Biểu tượng cá trong ca dao dân tộc Kinh và một số dân tộc thiểu số vùng núi phía Bắc

1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN




TRẦN THỊ MAI PHƢƠNG




BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO DÂN TỘC KINH VÀ
MỘT SỐ DÂN TỘC THIỂU SỐ VÙNG NÚI PHÍA BẮC




LUẬN VĂN THẠC SĨ







Hà Nội – 2014

2
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN



TRẦN THỊ MAI PHƢƠNG


BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO DÂN TỘC KINH VÀ
MỘT SỐ DÂN TỘC THIỂU SỐ VÙNG NÚI PHÍA BẮC


Chuyên ngành: Văn học dân gian
Mã số : 60.22.01.25


LUẬN VĂN THẠC SĨ


Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Bùi Thị Thiên Thai





Hà Nội – 2014

3
LỜI CẢM ƠN





- 
 -  

Trong 



Hà Nội, tháng 12 năm 2014




Trần Thị Mai Phƣơng

4
LỜI CAM ĐOAN

 
 
          









5
MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU 9
 9
 10
 14
 15
 16
 16
Chƣơng 1. BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO DÂN TỘC KINH 17
1.1. Giới thuyết một số khái niệm 17
1.1.1. Khái niệm ca dao, dân ca 17
1.1.2. Khái niệm biểu tượng 18
1.2. Nguồn gốc biểu tƣợng cá trong ca dao 19
1.2.1. Xuất phát từ tín ngưỡng, nghi lễ, phong tục, tập quán người Việt Nam 19
1.2.2. Xuất phát từ sự quan sát trực tiếp các hiện tượng tự nhiên và đời
sống hàng ngày của nhân dân ta 22
1.3. Vài nét khái quát về dân tộc Kinh 23
1.4. Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tƣợng cá trong ca dao
dân tộc Kinh 25
1.4.1. Thống kê tần số xuất hiện 25
1.4.2. Giải mã biểu tượng cá trong ca dao dân tộc Kinh 26
1.4.2.1. Cá - ước mơ, khát vọng của con người 27
1.4.2.2. Cá - người phụ nữ 30
1.4.2.3. Cá - tình yêu, hôn nhân 33
1.5. Các biện pháp nghệ thuật chủ yếu đƣợc sử dụng để biểu hiện biểu
tƣợng cá trong ca dao dân tộc Kinh 38
1.5.1. So sánh 38

6
1.5.2. Ẩn dụ 39
1.5.3. Hoán dụ 40
1.5.4. Công thức lặp 41
 42
Chƣơng 2. BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO MỘT SỐ DÂN TỘC
THIỂU SỐ VU
̀
NG NÚI PHÍA BẮC 44
2.1. Biểu tƣợng cá trong ca dao dân tộc Tày, Nùng 44
2.1.1. Vài nét khái quát về dân tộc Tày, Nùng 44
2.1.2.Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tượng cá trong ca dao
dân tộc Tày, Nùng 45
2.2. Biểu tƣợng cá trong ca dao dân tộc Giáy 49
2.2.1. Vài nét khái quát về dân tộc Giáy 49
2.2.2.Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tượng cá trong ca dao
dân tộc Giáy 51
2.3. Biểu tƣợng cá trong ca dao dân tộc Thái 56
2.3.1. Vài nét khái quát về dân tộc Thái 56
2.3.2.Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tượng cá trong ca dao
dân tộc Thái 57
2.4. Biểu tƣợng cá trong ca dao dân tộc Mƣờng 66
2.4.1. Vài nét khái quát về dân tộc Mường 66
2.4.2. Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tượng cá trong ca dao
dân tộc Mường 67
2.5. Các biện pháp nghệ thuật chủ yếu đƣợc sử dụng để biểu hiện biểu
tƣợng cá trong ca dao các dân tộc Thái, Mƣờng, Giáy, Tày - Nùng 73
2.5.1. So sánh 74
2.5.2. Ẩn dụ 74

2.5.3. Hoán dụ 75

7
2.5.4. Công thức lặp 75
 77
Chƣơng 3. SO SÁNH BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO DÂN TỘC
KINH VÀ CÁC DÂN TỘC TÀY, NÙNG, GIÁY, THÁI, MƢỜNG 78
 78
 88
 101
PHẦN KẾT LUẬN 102
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 105

8
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

Ca dao Kinh
CDK

CDT,N

CDG

CDT

CDM

Nxb
Trang
tr


KHXH



LATS

THCN


- 
VHTT


9
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

 


 

l                 

 


 


. P
 
  
.

            




tr


10


 




            
              
nghi
                
 Biểu tượng cá trong
ca dao dân tộc Kinh và một số dân tộc thiểu số vu
̀
ng núi phía bắc.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

 
 
. Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới 
 
 
    


C 
 
 
1968,  Những yếu tố trùng lặp
trong ca dao trữ tình

11




 



- Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt
Nam “Một đặc điểm trong tư duy hình tượng của nhân
dân Việt Nam về cuộc đời: đời người với đời con cò và con bống”
 
 . 



 

 



[57, tr.58].
tBiểu tượng trăng trong thơ
ca dân gian  

Giá trị biểu trưng nghệ
thuật của một số vật thể nhân tạo trong ca dao
 

12


Thi pháp ca dao 
 


  

Sự biểu đạt
bằng ngôn ngữ các tín hiệu thẩm mĩ không gian trong ca dao 

         Những thế giới nghệ
thuật ca dao 
 
 


 Biểu
tượng nghệ thuật trong ca dao truyền thống người Việt n
 
 
  ; p    
    ; c         
.
Thế giới loài vật
trong ca dao người Việt 


13
Nghiên cứu văn học
dân gian từ mã văn hóa dân gian :  
. 
.  

 
 
ca dao 
 
 
Suy nghĩ về một số biểu
tượng đặc thù trong truyện cổ miền núi  

 

Thế giới biểu
tượng thần thoại trong mo Mường 


Biểu tượng
lanh trong dân ca dân tộc H’Mông 

Giải mã một
số biểu tượng trong ca dao – dân ca dân tộc Thái 
 
.
            Biểu tượng
nước từ văn hóa đến văn học dân gian của người Thái ở Tây Bắc Việt Nam 

14




 

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu

Biểu tượng cá trong ca dao
dân tộc Kinh và một số dân tộc thiểu số vùng núi phía bắc 

- 
 
- 

-         


3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
- 
- , 
  


- 
                

15
             

4. Phạm vi tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phạm vi tư liệu
- Kho tàng ca dao người Việt ( 2
 
- Tổng tập văn học dân gian các dân tộc
thiểu số ở Việt Nam18, 19,  

- Tổng tập văn học các dân tộc thiểu số Việt
Nam(
- 
D

 


 




 

4.2. Phương pháp nghiên cứu


- Phương pháp nghiên cứu liên ngành;
- Phương pháp khảo sát, thống kê;

16
- Phương pháp phân tích, tổng hợp;
- Phương pháp so sánh.
5. Những đóng góp của luận văn
- 

-  

     




h 


-            


mang


6. Cấu trúc luận văn





g 

 


 .

17
Chƣơng 1
BIỂU TƢỢNG CÁ TRONG CA DAO DÂN TỘC KINH

1.1. Giới thuyết một số khái niệm
1.1.1. Khái niệm ca dao, dân ca



- Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam




 , tr.30].
- Thi pháp ca dao 


              phong


, tr.79].
- 



              
, tr.43-44].

18



1.1.2. Khái niệm biểu tượng
              
:





 
, tr.XXIV].
Từ điển thuật ngữ Văn học 


 
, tr.24].

Tìm hiểu nguồn gốc biểu tượng
trong ca dao Việt Nam : 





       
, tr.330].

19
Nghiên cứu văn học dân gian từ mã
văn hóa dân gian 



c
 
tr.62- 63].
CN
 





1.2. Nguồn gốc biểu tƣợng cá trong ca dao

-  




 
dao Nam 
1.2.1. Xuất phát từ tín ngưỡng, nghi lễ, phong tục, tập quán người
Việt Nam



20

 



   


 
- 
cá diếc

  
- - 
 - 



             
Hỡi anh đi đường cái quan, Dừng chân ngắm

cảnh mà tan nỗi sầu, Mua tờ tranh điệp tươi màu, Mua đàn gà lợn thi nhau
đẻ nhiều. 





21









- - Phong
               



 


 
   




 





22
1.2.2. Xuất phát từ sự quan sát trực tiếp các hiện tượng tự nhiên và
đời sống hàng ngày của nhân dân ta


 


  

       
 
  gạo, rau và cá


k
  
 rau - , c 
:
Giàu như nậu sáng cơm, chiều cá
Nghèo như em sáng rổ rau má, chiều trã cua đồng. (CDK)
 



Thân em như cá lội tránh mồi/ Em tìm nơi sông lớn, vịnh bồi ẩn thân
(CDK); Mến em, em vẫn chưa về anh/ Lúc này bốn góc trời tối mờ/ bốn góc trời
tối mịt/ Cá nhảy nhót mặt sông/ Cá nhảy mừng mặt suối/ Anh muốn bắt khó
lòng. (CDG)

23

“cá mắc câu”, “cá mắc
lưới”, “cá trong lờ”cá chậu chim lồng


“cá - nước” 
:
Trong anh chỉ một lòng mãi mãi/ Như cá nước đời đời không xa
(CDT,N); Ta cũng nhớ tựa như nước nhớ cá. (CDG)
 


 Nam.
1.3. Vài nét khái quát về dân tộc Kinh
 , 











N
. 

24
 rau  



.



   


 

, 


  



  ; 


  


L
  

25
  
 








      Sự tích Hồ Gươm, Thánh Gióng, Con
Rồng cháu Tiên Cây khế, Tấm Cám 
, ,
ca dao, 
 


1.4. Thống kê tần số xuất hiện và giải mã biểu tƣợng cá trong ca dao dân tộc Kinh
1.4.1. Thống kê tần số xuất hiện
Trong Kho tàng ca dao người Việt do 



, Biểu trưng
trong tục ngữ người Việt      


0, tr.109-122].