp, 
-   khác 
 theo qui trình và các  sau:
-  
các 

9
- T  
ình riêng.
- .
- 
Long - theo trên

- Phân tích  
-1945, so sánh, tra 

  -  .
- và
-các 
 .
-  thông tin, 
-
; 
ra   
4. Đóng góp của luận văn
-  
 lNgôi  hai
:  


-  ì
Nam 

-  , , 
1945, 

nhân dân Hà thành cb
các di tích  -1945.

10
- X c  
  
.
- Các  hành chính  
 .
5. Bố cục của luận văn
T
 3 :
 -1945
 -1945
 -1945
  







 
 -1945.

11
Chƣơng I
TỔNG QUAN VỀ VĂN MIẾU HÀ NỘI
GIAI ĐOẠN 1884-1945

1.1. VĂN MIẾU THĂNG LONG - HÀ NỘI TRƢỚC NĂM 1884
  




giáo   

 trong
 
4
.  giáo, 
 trong quá trình 
 

. Nho giáo 
ta.
1070), vua Lý Thánh Tông  
5
p
 n 


4
 Văn hóa truyền thống – Một góc nhìn
5

 Sự phục hưng của nước Đại Việt 
 N
s
vi
ua   và
 ndòng 
   
vua Lý Nhân Tông (con trai Lý Thkhó
  

12
, cho 
6
và , vua Lý Nhân Tông 
m,   cho  là 
 Nho giáo và
dùng Nho giáo , N.
V: - 

  phong
quan tâm và nhanh chóng  trung tâm giáo
.
  
. quy  
nhanh chóng .
N cho Phạm Ứng Thần làm Thượng thư tri Quốc
Tử Viện, đưa con em văn thần và tụng thần vào học
7
; n , tháng 9,
              


: Anh T
này Đại Việt sử ký toàn thư và Việt sử thông giám cương mục 
Đại Việt sử ký toàn thưánh Tông cho
 






C+-
       
 nay, 
 
 s
6
Đại Việt sử ký toàn thư (1993), Nxb KHXH, 

7
Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Nxb 

13
kinh
8
.  , 
 h sách làm T
9
.
            
 -
            


10
. 

              

11
.  

12


13
.
,  
và phát t.   

 vua Lê

ánh Tông cho 
 ,  

14
 . 
cho
 cho   Giám,
qui mô 



8
Khâm định Việt sử thông giám cương mục,  
9
Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Nxb 
10
Đại Việt sử ký toàn thư (1993), Nxb -153
11
Đại Việt sử ký toàn thư (1993), Nxb  -156
12
Đại Việt sử ký toàn thư (1993), Nxb  1, 
13
Đại việt sử ký tiền biên, Nxb KHXH, 
14
 

14

1.1.
15



 


15
 Bản đồ Văn Miếu – Quốc Tử Giám 

 

15
 

16
.
 k

 thì  - 
thành, 
tìm các ván khắc in Ngũ kinh, Tứ thư đại
toàn ở Văn Miếu Bắc thành đem vào Quốc Tử Giám Huế giữ để in thành
sách
17

 
,  
    

18
.   cho ,  M   
hánh, Tiên Nho.
  
  4
19

 

khác  


16
Chế độ đào tạo tuyển chọn và tuyển chọn quan chức thời Lê sơ
 
17
 (1963), Đại Nam thực lục, Nxb  8, tr 176.
18

 (1963), Đại Nam thực lục, Nxb  19, tr 266.
19

 


 


16



20
.

 
Giám sinh 

21
.  
 
h
  
lấy chính trực mà đứng trong triều, lấy tiết liêm bắt mình giữ
phép
22
thiên hạ yên ổn như Thái Sơn, nước nhà vững như bàn thạch
23
.
   
  Hà


24
.


20
 (2010), “Hồ sơ 82 bia đá các khoa thi Tiến sĩ triều Lê – Mạc (1442-
1779) tại Văn Miếu – Quốc Tử Giám Hà Nội” 
-7.

21

 Nam, Tạp chí Thế giới Di sản 
Khâm định Việt thông thông giám cương mục thì t
Nhân Tông (Giám sinh có học lực, hạnh kiểm tốt được bổ làm Thuộc lại, Chuyển vận phó sứ )  
các Giám sinh đã trúng nhiều trường, làm việc ở Quốc Tử Giám 15
năm được quan Quốc Tử Giám bảo cử, bổ các chức Trưởng sử, Bạn độc, Tư nghị, Giảng dụ, Giám bạ

22
Trích Văn bia khoa thi Tiến sĩ 1613    
23
Trích Văn bia khoa thi Tiến sĩ 1643    
24
Khâm định Việt sử thông giám cương mục, tr 175,
1004;  Chế độ đào tạo tuyển chọn quan chức thời Lê sơ
 -
-  




17
di tích vinh danh các nhà khoa
 
XI 
.
 -  m
n T

- g

 S trình 
  
nên 
  
  
quí báu này giúp 
 Pháp 
ngày nay.









- 
cho l


.


18

19
1.2. VĂN MIẾU HÀ NỘI DƢỚI SỰ QUẢN LÝ CỦA CHÍNH QUYỀN BẢO HỘ PHÁP
GIAI ĐOẠN 1884 – 1945
1.2.1. Bối cảnh lịch sử
 . 

              

4 

      









 






trong 

, , , 





.
Về kinh tế, xã hội: 

ngành 







Về chính trị, hành chính, luật pháp:        

, song nga5
    Hà Thành
25
,         
19/7/1888
và  


25
Hội đồng tư vấn thành phố Hà Nội tháng 10/1885, Hội đồng Thành phố (
7/1888)ng Hội đồng thành phố 
Tòa đốc lý Hà Nội 
  

20
 - n 
           ,   hành
chính
26
.  có
 



M
 m
 thám   Hà
Ni. N    -       
người ta cho phá tất để xây được các công
trình thể hiện sức mạnh của chính quyền thuộc địa
27
 Thành,
 song 
  Pháp
pháp   hàng loạt công cụ để
tự bảo vệ mình. Người dân biết sử dụng những công cụ ấy để chống chống lại
tình trạng tước đoạt đất tràn lan hay chống lại một khoản thuế vô lý. Cũng như
sau này một số người đã khéo léo dùng chính những công cụ này để để chống
lại Chính quyền thuộc địa từ bên trong
28
.
Về văn hóa, giáo dục: 
             
, 
 
 



26
Việt Nam thời Pháp đô hộLe destin
de l’Union Francaise, Paris, 1954, tr 317.
27
Philippe Papin (2010), Lịch sử Hà Nội

28
Philippe Papin (2010), Lịch sử Hà Nội

21
            n 
  

c b 
      ành. Các thành viên Đông Kinh Nghĩa thục  

   thúc 
29
.
Nho ngày càng . 
vn 

   
.
trung tâm t 
30
, trường thi, biểu tượng của học vấn và
hoạn lộ cũng bị chia ra thành nhiều lô; khu vực dành cho thí sinh trước đây,
người ta cho xây trụ sở cho đại diện của triều đình nhà Nguyễn tại nhượng địa,
khu trường dạy nghề vào năm 1900
31
.
 và 
các nhà Nho Hà Thành  ý chí.  

 mà  nhân cách và 

.  phân hóa

32
.


29
Hà Nội trong cuộc vận động giải phóng dân tộc-121.
30


31
Philippe Papin (2010), Lịch sử Hà Nội
32
Phan Huy Lịch sử Thăng Long – Hà Nội

22
Trong nhiều nhà Nho, thậm chí là các quan đã cầm đầu các
nhóm nông dân”nổi lên chống Pháp
33
. Nho hong trào
trên hai 
      
 
 và
               
 M
khác : bên ngoài  
bên trong 
 

 .
-1945, d
 Những diễn biến kinh tế đã làm đảo lộn cơ
cấu truyền thống cho phép giới trung lưu đạt một vai trò quan trọng hơn trong
xã hội. Sự chuyển biến về chính trị, xã hội cũng đưa tới nhiều sự đổi thay… Qui
chế phân chia đẳng cấp xã hội cũ căn cứ trên địa sản, qui chế xã hội mới căn cứ
trên chủng tộc
34
. bãi  và  
theo   . Tuy nhiên, trong
khi các    
thì các nhà Nho Hà Thành c
 tín 
35
. Và  trong chính
Pháp 
.


33
Devilliers Ph (2006), Người Pháp và người An Nam: Bạn hay thù? 
Minh, tr 429.
34
Việt Nam thời Pháp đô hộ-


35
 (2008), Việt Nam thời Pháp đô hộ

23

1.2.2. Những biến đổi về công năng sử dụng của Văn Miếu Hà Nội
giai đoạn 1884-1945
 (1882)
v
           quân vào tháng
7/1885
36
.   không có những doanh
trại cần thiết cho 450 binh lính đóng quân
37

 
 
38
.
các 
trang nghiêm 
nói: “Tôi lấy làm tiếc rằng
ông đã viết cho tôi như sau:“Hành cung là nơi thờ Trời và kính Vua, đó không
phải nơi đóng quân”. Ở bên Pháp chúng tôi quý trọng binh sĩ. Chính Thượng đế
đã ban chiến thắng cho quân đội và chính binh sĩ làm việc bảo vệ nhà vua. Chỗ
quân đội đóng tạm thời hiện nay không thể xúc phạm gì đến ngôi nhà của
Thượng đế, cũng chẳng phạm gì đến cung điện của một đức Vua
39
.
Tuy nhiên, v , sau
lính khèn - m linh
2) 
trong dân chúngmà  
c  .

36
La politique de l’Indochine à l’époque coloniale, page 13, Source 
37
Lịch sử Thăng Long – Hà Nội 2, tr 57.
38
Công văn của J . Benoit – Công sứ Pha
́
p tại Quảng Yên gửi Công sứ Toàn quyền tại Hà Nội ngày 27/3/1895,

0
2850, F97, tr 1), Trung tâm L 
39
Hà Nội trong cuộc vận động giải phóng dân tộc


24
 (1884 -1888), "để tránh
gây tình trạng quá căng thẳng với dân bản xứ nên hương án thờ vẫn được giữ
nguyên và ban ngày dân bản xứ vẫn có quyền vào Văn Miếu tế lễ"
40
.
S 
 
41
7 Ngài Thiếu
tá Đồn trưởng (trại lính Quảng Yên)… đã làm đơn xin thêm 3 tòa nhà đủ rộng
nữa của Văn Miếu để làm nơi đóng quân
42


“ hứa sẽ trả lại chúng cho công việc tế lễ sau khi phía quân đội đã
xây dựng xong doanh trại mới và không cần sử dụng đến nữa
43
.
Sau 

àn không
cho ng
44
. 7/1888 
13/4/1895.
V 





40
Công văn của J . Benoit – Công sứ Pha
́
p tại Quảng Yên gửi Công sứ Toàn quyền tại Hà Nội ngày 27/3/1895,

0
2850, F97, tr2), Trung tâm L
41
Công văn của J . Benoit – Công sứ Pha
́
p tại Quảng Yên gửi Công sứ Toàn quyền tại Hà Nội ngày 27/3/1895,


0
2850, F97, tr 3), Trung tâm L 
42
Công văn của J. Benoit – Công sứ Pha
́
p tại Quảng Yên gửi Công sứ Toàn quyền tại Hà Nội ngày 27/3/1895,

0
2850, F97, tr 4), Trung tâm L 
43
Công văn của J . Benoit – Công sứ Pha
́
p tại Quảng Yên gửi Công sứ Toàn quyền tại Hà Nội ngày 27/3/1895,

0
2850, F97, tr 5), Trung tâm L 
44
Công văn số 831 ngày 2/4/1895 của Sở quan hệ với người bản xứ gửi Đại tướng Tổng tư lệnh Quân đội viễn
chinh Pháp tại Đông Dương. g ( N
0
2850, F97),Trung tâm L


25

1.3 
45





45
 Bản đồ Văn Miếu – Quốc Tử Giám 

 