Báo cáo khoa học Quan hệ với giới truyền thông Một số vấn đề lý luận và thực tiễn

M TS V N
V L I S NG INTERNET
N HO T
NG GIAO TI P
VÀ NH HƯ NG C A NÓ
C A NGƯ I DÙNG INTERNET VI T NAM
TS. Huỳnh Văn Thông∗

L i s ng (lifestyle) là thu t ng do nhà tâm lý h c ngư i Áo Alfred Adler
1929, mô t
c ng

i s ng cá nhân, ch m t t p h p các hành vi cá nhân có ý nghĩa

ng trong m t giai o n nh t

xư ng vào năm
i v i cá nhân và

nh, bao g m các quan h xã h i, s tiêu dùng, gi i trí, và ăn

m c (Wikipedia). Các hành vi th c hành l i s ng là m t h n h p c a các thói quen, phong t c và các
hành

ng phù h p. L i s ng cũng ư c nhìn nh n như m t v n

nhân (individual identity) trong

có liên quan

n b n s c c a cá

i s ng xã h i và cũng là nhân t có nh hư ng sâu s c

n ho t

ng giao ti p c a con ngư i.
Internet trên th c t

ã tr thành môi trư ng s ng th hai c a con ngư i vì th vi c hình

thành m t l i s ng Internet khơng ph i là i u gì khó hình dung. M t s v n
và v phong cách làm vi c, l i s ng di

v s d ng th i gian

ng ư c ghi nh n như nh ng bi u hi n chính v l i s ng

Internet.
1. S d ng th i gian trên Interrnet
Ngư i Vi t truy n th ng thư ng coi vi c th c d y s m là m t bi u hi n c a s c kho và là
m t t p tính t t trong sinh ho t. Nguyên nhân ban
nv n

thích nghi v i yêu c u lao

u hình thành t p qn này có th có liên quan

ng tr ng tr t trong i u ki n mơi trư ng khí h u n ng nóng.

Nhưng v sau có th là t p quán ó ã tr thành m t th chu n m c xã h i v l i s ng. D y s m cùng

m t tr i là m t trong nh ng ph m ch t ư c khuy n khích th c hi n và ư c ánh giá cao. Nh ng
thành ng như “th c khuya d y s m”, “ êm hơm khuya s m”

u có ý nghĩa tích c c và có hàm ý

khích l s c n cù, ch u khó và chăm ch . Trong khi ó, nh ng cách nói như “trưa tr y trưa tr t” hàm
ý chê bai. Chu kỳ ng s m – th c s m ư c các nhà nghiên c u g i là chu kỳ “ki u chi n chi n”
∗

Trư ng

i h c KHXH&NV, HQG TPHCM


(“lark” sleep cycle). Trong khi ó, chu kỳ ng mu n – th c mu n ư c g i là chu kỳ “ki u cú”
(“owl” sleep cycle)(1). Các khái ni m này là k t qu nghiên c u c a gi i tâm lý h c v chu kỳ th cng c a con ngư i. Nh ng v n

c th v nghiên c u chu kỳ ng -th c c a con ngư i ư c t p

trung quan sát trên cơ s nh ng ph n ng c a các
n ph n x xã h i c a h v

i tư ng nghiên c u trư c các kích thích liên quan

i s ng giao ti p

Nhưng hi n nay t p quán ng s m – d y s m c a ngư i Vi t ang ch u nh hư ng b i cách s
d ng th i gian trên Internet. Kh o sát c a chúng tôi v th i gian truy c p Internet c a ngư i dùng cho
th y, t l ngư i dùng có truy c p Internet t sau 22 gi

n 24 gi chi m t ng c ng 77%, truy c p

Internet sau 24 gi chi m t ng c ng 50% s ngư i dùng Internet tham gia tr l i kh o sát. Con s
này có th chưa

s c khái qt cho tồn b xã h i Vi t Nam, nhưng cũng có th ph n ánh ph n nào

th c t m i v s thay
nh hư ng tr c ti p

i t p quán s d ng th i gian. Vi c truy c p Internet nhi u vào êm khuya s
n m c th i gian th c d y bu i sáng.

c bi t, gi i tr Vi t Nam là ngư i dùng

Internet dư i 30 tu i ang có xu hư ng dành nhi u th i gian hơn

ng ban ngày và s d ng nhi u

th i gian hơn cho vi c truy c p Internet vào ban êm. T l ngư i dùng Internet Vi t Nam dư i 30
tu i có thói quen truy c p Internet thư ng xuyên sau 22 gi trong kh o sát c a chúng tơi là 78,2%,
trong ó 42,8% thư ng xuyên truy c p Internet sau 24 gi .

1

Gi i nghiên c u cịn cho r ng có m t ki u chu kỳ ng - th c n a là “ki u chim ru i” (“humming-bird” sleep cycle)


Bi u

T l th i gian ho t
chuy n

1: M t s li u kh o sát v th i gian truy c p Internet
c a ngư i dùng Internet Vi t Nam
(ngu n: kh o sát Văn hóa Internet)
ng ban êm nhi u hơn trên th gi i o có th d n d n s tác

i chu kỳ ng - th c “ki u chi n chi n” c a ngư i Vi t tr

ng và

sang chu kỳ “ki u cú”. Và i u

này có d u hi u rõ ràng trên gi i tr dư i 30 tu i qua k t qu kh o sát c a chúng tôi v a nêu.
Nhưng

i a s ho t

ng c a xã h i Vi t Nam v cơ b n v n ang ư c thi t k theo chu kỳ

ng - th c “ki u chi n chi n”, ví d như gi vào l p h c, gi b t

u làm vi c, gi ngh , … Th c t

này khi n cho nh ng ngư i ch u nh hư ng c a chu kỳ ng - th c “ki u cú” s g p khó khăn. Trong
cách nhìn c a xã h i “ki u chi n chi n”, nh ng ngư i thu c “ki u cú” s b chê trách vì hay x lý
“l ch pha” v th i gian. Nhi u h c sinh, sinh viên hi n nay thư ng xun
(vì ng nư ng) ho c
khơng

n l p bu i sáng tr gi

n l p trong tình tr ng ngái ng do êm trư c th c khuya lên m ng. H thư ng

t ư c hi u su t làm vi c cao nh t vào bu i sáng – kho ng th i gian mà nh ng ngư i thu c

“ki u chi n chi n” thư ng coi tr ng và thư ng

t ư c hi u su t làm vi c cao hơn.


l ch pha này v cách th c s d ng th i gian trong ngày có th gây nên m t s v n
h i r t c th , và hình thành nh ng l c tác
i u này có th gây nên nh ng v n

ng khác nhau lên s phát tri n c a gi i tr .

có tính xung

xã
c bi t,

t văn hố gi a xã h i “ki u chi n chi n” v i

nh ng ngư i thu c “ki u cú”. Các ph n ng c a xã h i “ki u chi n chi n” trư c nh ng bi u hi n v
s d ng th i gian c a nh ng ngư i thu c “ki u cú”
m c c n thi t. Chưa k , n u cân nh c v n

Vi t Nam hi n nay có ph n căng th ng quá

này trên phương di n s c kho , có th có nh ng nh

hư ng lâu dài không t t cho s c kho c a th h tr . Trong khi h u như chúng ta khơng có cách nào
tác

ng

n thói quen tham gia xã h i Internet r t khuya c a nhi u ngư i, nh t là nh ng ngư i thu c

th h 7x tr v sau, thì vi c i u ch nh l ch bi u làm vi c trong ngày có l là cách duy nh t có th
làm

h n ch các h u qu c a s thay

ngay nh ng nư c

i này. M t k ch b n thay

i như th

ã ư c nhìn th y

ơng Nam Á có khí h u n ng nóng và có n n văn hố tương c n v i Vi t Nam,

ch ng h n Thái Lan, Singapore.
Cũng theo th c t này, có th d báo r ng, trong m t tương lai không xa, khi mà các th h
nh ng ngư i có chu kỳ th c – ng “ki u cú” ngày càng ông hơn, thì khơng ph i là khơng có k ch
b n xã h i Vi t Nam s thay

i mô hình s d ng th i gian: gi làm vi c bu i sáng s mu n hơn, gi

i ng ban êm s mu n hơn. M t kh o sát nhanh c a chúng tôi th c hi n trên Facebook v i 327
ngư i tr l i cho th y có 80,4% (263) ngư i thích phương án gi làm vi c bu i sáng s lùi l i, b t
u trong kho ng t 08:00

n 10:00, trong ó m c 08:00 có s ngư i ch n cao nh t (171 ngư i

chi m 52,3%). M c th i gian tâm lý v gi b t
xê d ch v m c mu n hơn kho ng 1 gi

u làm vi c trong c ng

ng h so v i m c gi b t

ng ngư i Vi t tr có th

u làm vi c t trư c

ã

n nay.

Trên th c t , chúng ta cũng có th có m t so sánh ngay trong lịng văn hố Vi t Nam. Xã h i
nông thôn Vi t Nam v cơ b n theo “ki u chi n chi n” rõ hơn, trong khi ó xã h i ơ th Vi t Nam,
nh t là các thành ph l n, theo “ki u cú” rõ hơn. Vì th ,

các ơ th l n ngư i ta thư ng d y mu n

hơn và gi b t

nh là 08:00, trong khi ph n l n các ơn v

có xu hư ng quy

u làm vi c

nhi u cơ quan ã ư c quy

nh là 07:00 ho c 07:30. Kh i trư ng h c cũng là kh i ch u nh hư ng c a “ki u

chi n chi n” rõ nh t, các trư ng quy

nh gi vào l p r t s m.

i v i các gia ình tr mà các c p b

m tr có xu hư ng “ki u cú”, nh ng l ch pha v th i gian có th d n
trong t p quán sinh ho t và th m chí gây nh hư ng khơng t t

n nh ng khó khăn khơng nh

n tr em. Xu hư ng s d ng th i


gian trong ngày theo “ki u cú” cũng là m t trong nh ng nguyên nhân khi n nhi u ngư i trong gi i
tr hi n nay có ph n ng giao ti p ch m ch p và ít nh y c m vào th i gian
d y quá s m và không

t ư cm c

t nh táo c n thi t

tham gia ho t

u ngày vì h ph i th c
ng giao ti p xã h i.

2. Ki u làm vi c trên Internet
Ki u làm vi c ph bi n trên Internet hi n nay c a nhi u ngư i là ki u làm vi c a nhi m
(multitasking), nhưng là ki u a nhi m

ng th i (concurrent multitasking - CMT), nghĩa là ngư i

làm vi c trên m ng thư ng có xu hư ng cùng m t lúc làm nhi u vi c, mà ph bi n nh t là ki u v a
làm vi c – v a gi i trí – v a giao ti p.
a nhi m không ph i là chuy n khác thư ng. Trong th c t cu c s ng, thư ng thì ai cũng có
lúc ph i gi i quy t nhi u vi c, nhưng thư ng là gi i quy t tu n t . Còn trong xã h i Internet, dư ng
như ki u làm vi c CMT tr nên r t ph bi n, th m chí ã tr thành m t ph n c a l i s ng Internet.
Nguyên do trư c tiên c a th c t này là kh năng x lý a nhi m c a máy tính ngày càng
m nh hơn, và gi i tr cũng có xu hư ng t n d ng ưu th c a nghe-nhìn cùng lúc. Có th nói máy tính
ã chuy n kh năng x lý a nhi m c a nó cho con ngư i. Nhưng làm vi c a nhi m

ng th i tr

thành thói quen c a gi i tr không ơn gi n là do h tr k thu t. Trong m t i u ki n k thu t như
th , ngư i l n tu i hơn v n không làm vi c a nhi m

ng th i. V y v n

có th cịn do nh ng

ngun nhân khác n a. Thói quen này xu t hi n t th i kỳ con ngư i chưa ph i
vi c gì chính th c, mà ch y u là dùng máy tính

m nh n các cơng

gi i trí, h c bài, chơi games, nghe nh c, …

Trong hồn c nh ó, ngư i ta có th v a h c bài, v a eo headphone nghe nh c, v a tra c u Google,
v a so n th o văn b n, v a m c a s chat, giao lưu m ng xã h i v i b n bè, v a nghe và xem tivi.
D n d n i u này d n

n thói quen làm vi c CMT c a gi i tr . Kh o sát c a chúng tơi cho th y, khi

làm vi c trên máy tính có n i m ng Internet, ngư i dùng Internet có xu hư ng cùng lúc m ít nh t 3
c a s Windows v i 4-5 phiên truy c p (section) Internet

ng th i.


Bi u

2: M t s li u kh o sát v thói quen làm vi c a nhi m
dùng Internet Vi t Nam

ng th i trên Internet c a ngư i

(ngu n: kh o sát Văn hóa Internet)
Th c t làm vi c CMT có th

l i nh ng h u qu khá ph c t p v hành vi giao ti p xã h i

c a nhi u ngư i có xu hư ng này. H u qu d th y nh t là s suy gi m tương tác xã h i và giao ti p
c a nh ng ngư i này v i nh ng tri u ch ng có liên quan
th c t c a chúng tôi khi giao ti p m t

im t

n “t k xã h i” (social autism). Quan sát

i v i nh ng ngư i làm vi c ki u CMT cho th y,

nh ng ngư i này có th có nh ng tri u ch ng như:
•

Ngơn ng cơ th , nét m t, ng

trong ho t

i u và các tín hi u phi ngôn ng khác b m t i áng k

ng giao ti p. i u này phá v s g n k t chung c a con ngư i thông qua ho t

ng giao

ti p và thư ng gây th t v ng cho nh ng bên liên quan. S suy gi m này khi n nhi u ngư i th c s
thích giao ti p b ng văn b n hơn, ch ng h n giao ti p qua email và tin nh n chat (IM).
•

Thư ng ng i ti p xúc th giác v i ngư i khác trong giao ti p, khó ch u v i ánh m t, d b

ngư i khác ánh giá là không quan tâm ho c không tôn tr ng. Th c t này cũng d n
g i là “lúng túng xã h i” (social awkwardness)
túng xã h i cũng d n nh ng ngư i này
•

n tình tr ng

khơng ít ngư i thu c nhóm này. Tr ng thái lúng

n nh ng bi u hi n thi u thân m t trong giao ti p.

Thi u ki m soát c m xúc, h dư ng như hay b b t ng và g n như b “ph c kích” b i các ph n
ng c a chính h v i các tình hu ng khó ch u. Và trong cái nhìn c a ngư i khác, nh t là nh ng ngư i


không ch u nh hư ng c a ki u làm vi c CMT, thì nh ng bi u hi n thi u ki m soát c m xúc c a
nh ng ngư i làm vi c CMT là m t trong nh ng ki u ph n ng b xem là khác thư ng và khó coi
trong ho t
•

ng giao ti p.

D b phân tâm, khó có kh năng t p trung suy nghĩ do thư ng xuyên ph i chuy n

trong khi làm vi c CMT. Chúng tôi th c hi n m t kh o sát webcam
nh ng ngư i trong

tu i t 18

n 25 và có

i suy nghĩ

i v i 25 phiên trò chuy n v i

ngh h xác nh n ang làm vi c ki u CMT trong khi

chat v i chúng tôi. K t qu quan sát ánh m t và nét m t qua webcam cho th y, s l n trung bình
nh ng ngư i này chuy n s chú ý c a ánh m t và nét m t là 102 l n trong kho ng th i gian 30 phút,
t c là trung bình kho ng 3,4 l n/phút. M t tình tr ng phân tán chú ý như th khó lịng khơng nh
hư ng

n ch t lư ng làm vi c nói chung và ch t lư ng giao ti p nói riêng. Như v y, nhi u bi u hi n

cho th y ki u làm vi c CMT có nh hư ng tr c ti p
ngư i có ki u làm vi c này hay b
như ngay trong ho t

n ch t lư ng giao ti p. Trên th c t , nh ng

ánh giá là “ áng ghét” trong ho t

ng giao ti p m t

ng giao ti p tr c tuy n, ơn gi n là vì h thư ng ánh m t nhi u ph n x ph n

h i tr c ti p do tình tr ng x lý nhi u lu ng thông tin cùng lúc. Trên th c t
các nhà nghiên c u quan tâm và

3. L i s ng di

i m t cũng

ra các phương pháp

ây là v n

ã ư c

kh o sát và ánh giá ây

ng trong xã h i Internet

L i s ng di

ng là m t d u hi u nh n di n khá i n hình

i v i các “cơng dân” c a xã h i

Internet, h u thu n cho s hình thành nh ng n p nghĩ m i và thói quen văn hoá ki u “du cư”, tr
thành m t trong nh ng nhân t quan tr ng góp ph n làm cho tinh th n cá nhân ngày càng phát tri n
hơn. N p nghĩ và thói quen c a l i s ng di

ng trong xã h i Internet có th

ư c nhìn th y qua nh ng

hi n tư ng ki u như:
•

Ngày càng có nhi u ngư i có xu hư ng mang theo máy tính xách tay

thơng tin,

c bi t là

làm vi c và truy c p

nh ng không gian công c ng trong ô th . Xu hư ng này cũng gia tăng áng

k khi mà các i u ki n k t n i Internet không dây tr nên ph bi n và giá máy tính xách tay r hơn
trư c r t nhi u. Trong kh o sát c a chúng tôi, s ngư i dùng Internet có k t n i Internet thư ng
xuyên b ng máy tính xách tay là 75% và b ng i n tho i di

ng là 34%.


Bi u

•

3: M t s li u kh o sát v truy c p Intert qua phương ti n máy tính xách tay và i n tho i di
ng c a ngư i dùng Internet Vi t Nam
(ngu n: kh o sát Văn hóa Internet)

Nghe nh c, xem phim, xem tivi, các d ch v gi i trí nói chung và các d ch v tra c u thông tin

trên Internet qua các thi t b c m tay ngày càng tr nên ph bi n. M t th ng kê t i th i i m tháng
4/2011 v ngư i dùng i n tho i di

ng cho th y m c

trí và tra c u thơng tin Internet qua i n tho i di

c th c a vi c khai thác các d ch v gi i

ng:

Hình 1: Th ng kê toàn c u v s d ng Mobile Internet
(ngu n: )


•

S

d ng các phương ti n liên l c di

ng nhi u hơn. S li u th ng kê

n năm 2010 c a

International Telecommunication Union cho th y t i th i i m tháng 10/2010 t l ngư i dùng i n
tho i di

ng ã lên

iên tho i di

n 76,2% dân s toàn c u (kho ng 5,2 t ngư i dùng).

ng m i

áng lưu ý là các th h

u có kh năng k t n i m ng Internet qua ư ng tín hi u wifi ho c 3G, t o

i u ki n cho ngư i s d ng có th truy c p Internet h u như m i lúc m i nơi.
B ng 1: Th ng kê v d ch v vi n thơng tồn c u năm 201 0
c a International Telecommunication Union

M t phân tích th ng kê và d báo khác t website nghiên c u cũng
cho th y s ngư i dùng Internet qua các thi t b di
nhanh và chi m ưu th vư t tr i so v i k t n i Internet c

ng (mobile Internet) cũng ang gia tăng r t
nh (desktop Internet):

Hình 2: Th ng kê và d báo tăng trư ng s ngư i dùng Mobile Internet 2007-2015
(ngu n: )


Theo kh o sát c a chúng tôi, s ngư i dùng Internet tham gia tr l i kh o sát xác nh n có k t
n i Internet b ng i n tho i di

ng là 67%, trong ó có 34% thư ng xuyên k t n i.

Trong khi ó, xã h i Vi t Nam truy n th ng là xã h i quen v i n p s ng
nh ng t p quán văn hoá và l i s ng c a c ng

di chuy n, th m chí có ph n d

ng, chú tr ng nhi u hơn

nh cư và v n duy trì

n xu hư ng n

nh và ít

ng v i l i s ng hay di chuy n và mang theo m i th c a l p tr .

Th m chí, n u quan sát k n p s ng c a gi i tr Vi t Nam hi n nay thì th i gian th c khuya c a h
ang có xu hư ng gia tăng rõ r t do s d ng Internet vào ban êm. Ban êm cũng là th i gian mà gi i
tr ,

c bi t là gi i tr

tu i h c ư ng, d dàng r i b nh ng quy

ngày do ngư i l n ki m soát

bư c vào xã h i “du cư” c a Internet

nh c a xã h i “ nh cư” ban
lư t web và “tung hoành

ngang d c” trên ph m vi c a th gi i o toàn c u. Và th c t này trư c m t d n
quán d y s m c a ngư i Vi t – m t t p quán lâu
nóng. Nó cũng hàm n nhi u s bi n

có th gi

n s thay

it p

i g n li n v i n p s ng c a cư dân vùng n ng

i v tâm tính văn hố c a các th h ngư i Vi t tương lai mà

ây chúng ta còn chưa lư ng h t h qu cũng như h l y.


Tài li u tham kh o
1. Brenda Danet – Susan C. Herring (2007). The Multilingual Internet: Language, Culture and
Communication Online. Oxford University Press.
2. Dan Sperber – Deirdre Wilson (1995). Relevant: Communication and Cognition. Blackwell
Publishing.
3. David Block (2004). Globalization, Transnational Communication and the Internet. International
Multicutural Societies, 6 (1).
4. Gunther Kress (2003). Communication and Culture. New South Wales University Press.
5. James W. Carey (2009). Communication as Culture. Routledge.
6. Jon Katz (1997). Media Rants: Postpolitics in the Digital Nation. Hardwired.
7. Judith N. Martin – Thomas K. Nakayama (2003). Intercultural communication in contexts.
McGraw-Hill.
8. Sara Kiesler (1997). Culture of the Internet. Lawrence Erlbaum Associates. Mahwah, New Jersey.
9. Tr n Ng c Thêm (2001). Tìm v b n s c văn hoá Vi t Nam. TP.HCM: NXB Thành Ph H Chí
Minh.
10. Yuxiang Li (2005). Communication and Culture. Sino-US Foreign Language. Volume 3, No.9
(Serial No.24). ISSN1539-8080, USA