Văn hóa và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH
---------------------------------------------------------





THÁI THỊ PHƯƠNG THẢO




VĂN HÓA VÀ CON NGƯỜI MIỀN TRUNG
TRONG TRUYỆN NGUYỄN MINH CHÂU
NHỮNG NĂM 80



Chuyên ngành: Văn học Việt Nam
Mã số : 60 22 34



LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN


NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN VĂN KHA

Thành phố Hồ Chí Minh - 2010
THƯ
VIỆN


Lời cảm ơn
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể
Thầy cô khoa Ngữ văn Trường Đại học Sư phạm Thành
phố Hồ Chí Minh, Phòng Khoa học và Công nghệ Sau
Đại học đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và
nghiên cứu

Tôi xin đặc biệt bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới
TS.Nguyễn Văn Kha
, người Thầy đã tận tâm, chu đáo
hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn thạc sĩ này.

Tôi cũng xin được cảm ơn Thư viện Quốc gia, Thư
viện Khoa học Xã hội, Thư viện trường Đại học Sư phạm
Thành phố Hồ Chí Minh đã cung cấp cho tôi nhiều tư liệu
quý giá.

Xin cảm ơn những người thân, bạn bè, đồng nghiệp
đã khích lệ, giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học
tập và nghiên cứu

Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 7 năm 2010
Người thực hiện luận văn



Thái Thị Phương Thảo





PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI.
Ba mươi năm miệt mài trên con đường sáng tạo văn học, Nguyễn Minh Châu đã để lại
số lượng lớn những sáng tác vừa mang giá trị nhân văn cao cả vừa độc đáo về bút pháp thể
hiện. Đặc biệt, trong thời kì văn học đổi mới, với những tác phẩm không chỉ đánh dấu cho
bước chuyển âm thầm mà quyết liệt trong quan niệm sáng tác mà còn đạt tới sự hoàn thiện
nghệ thuật, Nguyễn Minh Châu đã được công luận trân trọng ghi nhận là “người mở đường
đầy tài hoa và tinh anh”(Nguyên Ngọc). Ông trở thành đại diện tiêu biểu cho phong trào đổi
mới văn học thời kì sau chiến tranh với những sáng tác gây chú ý, hấp dẫn người đọc.
Tác phẩm Nguyễn Minh Châu sau 1975 phản ánh rất nhiều nội dung, một trong những
nội dung mà ông dồn nhiều tâm huyết là phản ánh văn hóa và con người miền Trung. Vấn đề
văn hóa và con người ở từng địa phương, từng vùng văn hoá đang là mũi nhọn nghiên cứu của
nhiều ngành khoa học xã hội trong giai đoạn Đảng ta chủ trương xây dựng một nền văn hoá
Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Chính vì lẽ đó mà ở lĩnh vực văn chương, tìm hiểu
“Văn hoá và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80” sẽ
góp một phần nhỏ vào việc nghiên cứu văn hoá và con người Việt Nam hiện nay. Hơn thế

nữa, qua việc nghiên cứu văn hóa và con người miền Trung trong sáng tác của Nguyễn Minh
Châu ở thời kì lịch sử đầy biến động của đất nước, giúp hiểu sâu hơn về tầm nhìn, tầm cảm,
tầm nhận thức, lí giải cuộc sống, con người của nhà văn. Những trang viết sâu sắc về lẽ đời,
nặng lòng với vùng đất và con người quê hương của nhà văn đem lại cho người đọc sự khám
phá đầy lí thú, một cách nhìn chân thực, sinh động, giúp soi tỏ một phương diện của đời sống
hiện thực mà Nguyễn Minh Châu đã dồn tâm huyết và tài năng đóng góp cho văn học nước
nhà những năm 80 thế kỷ XX.
Truyện ngắn Nguyễn Minh Châu được đưa vào chương trình giảng dạy văn học ở lớp 12
phổ thông trung học. Vì vậy, đề tài ngoài việc tìm hiểu những nét nổi bật thể hiện văn hoá và
con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80, còn có tác dụng đào sâu
để nâng cao chất lượng giáo án khi giảng dạy tác phẩm của nhà văn ở trường trung học phổ
thông.
Những điểm đã nói trên đây, chính là lý do để chúng tôi chọn đề tài “Văn hoá và con
người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80” làm luận văn thạc sĩ.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ.
2.1 Nhận xét chung.
Nguyễn Minh Châu là một trong số ít nhà văn mà sự nghiệp sáng tác phản ánh tương
đối trung thành quá trình vận động, phát triển của văn xuôi Việt Nam đương đại. Ông cũng
là một trong số không nhiều những tác giả đương đại mà mỗi sáng tác ra đời thường được
bạn đọc chú ý và có sức hấp dẫn với các cây bút phê bình. Theo trình tự thời gian, cùng với
sự già giặn và tinh tế của ngòi bút tác giả, số bài viết về con người và tác phẩm của Nguyễn
Minh Châu cũng ngày một phong phú, đa diện, sâu sắc. Khảo sát trên cơ sở các tư liệu
nghiên cứu về Nguyễn Minh Châu từ trước tới nay, chúng tôi thấy rằng Nguyễn Minh Châu
là một nhà văn được tiếp cận khá kĩ lưỡng: Ở góc độ tác giả, đó là một nhà văn có tư chất
nghệ sĩ, có trách nhiệm với ngòi bút, luôn khao khát đổi mới tư duy nghệ thuật; Ở góc độ tác
phẩm, đó là những sáng tác ghi đậm tài năng và tâm huyết của nhà văn, đặc biệt càng những
sáng tác về sau càng gây được sức hấp dẫn đối với công chúng độc giả và giới phê bình. Để
thấy được sự diễn tiến của ngòi bút tác giả qua sự tiếp nhận của công chúng độc giả và giới
phê bình, chúng tôi tạm chia thành các mốc sau:
2.1.1 Thời kỳ ban đầu từ Cửa sông (1967) đến Dấu chân người lính (1972) có hơn 17 bài

phê bình đăng trên các báo, tạp chí trung ương và địa phương (theo Tôn Phương Lan). Mặc
dù thời kì này Nguyễn Minh Châu chưa thực sự là một gương mặt nổi bật, có sức hấp dẫn
lớn đối với giới phê bình nhưng số lượng đáng kể các bài phê bình ít nhiều cho thấy đã có
một gương mặt nhà văn Nguyễn Minh Châu khá ấn tượng trong đời sống văn học bấy giờ.
Đánh giá về ngòi bút Nguyễn Minh Châu trong tiểu thuyết đầu tay Cửa sông, nhà nghiên
cứu Phong Lê nhận xét: “Nguyễn Minh Châu tỏ ra có khả năng khái quát hoá cuộc sống.
anh biết chọn lựa những tình huống, những hoàn cảnh điển hình để có thể qua việc miêu tả
hình ảnh cuộc sống ở một nơi mà cho ta hiểu nhiều nơi. Anh biết thu gọn những vấn đề lớn
của xã hội vào trong khuôn khổ câu chuyện” [59, tr.122-123]. Nguyễn Đăng Mạnh – Trần
Hữu Tá khẳng định “hướng đi và triển vọng của Nguyễn Minh Châu” “nói chung là chắc
chắn” [59, tr.125]. Song Thành nhận ra dấu hiệu về “những suy nghĩ và trăn trở trong ngòi
bút” [59, tr.130] Nguyễn Minh Châu thời kỳ này.
Nhìn chung, các ý kiến phê bình thời kì này dù chưa có sự đánh giá cao tài năng Nguyễn
Minh Châu nhưng đều thống nhất ở sự khẳng định một cây bút có tiềm năng, có tâm huyết, đã ghi
được dấu ấn đáng kể trong đời sống văn học bấy giờ, đang “tiến những bước vững chắc và hứa
hẹn” (Phan Cự Đệ) [59, tr.137].
2.1.2 Thời kì từ 1975 đến 1985, với sự trăn trở và mạnh dạn trong đổi mới tư duy nghệ thuật,
sáng tác của Nguyễn Minh Châu đã trở thành một hiện tượng văn học được dư luận đặc biệt chú
ý với những ý kiến đa chiều. Xung quanh những tác phẩm truyện ngắn như Bức tranh (1976),
Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (1982), Khách ở quê ra (1984)…đã có hẳn một cuộc
trao đổi về “Truyện ngắn những năm gần đây của Nguyễn Minh Châu” do tuần báo Văn nghệ tổ
chức vào tháng 6 – 1985. Đánh giá về “ hiện tượng Nguyễn Minh Châu” thời kì này, cuộc trao
đổi đã nổi lên hai luồng ý kiến: một bên tỏ ra nghi ngại, dè dặt về hướng tìm tòi đổi mới của
ông; một bên khác lại khẳng định sự tìm tòi của Nguyễn Minh Châu và xem những tìm tòi đó là
cần thiết và có hiệu quả tích cực.
Ở luồng ý kiến thứ nhất, một số nhà nghiên cứu cho rằng sự tìm tòi đổi mới của Nguyễn
Minh Châu đã được đẩy theo “một hướng có vẻ phức tạp hơn nhưng chưa chắc đã là sâu sắc
hơn” (Bùi Hiển). Cũng chính vì thế đã có không ít những “băn khoăn”, những hoài nghi về
“những con người lạ lẫm quá” (Đào Vũ), “những nhân vật dị thường” (Nguyễn Kiên) trên trang
viết của anh. “Một số nhân vật được xây dựng có tính chất khiên cưỡng”, “độc đáo nhưng hơi

cá biệt”, “cảm hứng của tác giả hơi gán ghép” (Phan Cự Đệ). Có ý kiến lại cho rằng nhà văn
đã “thiếu đi cái nhìn đẹp đẽ, hợp lí”, “không ít khi rơi vào tự nhiên chủ nghĩa”…(Triều Dương).
Đáng nói là, ngay trong các ý kiến xem ra còn nghi ngại và dè dặt này, hầu như ai cũng đều thừa
nhận nét mới của ông không chỉ so với mọi người mà còn so với chính ông trong thời kì trước
đó.
Luồng ý kiến thứ hai đã đánh giá cao sự tìm tòi đổi mới của Nguyễn Minh Châu. Lê
Lựu ngoài sự khẳng định khả năng “nhìn đâu cũng ra truyện ngắn”, còn thấy ở Nguyễn Minh
Châu điều đáng kể “anh là một trong những nhà văn duy trì sự tìm tòi, góp phần làm cho văn
học không nhạt, giúp cho văn học có cái để bàn”. Đặc biệt, Lê Lựu khẳng định Nguyễn Minh
Châu đã “thành công” trong “những thể nghiệm” của mình. Phong Lê nhìn ra “cái đa giọng
điệu, cái đa thanh của cuộc đời đã vào tác phẩm” và do nhận thức “cái quyết định không phải
là đề tài” nên “Nguyễn Minh Châu đã dần dần tạo ra thế giới nghệ thuật của riêng mình”. Với
“đối tượng mới”, văn phong Nguyễn Minh Châu như “hoạt” hẳn lên, “tỏ rõ thêm một khía
cạnh trong tài năng của mình”, một sự “thật sự hết mình trong lao động nghệ thuật” (Lê
Thành Nghị).
Có thể nói những ý kiến trên đây là tương đối tập trung, tiêu biểu cho thái độ và cách
đánh giá khác nhau buổi đầu đối với sự tìm tòi đổi mới của Nguyễn Minh Châu.
2.1.3 Từ sau cuộc thảo luận, tin vào tấm lòng của chính mình, trung thành với con đường đã
chọn, Nguyễn Minh Châu vẫn tiếp tục gửi tới cuộc đời những thông điệp mới, những tác phẩm
đã đạt tới độ chín về nghệ thuật, có sức cảm thông sâu sắc và sự hiểu biết tinh tế về con người,
cuộc đời. Xu hướng đổi mới văn học trong thập kỉ 80 cùng giá trị đích thực của các tác phẩm
khiến dư luận dần đi tới một đánh giá thống nhất: coi những sáng tác của Nguyễn Minh Châu
là bước khởi đầu của thời kì đổi mới, đồng thời khẳng định vị trí tiên phong của nhà văn. Trần
Đình Sử xác định: “cái nhìn nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu đã mang lại những đề tài và
chủ đề mới, có ý nghĩa bức thiết đối với đời sống hiện nay” [59, tr.212]. “Thành công của ông
trong những năm gần đây là sự gặp gỡ kì diệu giữa thời đại và cảm quan nghệ thuật nhạy bén
của nghệ sĩ với những tìm kiếm chân lí kiên trì, những suy ngẫm trăn trở đầy trách nhiệm của
một nhà văn tài năng và tâm huyết” (Lã Nguyên) [59, tr.288].
2.1.4 Từ 1992 cho đến nay, nghiên cứu về sáng tác của Nguyễn Minh Châu ngày càng
phong phú, đa diện, sâu sắc. Những ý kiến phê bình, luận văn, luận án đã tiếp cận khá kĩ

lưỡng trên nhiều bình diện về tác giả cũng như tác phẩm,có thể kể tới những công trình tiêu
biểu như việc phân tích tác phẩm bằng việc giải mã các hình tượng ám ảnh ngay trong văn
bản tác phẩm của ông (Đỗ Đức Hiểu, Chu Văn Sơn), tìm hiểu cấu trúc và tình huống của
truyện ngắn Nguyễn Minh Châu (Bùi Việt Thắng), tìm hiểu phong cách nghệ thuật Nguyễn
Minh Châu (Tôn Phương Lan), Nguyễn Minh Châu và công cuộc đổi mới văn học sau 1975
(Trịnh Thu Tuyết – Nguyễn Văn Long)…
Nhìn chung, Nguyễn Minh Châu đã được xem xét khá kĩ lưỡng ở từng tác phẩm cụ thể,
ở từng giai đoạn sáng tác, ở chân dung con người và cả ở khu vực phê bình tiểu luận. Cũng
như mọi nhà văn lớn, lịch sử sáng tác của ông sẽ còn ngắn hơn nhiều lịch sử quá trình nghiên
cứu về ông.


2.2 Những ý kiến bàn về văn hoá và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh
Châu.
Trong cái trăn trở đầy trách nhiệm, Nguyễn Minh Châu đã dành tình cảm sâu nặng đối
với quê hương mảnh đất miền Trung – nơi ông đã sinh ra và lớn lên. Tác phẩm đầu tiên ông
viết về những con người Cửa sông quê hương, tác phẩm cuối cùng - Phiên chợ Giát – ông
cũng dành phần lớn công sức và tâm huyết để khám phá thể hiện con người miền Trung.
Ngay từ những năm 70, theo dõi bước đi ban đầu của Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Kiên
đã tinh tế nhận ra “vùng khám phá” trong sáng tác truyện của ông: “anh đặc biệt rung động
trước những số phận gắn bó với mảnh đất miền Trung khắc khổ, thi vị, anh hùng. Ở đây có
những kỉ niệm quê hương của bản thân anh. Anh tựa vào đó, tựa vào cái thân thiết riêng tư của
số phận từng người để nâng lên thành mối quan hệ giữa chiến sĩ, quân đội với nhân dân và đất
nước” [59, tr.124]. Có thể nói đó là một nhận xét hết sức tinh tế, đã nắm được cái hồn, cái cốt
trong sự trăn trở của Nguyễn Minh Châu ngay từ những ngày đầu.
Năm 1982, khi viết lời tựa cho tiểu thuyết Miền cháy được dịch và in ở Liên Xô,
Nguyễn Đình Thi đã phân tích kĩ lưỡng vùng hiện thực được phản ánh trong tác phẩm: “cái
giải đất nơi chính khúc giữa nước Việt Nam! Cái vùng đất từ bao đời con người đánh vật với
cát sỏi, gió bão mà dành lấy từng tấc đất trồng trọt, cái nơi “chó ăn đá, gà ăn sỏi” ấy!-
những con người ở đây gan góc, bền bỉ thông minh dưới cái bề ngoài lam lũ, nghèo

nàn…Trong cuốn tiểu thuyết Miền cháy, Nguyễn Minh Châu đã viết về tất cả những chuyện
ấy” [47, tr.105]. Rõ ràng, sự khái quát của Nguyễn Đình Thi về cuốn tiểu thuyết đã định
hướng dòng nhận thức của người đọc, người ta nhận ra sự tiếp nối cũng như nét riêng không
thể lẫn trong ngòi bút Nguyễn Minh Châu ở cuốn tiểu thuyết này nói riêng và trong sáng tác
của ông nói chung: đó là sự say sưa, trân trọng viết về vùng đất và những con người quê
hương.
Năm 1989, trong “Những ngày cuối cùng gặp Nguyễn Minh Châu”, GS.Nguyễn
Đăng Mạnh trong dòng cảm xúc chân thành của mình đã bày tỏ: “tôi rất thích Cửa sông.
Thích hơn Dấu chân người lính. Không hiểu sao tôi cứ bị ám ảnh mãi bởi hình ảnh những
người nông dân vùng biển Nghệ Tĩnh của anh. Những con người chất phác, cục mịch, lực
lưỡng như mọc lên từ sỏi đá, rồi nhờ sóng gió, bão táp mà luyện thành xương sắt da đồng.
Những con người như thuộc vào thế giới hoang sơ nào” [59, tr.94]. Trong bài viết này, hình
ảnh những con người miền Trung, đặc biệt là người nông dân đã được GS ghi nhận như một
điểm nhấn đặc sắc trên trang viết Nguyễn Minh Châu. Có thể xem đây là tài liệu có sức khái
quát khá cao về con người miền Trung, đủ thấy sự đánh giá trân trọng của GS dành cho
Nguyễn Minh Châu cũng như cho những nhân vật trên trang viết của ông.
Năm 1990, Nguyễn Trung Thu trong bài viết “Nguyễn Minh Châu với mảnh đất và
con người Quảng Trị” đã có sự tổng kết khái quát về sự gắn bó của Nguyễn Minh Châu đối
với vùng đất vốn được mệnh danh là “cái rốn” của chiến tranh, ôm chứa biết bao đau thương,
mất mát này: “Anh Nguyễn Minh Châu để lại bảy cuốn tiểu thuyết thì bốn cuốn anh viết về con
người và mảnh đất Quảng Trị: Dấu chân người lính, Miền cháy, Những người đi từ trong
rừng ra, Mảnh đất tình yêu. Truyện vừa Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành cùng rất
nhiều truyện ngắn đặc sắc khác, và gần nhất là truyện vừa Cỏ lau – thiên truyện vào loại hay
nhất của Nguyễn Minh Châu hoàn thành trước khi anh lâm bệnh vài tháng, đều là chuyện về
con người và về vùng đất này” [59, tr.84]. Cũng trong bài viết này, trên cơ sở sự thâu tóm khái
quát về vùng đất và con người Quảng Trị được Nguyễn Minh Châu thể hiện trong một loạt tác
phẩm, Nguyễn Trung Thu đã có sự đánh giá xác đáng: “Thực là rất rõ anh Nguyễn Minh Châu
muốn mượn mảnh đất nhọc nhằn của miền Trung ấy, mảnh đất mà nhà thơ Chế Lan Viên đã
ngùi ngùi nói về quê hương mình:
Nơi những ruộng đói mùa, những đồng đói cỏ

Những đồi sim không đủ quả nuôi người
Cuộc sống gian lao ít tiếng nói cười
Chỉ tiếng gió mù trời chen tiếng súng.
để thể hiện những vấn đề da diết nhất của số phận dân tộc mình” [59, tr.87].
Năm 1995, nhân “Kỉ yếu hội thảo 5 năm ngày mất Nguyễn Minh Châu” do hội văn
nghệ Nghệ An tổ chức, Nguyễn Tường Lân đã đi tìm “cốt cách xứ Nghệ quê hương” trong
con người và trên trang viết Nguyễn Minh Châu. Điều đặc biệt được tác giả chỉ rõ, cái cốt
cách ấy không chỉ thấm đẫm sắc nét trên những trang viết về quê hương mà “ngay những tác
phẩm anh viết về những vùng trời khác, những miền đất khác, cái tâm hồn và cốt cách xứ
Nghệ của người viết vẫn lồ lộ in đậm lên mỗi trang văn” [47, tr.497]. Đây là một nhận xét rất
đáng quý để khi khai triển đề tài, chúng tôi không chỉ chú trọng những tác phẩm viết về miền
Trung mà còn phải luôn đặt vấn đề nghiên cứu trong hệ thống là toàn bộ sáng tác của
Nguyễn Minh Châu.
Năm 2004, TS.Nguyễn Văn Kha trong bài viết “Con người miền Trung trong sáng
tác của Nguyễn Minh Châu” trên cơ sở sự phân tích khá kĩ lưỡng và thấu đáo đã đưa ra
những nhận xét tiêu biểu về con người miền Trung trên trang viết Nguyễn Minh Châu ở ba
phương diện:1. Cái nhìn sâu rộng có tính lịch sử về con người và xứ sở mảnh đất miền
Trung. 2. Viết về con người miền Trung, Nguyễn Minh Châu tập trung chú ý vào thân phận
con người và tính cách nhân vật. 3. Khám phá và phát hiện phẩm chất con người là cảm
hứng chủ đạo trong những trang viết về con người miền Trung. Những đóng góp của
Nguyễn Minh Châu cho vùng đất quê hương nói riêng, cho dân tộc nói chung được tác giả
khẳng định đầy trân trọng: “Mảng truyện viết về xứ sở và con người miền Trung của Nguyễn
Minh Châu là bài ca về đất nước, về năng lực người. Cùng với thời gian, mảng truyện này
góp phần khẳng định tư tưởng nhân văn của Nguyễn Minh Châu chứng tỏ sự lịch lãm, am
hiểu sâu sắc về cuộc sống và con người Việt Nam” [54, tr.86]. Đây có thể xem là những định
hướng quan trọng trong quá trình khai triển đề tài của chúng tôi.
Nhìn chung, những ý kiến của các nhà nghiên cứu phê bình đánh giá về tư tưởng, nghệ
thuật, về tài năng, phong cách …của Nguyễn Minh Châu có thể nói khá phong phú, đa dạng
và sâu sắc. Tuy nhiên, những ý kiến liên quan đến vấn đề “văn hoá và con người miền
Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80” lại không nhiều. Dù vậy, những

tài liệu đã tiếp cận ít nhiều cũng chạm đến những vấn đề mà luận văn đặt ra. Chúng tôi xin
ghi nhận tất cả những ý kiến trên và xem đó là những gợi ý quý báu để nghiên cứu có hệ
thống và toàn diện về đề tài luận văn.
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU.
Từ hướng tiếp cận văn hóa, luận văn nghiên cứu một phương diện được phản ánh
trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu là văn hoá và con người miền Trung. Khái niệm
“miền Trung” trong tác phẩm Nguyễn Minh Châu được giới hạn trong phạm vi vùng đất xứ
Nghệ – mảnh đất quê hương của nhà văn, và vùng đất Quảng Trị – mảnh đất Nguyễn Minh
Châu đã dồn nhiều tâm huyết và trăn trở trong sự nghiệp sáng tác của mình.
Do tính chất và phạm vi của đề tài luận văn thạc sĩ, chúng tôi chỉ giới hạn khảo sát
sáng tác truyện của Nguyễn Minh Châu, bao gồm truyện ngắn, truyện vừa và tiểu thuyết
sáng tác những năm 80 (của thế kỉ XX). Tuy nhiên, trong quá trình triển khai nội dung của
đề tài, để vấn đề có hệ thống, chúng tôi cũng mở rộng sang các sáng tác thời kì trước những
năm 80; bên cạnh đó các bút ký, tiểu luận của nhà văn cũng sẽ được tham khảo để thấy rõ
hơn vấn đề trong sự nghiệp sáng tác của nhà văn.


4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.
4.1. Cách tiếp cận văn hóa học được vận dụng như cách tiếp cận chính để giải quyết
vấn đề đặt ra trong đề tài. Từ góc độ văn hóa, lấy tiêu chí văn hóa để phân chia và soi sáng
các giá trị văn học. Từ cách tiếp cận này chúng tôi nhận thức được các vấn đề sau:
Đúng như nhận định của M.Bakhtin: “Văn học là một bộ phận không thể tách rời của
văn hóa. Không thể hiểu nó ngoài cái mạch nguyên vẹn của toàn bộ văn hóa một thời đại
trong đó nó tồn tại. Không được tách nó khỏi các bộ phận khác của văn hóa” [7, tr.361].
Tìm hiểu văn hóa và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80
ta thấy được mối quan hệ nội tại của văn học và văn hóa. Văn học vừa là một thành tố quan
trọng của văn hóa vừa tác động đến sự phát triển của văn hóa dân tộc. Với tư cách chủ thể
tiếp nhận văn hóa đồng thời là chủ thể sáng tạo, nhà văn chính là người lưu giữ qua văn
chương mình những đặc trưng của văn hóa dân tộc, đối với Nguyễn Minh Châu còn là văn
hóa vùng miền. Người nghiên cứu, người đọc muốn tìm hiểu văn hóa và con người miền

Trung sẽ đọc Nguyễn Minh Châu, Võ Hồng, Nguyễn Văn Xuân; cũng như muốn biết văn
hóa Nam Bộ phải đọc Sơn Nam, Bình Nguyên Lộc; muốn thưởng thức văn hóa ẩm thực
miền Bắc phải đọc Nguyễn Tuân, Vũ Bằng, Thạch Lam…Thể hiện bằng hình tượng và
thông qua hình tượng nghệ thuật trong tác phẩm văn học, những nét riêng của văn hóa được
người đọc cảm nhận sống động, tươi nguyên và cụ thể hơn. Ngược lại, tiếp cận cuộc sống từ
góc nhìn lịch sử văn hóa, nhà văn cũng đem đến những cách nhìn nhận mới mẻ về hiện thực.
Dĩ nhiên không thể đánh giá văn học bằng các tiêu chí và nội dung của văn hóa nhưng xét
văn học từ góc độ này sẽ nhận ra thêm những giá trị rộng hơn và bền vững hơn của nghệ
thuật ngôn từ.
4.2. Phương pháp nghiên cứu lịch sử cũng là phương pháp được vận dụng cùng với
hướng tiếp cận văn hóa học. Yếu tố văn hóa giúp nhà văn miêu tả và lý giải, hay nói cách
khác, tầm văn hóa giúp nhà văn thể hiện về lối sống, tín ngưỡng, phong tục, tập quán,
v.v…của cá nhân, của một cộng đồng thì lịch sử cũng chi phối đời sống của cá nhân, của
cộng đồng và điều này cần được nhận thức, thể hiện. Hiểu như thế thì văn hóa và con người
là sản phẩm của lịch sử. Môi trường chiến tranh chuyển sang hòa bình, biến động về kinh tế,
phong trào xã hội qua các thời kỳ, qua lăng kính của nhà văn đều để lại dấu ấn trong tác
phẩm và nhân vật. Vì vậy khi tiến hành khảo sát văn hóa và con người miền Trung trong
truyện ngắn và tiểu thuyết của Nguyễn Minh Châu không thể không vận dụng quan điểm lịch
sử để xem xét.
4.3. Phương pháp nghiên cứu loại hình, kiến thức về thi pháp học được vận dụng để
mổ xẻ, phân tích tác phẩm gắn với chiều sâu nhận thức về con người của tác giả; soi sáng
thêm những đặc điểm về văn hóa và con người miền Trung trong truyện của Nguyễn Minh
Châu gắn với đặc trưng thể loại tiểu thuyết.
4.4. Phối hợp giữa các phương pháp có tính công cụ, phát huy tối đa tác dụng của
chúng trong quá trình nghiên cứu để làm nổi bật vấn đề, cụ thể là:
4.4.1 Phương pháp phân tích - tổng hợp: được dùng để làm sáng tỏ các vấn đề văn
hoá và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu những năm 80, đi đến kết
luận tính đặc trưng miền Trung trong hệ thống chỉnh thể văn hoá Việt Nam được Nguyễn
Minh Châu thể hiện bằng tư duy nghệ thuật trong sáng tác của mình.
4.4.2 Phương pháp so sánh đối chiếu: phương pháp này được dùng để so sánh sáng

tác của Nguyễn Minh Châu với sáng tác của một số nhà văn theo hướng đồng đại cũng như
lịch đại, nhất là với các nhà văn cùng viết về văn hóa và con người miền Trung như Nguyễn
Minh Châu.
4.4.3 Phương pháp hệ thống: người viết khảo sát các sáng tác truyện của Nguyễn
Minh Châu về văn hóa và con người miền Trung, đặc biệt những sáng tác ra đời vào những
năm 80, trên tinh thần kết hợp các yếu tố tương đồng về đặc trưng văn hoá và con người
miền Trung từ đó rút ra nhận định, đánh giá khái quát.
5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN.
- Về mặt lí luận:
Luận văn góp phần khẳng định hiệu quả của hướng nghiên cứu: tiếp cận, tìm hiểu, đánh
giá văn học từ các giá trị văn hóa, trong mối liên hệ với văn hóa.
- Về mặt thực tiễn:
+ Tìm hiểu văn hoá và con người miền Trung trong truyện Nguyễn Minh Châu sẽ thấy
rõ tài năng của Nguyễn Minh Châu, bằng tác phẩm văn học, ông đã góp một phần nhỏ vào
việc tìm hiểu bản sắc văn hoá và con người của vùng đất nổi tiếng là “địa linh nhân kiệt”
này.
+ Thấy được “dấu ấn riêng” của Nguyễn Minh Châu: bằng hình tượng nghệ thuật, nhà
văn đã thể hiện văn hoá và con người miền Trung một cách sinh động và độc đáo.
6. BỐ CỤC LUẬN VĂN.
Luận văn gồm các phần sau đây:
MỞ ĐẦU
Chương 1: Văn hóa miền Trung trong truyện của Nguyễn Minh Châu.
Chương 2: Con người miền Trung trong truyện của Nguyễn Minh Châu.
Chương 3: Nghệ thuật thể hiện văn hóa và con người miền Trung trong truyện của
Nguyễn Minh Châu.
KẾT LUẬN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
CHƯƠNG I:
VĂN HOÁ MIỀN TRUNG TRONG TRUYỆN CỦA NGUYỄN MINH CHÂU

1.1. Khái niệm văn hoá
Văn hoá là sản phẩm do con người sáng tạo ra, có từ thuở bình minh của xã hội loài người.
Văn hoá là một khái niệm rất rộng. Nói như Từ Chi: “Tất cả những gì không phải là tự nhiên đều là
văn hoá” (dẫn theo 110, tr.23). Trong tiếng Việt, văn hoá được dùng theo nghĩa thông dụng để chỉ
học thức, lối sống hoặc theo nghĩa chuyên biệt để chỉ trình độ văn minh của một giai đoạn,…Trong
khi đó, theo nghĩa rộng thì văn hoá bao gồm tất cả, từ những sản phẩm tinh vi hiện đại cho đến tín
ngưỡng, phong tục, lối sống, lao động,…Tuy nhiên, ngay cả với cách hiểu theo nghĩa rộng này, trên
thế giới cũng có hàng trăm định nghĩa khác nhau. Năm 1952, hai nhà nghiên cứu văn hoá người Mĩ là
A.Kroeber và C.Kluckhohn đã thống kê được 150 định nghĩa khác nhau về văn hoá. Cho đến nay, số
lượng các định nghĩa về văn hoá đã vượt qua con số 400. Đúng như F.Mayor đã nói: “Ai nấy đều biết
rất khó định nghĩa văn hoá, có lẽ vì văn hoá định nghĩa chúng ta nhiều hơn là chúng ta định nghĩa
văn hoá” [dẫn theo 68, tr.35].
Trong phạm vi của luận văn, để làm công cụ cho việc triển khai vấn đề, chúng tôi đồng ý với
cách hiểu về văn hoá theo định nghĩa của PGS. Trần Ngọc Thêm: “Văn hóa là một hệ thống hữu cơ
các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn,
trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội của mình” [93, tr.10].
Trong định nghĩa về văn hóa, chúng tôi đặc biệt lưu ý đến quan niệm giá trị của chủ
thể văn hóa. Nhìn từ góc độ văn hóa, con người là giá trị cao nhất của đời sống. Con người
với tư cách là một thực thể của văn hóa bao giờ cũng tồn tại trong ba mối quan hệ căn bản:
quan hệ với môi trường tự nhiên, quan hệ với xã hội và quan hệ với chính bản thân mình.
Trong tiến trình phát triển, con người không ngừng tìm kiếm xác lập nguyên tắc cho các
ứng xử với ba mối quan hệ này. Sáng tạo của nhà văn nhìn từ góc độ văn hóa là sự lắng đọng của
các tầng sâu văn hóa được nhà văn tìm cách thể hiện bằng tư duy nghệ thuật. Chính vì vậy, có ý
kiến cho rằng, đọc tác phẩm theo quan điểm văn hóa học là vận dụng những tri thức về văn
hóa để nhận diện và giải mã các yếu tố thi pháp của tác phẩm.
Mặt khác cũng phải thấy rằng, con người là thực thể văn hóa. Tính cách con người (cá
nhân, cộng đồng người) là sản phẩm của môi trường địa lý, hoàn cảnh lịch sử, gắn với hệ
thống tôn giáo, đạo đức, gắn với phong tục, tập quán, ngôn ngữ , v.v…trong sinh hoạt cá
nhân, cộng đồng. Vì vậy, những nét bản sắc nằm trong hệ giá trị của văn hóa cộng đồng, dân

tộc được biểu hiện trong đời sống cá nhân và cộng đồng người cụ thể. Chính vì vậy, đi tìm
hiểu văn hóa của từng vùng miền, những giá trị con người gắn với từng vùng văn hóa làm
phong phú, đa dạng hệ giá trị của văn hóa cộng đồng, dân tộc.
Theo cách hiểu này, chúng tôi đặt vấn đề tìm hiểu văn hóa và con người miền Trung
qua sáng tạo nghệ thuật trong truyện của nhà văn Nguyễn Minh Châu là để làm sáng tỏ thêm
những giá trị văn hóa và con người miền Trung. Qua đó, khẳng định sức sống, sự phong phú
của văn hóa Việt Nam từ con người của vùng đất thân yêu của Tổ quốc: con người miền
Trung.
1.2 Vài nét về vùng văn hoá miền Trung
1.2.1 Vùng văn hoá miền Trung
Vùng văn hoá là một khái niệm dùng để chỉ một vùng lãnh thổ, trên đó các cộng đồng
cư dân có những nét tương đồng về văn hoá hình thành do những tương đồng về môi trường
tự nhiên cũng như về lịch sử - xã hội.
Từ nhiều chục năm nay, các nhà nghiên cứu đã đi đến nhận thức ngày càng rõ rằng
trên đất nước ta, trên cơ sở một nền văn hoá Việt Nam thống nhất quả thật có tồn tại
những “vùng văn hoá” khác nhau, mỗi vùng mang những sắc thái riêng, được hình thành
do hoạt động của con người trong những điều kiện tự nhiên và lịch sử riêng biệt lâu dài.
Vùng văn hoá miền Trung (hay còn gọi là Trung Bộ) là một vùng đất rộng lớn, có
nhiều nét khác biệt về địa hình và lịch sử, bao gồm các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh,
Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên – Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Bình Định,
Phú Yên, Khánh Hoà, Phan Rang, Ninh Thuận, Bình Thuận hiện nay.
Nói đến miền Trung người ta thường nhắc đến hình ảnh đất nước ta như một người
gánh thóc, mà hai đầu là hai thúng thóc đầy, còn ở giữa là chiếc đòn gánh. Miền Trung là
chiếc đòn gánh oằn vai tảo tần một nắng hai sương của đất nước.
Địa hình miền Trung hẹp theo chiều ngang Đông - Tây, nếu quay mặt về Đông thì
trước mặt mỗi người dân Trung Bộ sẽ là biển Đông, sau lưng là dãy Trường Sơn. Địa hình
miền Trung chia cắt theo chiều dọc Bắc - Nam bởi các đèo là những dãy núi đồi tách từ
Trường Sơn đâm ngang ra biển. Đây có thể xem như một điểm độc đáo về địa hình của miền
Trung, đúng như lời thơ nữ sĩ Hồ Xuân Hương “một đèo, một đèo, lại một đèo”. Những tên
đèo như đèo Hoàng Mai, đèo Ngang, đèo Hải Vân, đèo Cù Mông, v.v…đã đi vào lịch sử, đi

vào tâm hồn mỗi người dân đất Việt.
Suốt dải đất Trung Bộ, đường bờ biển Việt Nam “ưỡn cong”, “lồi” ra phía sau biển
Đông, đối mặt với hướng gió bão và sóng thần. Chính với đặc điểm này, miền Trung thường
xuyên phải hứng chịu những trận bão lụt nặng nề. Sát bờ biển, từ Quảng Bình trở vô Nam,
Ngãi, Bình, Phú có các dải cồn cát chạy dọc dài Bắc - Nam ghi dấu những đường biển cũ. Ở
giữa các dải cồn cát là một vùng trũng nổi, phân bố xóm làng và ruộng lúa ngày nay. Chân cồn
là những bàu nước ngọt.
Khí hậu miền Trung cực kì khắc nghiệt: gió Lào khô nóng, nắng thì chói gắt như đổ
lửa…Ám ảnh bởi những cơn gió Tây khô rang, bỏng rát, nhà thơ Chế Lan Viên từng thốt lên
chua xót:
Ôi gió Lào ơi, Ngươi đừng thổi nữa
Những ruộng đói mùa, những đồng đói cỏ
Những đồi sim không đủ quả nuôi người.
Trên trang thơ Hàn Mặc Tử, trong nguồn cảm xúc dạt dào, da diết của kẻ tha hương,
nỗi nhớ quê được đong đầy bởi hình ảnh khó nhọc, lam lũ:
Chị ấy năm nay còn gánh thóc
Dọc bờ sông trắng nắng chang chang.
Có thể nói, địa hình và khí hậu miền Trung được xem như những dấu hiệu khu biệt
miền Trung với các vùng miền khác.
Về lịch sử, miền Trung cũng trải qua không ít thăng trầm. Năm 1059, vùng Quảng
Bình thuộc về nhà Lí. Năm 1336, Châu Ô, Châu Lí (tức vùng Quảng Trị, Thừa Thiên –
Huế ngày nay) thuộc về nhà Trần. Năm 1470, vùng đất từ núi Thạch Bi (nay thuộc Phú
Yên) trở ra thuộc nhà Lê. Năm 1558, Nguyễn Hoàng vào trấn phủ xứ Thuận Hoá. Từ đó, sự
nghiệp khai phá miền Trung được đẩy lên một bước mới. Rồi 200 năm chiến tranh giữa
Đàng Trong và Đàng Ngoài, miền Trung trở thành lãnh địa được các chúa Nguyễn tạo ra
với ý thức đối kháng với Đàng Ngoài. Kinh đô của vương triều này là vùng Phú Xuân.
Phong trào nông dân khởi nghĩa thế kỉ XVIII làm lung lay chế độ phong kiến. Năm
1788, Nguyễn Huệ lên ngôi vua ở Phú Xuân, đất nước được thống nhất trên cơ bản. Năm
1802, dựa vào thế lực của phương Tây, Nguyễn Ánh chiến thắng vương triều Tây Sơn, cai
quản một đất nước thống nhất. Từ 1802 đến 1945, nhà Nguyễn đặt kinh đô ở Huế. Như vậy

là miền Trung đã có một thời ít nhất với ba vương triều: các chúa Nguyễn, nhà Tây Sơn, nhà
Nguyễn, có xứ Huế là thủ phủ của xứ Đàng Trong, kinh đô của cả nước. Trải qua tiến trình
lịch sử, miền Trung Bộ là trạm trung chuyển, đất đứng chân để người Việt tiến về phía Nam
mở cõi, lại là vùng biên viễn của Đại Việt, nơi diễn ra sự giao lưu trực tiếp giữa người Việt
và người Chăm.
Do Trung Bộ trong một thời kì dài là vùng đất của vương quốc Champa, nên đây là
một vùng văn hoá chứa nhiều dấu tích văn hoá Champa. Đó là các tháp Chàm như tháp Bình
An, tháp Khương Mĩ, các tháp ở khu di tích Mĩ Sơn, khu di tích Đồng Dương (Quảng Nam –
Đà Nẵng), tháp Bánh Ít, tháp Cánh Tiên ( Bình Định), tháp Hưng Thạnh (Qui Nhơn), tháp
Nhạn (Phú Yên), tháp Pônagar (Khánh Hoà), cụm tháp Hoà Lai, cụm tháp Núi Trầu (Ninh
Thuận), tháp Phú Hài (Bình Thuận)…Đó là các tượng Chàm như tượng bà Pônagar, các
tượng Linga, Yoni, các phù điêu, các trụ đá, bia đá…Đó là các địa danh Việt mà gốc tích
chắc hẳn là các địa danh Chăm như Cồn Ràng, Cồn Lồi, Cồn Mọi…
Truyền thống văn hoá của cư dân vương quốc Champa cổ vẫn còn tồn tại một cách
sống động trong đời sống cư dân miền Trung. Đó là những truyền thống văn hoá của cư dân
nông nghiệp trồng lúa nước khai thác vùng đồng bằng ven biển và các thung lũng chân núi ở
miền Trung. Các yếu tố núi, đồng bằng và biển đều có mặt trong văn hoá Chăm. Yếu tố đồng
bằng thể hiện rõ trong các nghi lễ nông nghiệp như các nghi lễ gắn với chu kì sinh trưởng
của cây lúa, các nghi lễ có liên quan đến hoạt động thuỷ lợi như lễ khai mương đắp đập, lễ
chặn đầu nguồn nước. Yếu tố núi hiện còn được thể hiện trong tục thờ cúng tổ tiên dòng Núi
là dòng cổ xưa nhất của người Chăm. Yếu tố biển thể hiện trong truyền thống đánh bắt hải
sản, trong tục thờ cúng tổ tiên theo dòng biển, trong tín ngưỡng thờ cá voi, thờ thần Biển,
trong một số kiến trúc có motip hình thuyền. Chất biển trong văn hoá Chăm ngày trước, văn
hoá các vùng Trung bộ Việt Nam ngày nay rất mặn mòi, như chượp, mắm nêm, mắm ruốc,
nước mắm, các loại đặc sản miền Trung.
Khi người Việt đến sinh sống ở vùng đất này, họ đã tiếp nhận những di sản văn hoá
Chăm và Việt hoá nhiều yếu tố văn hoá Chăm. Một thí dụ tiêu biểu là hiện tượng chuyển hoá
các nữ thần Chăm thành các nữ thần Việt, như nữ thần Mưjưc của người Chăm chuyển hoá
thành Bà Chúa Ngọc. Tục thờ cá voi (cá Ông) của người Việt ở vùng duyên hải kết hợp tín
ngưỡng của người Việt với tín ngưỡng của người Chăm.

Trong văn hoá của cư dân Việt ở vùng đất đồng bằng và ven biển Trung Bộ có
những yếu tố nằm trong cội nguồn văn hoá Bắc Bộ, như tục thờ thần thành hoàng, những
nghi lễ nông nghiệp như lễ động thổ, tục cúng thổ công, thổ địa…Nhưng cũng lại có
những yếu tố văn hoá mới nảy sinh trong những điều kiện tự nhiên và xã hội mới. Như
bên cạnh làng nông nghiệp có sự tồn tại đan xen các làng của ngư dân, bên cạnh lễ hội
đình của làng nông nghiệp có lễ hội gắn với tín ngưỡng thờ cá Ông của các làng làm nghề
đánh cá; như lễ cúng đất ở Khánh Hoà, lễ tá thổ ở Phú Yên mà đối tượng là các vị thần
Đất của Champa xưa kia, phản ánh một khía cạnh tâm linh trong cách ứng xử của người
Việt di cư đến lập nghiệp tại một vùng đất khách, quê người.
Văn hoá miền Trung như đã trình bày là một vùng văn hoá vừa có tính thống nhất
vừa có tính đa dạng. Tính đa dạng khiến liền một dải “khúc ruột miền Trung” có thể được
phân vùng thành vùng văn hóa đồng bằng duyên hải Bắc Trung Bộ (từ Thanh Hóa đến
Thừa Thiên – Huế), vùng văn hóa duyên hải Trung Bộ (từ Quảng Nam đến Bình Thuận)
[dẫn theo77, tr.352]. Như ở phần giới hạn đề tài đã trình bày, khái niệm miền Trung trong
tác phẩm Nguyễn Minh Châu chủ yếu được giới hạn trong vùng văn hoá Bắc Trung Bộ
với tâm điểm là văn hoá xứ Nghệ nên ở đây chúng tôi chú ý trình bày về vùng văn hoá xứ
Nghệ.
1.2.2. Văn hoá xứ Nghệ
Nằm trong tổng thể văn hoá miền Trung, xứ Nghệ hay còn gọi là Nghệ Tĩnh, vừa có
dấu ấn chung của văn hoá vùng, vừa có nét riêng đầy ấn tượng. Đây là một vùng đất cổ,
một trong những địa bàn cư trú của người Việt cổ thuộc khu vực phía Nam nhà nước Văn
Lang và Âu Lạc xưa. Xa hơn, Nghệ Tĩnh thuộc đất Việt Thường thời cổ. Vùng đất này có
những đặc điểm riêng về thiên nhiên, lịch sử, tiếng nói, con người, về sinh hoạt văn hoá rất
dễ dàng phân biệt với những vùng văn hoá khác trên đất nước. Những điều kiện địa lí, lịch
sử, những thăng trầm đau thương và anh dũng đã hun đúc cho người xứ Nghệ những tính
cách riêng biệt.
Là một phần máu thịt của Việt Nam, Nghệ Tĩnh gồm hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh với
16 ngàn cây số vuông diện tích, cùng chung một dải đất liền với các địa phương khác.
Trước hết, về địa hình, địa mạo, Nghệ Tĩnh có núi rừng trùng điệp, mênh mông,
chiếm ngót hai phần ba diện tích. Núi trải dài và dày đặc ở phía tây, bốn mùa mây phủ,

được nhân dân quen gọi là dãy Trường Sơn, núi đâm thẳng ra biển gọi là Đèo Ngang (hay
Hoành Sơn). Sách Đại Nam nhất thống chí gọi Nghệ An là “đất tứ đắc” ý nói bốn bề hiểm
trở, có lẽ cũng vì thế. Gần như đây là một vùng chỉ choáng ngợp những núi và biển, nhiều
sông ngòi. Trong đó có dòng sông Lam (hay sông Cả) vừa dài vừa sâu, vắt ngang từ thượng
nguồn trên đất nước Lào anh em xuôi theo hướng đông nam, qua nhiều núi đá hiểm trở có
trên 130 ghềnh thác lớn. Núi sông như thế vừa tạo nên nét đẹp nên thơ vừa tạo nên cái vẻ
gân guốc rắn rỏi cho Nghệ Tĩnh, đồng thời nó cũng chia cắt mảnh đất này thành nhiều khu
vực. Thiên nhiên Nghệ Tĩnh hiểm trở gập ghềnh nhưng không đến nỗi hỗn độn. Đối với
việc trồng trọt, thiên nhiên quả thực không có sự hào phóng, buộc con người phải vất vả
nhiều, nhưng cũng luyện cho con người chí phấn đấu cao.
Nghệ Tĩnh là khu vực có khí hậu khá đặc biệt. Mùa nóng phải chịu những đợt gió
Lào khô rang cùng lượng bụi khô thu góp từ đại lục xa xôi trút về. Đây cũng là nơi phải
chịu những trận bão xuất phát từ Thái Bình Dương mang theo những cơn gió xoáy hoặc
một khối lượng nước lớn tạo thành những trận lụt, gây ra không ít thiệt hại về người và
của. Nghệ Tĩnh là vùng vừa lạnh vừa khô, kiểu khí hậu hết sức khắc nghiệt với sinh vật,
trước hết là con người và cây lương thực. Hết nạn này đến nạn khác, tình trạng oái oăm
thường gặp là nhiều khi lo chống hạn chưa xong thì bão lụt đã bất ngờ ập tới. Cuộc vật lộn
giữa con người và thiên nhiên diễn ra khá liên tục, từng tấc đất ở đây đều thấm máu và mồ
hôi của cha ông. Hạnh phúc dường như luôn bị đe doạ nếu không nói là bị lãng quên.
Có thể nói thiên nhiên đã phần nào qui định nếp sống cũng như cảm nghĩ, nói chung
là tính cách riêng, là cá tính của con người ở đây. Không phải ngẫu nhiên mà có ý kiến cho
rằng: “Không có miền nào lại có bản ngã rõ rệt bằng miền này…có thể nói có một tinh
thần Nghệ Tĩnh…Tinh thần đó làm lộ một cách rõ rệt lòng phụng thờ, sự cố gắng cùng
những tính nhẫn nại, kiên quyết của một dân tộc nông nghiệp chật vật tranh giành lấy một
chỗ sống dưới mặt trời” [36]. Người Nghệ Tĩnh quen nhìn thẳng vào sự hiểm nghèo, quen
sống trong sự hồi hộp lúc nào cũng cần tự vệ, họ có tiếng là gân guốc, khô khan, rắn rỏi; tư
duy thường cứng nhắc rạch ròi, ngay cách nói cũng nặng nề, thiếu uyển chuyển. Trong sách
Văn thơ Phan Bội Châu có viết: “Các nhà viết phong thổ ngày xưa cho rằng con người xứ
Nghệ can đảm đến sơ suất, cần cù đến liều lĩnh, kiên quyết đến khô khan và tằn tiện đến
…cá gỗ”[chuyển dẫn từ 52, tr.142].

Từ tính cách này con người Nghệ Tĩnh đã góp phần làm nên lịch sử của Tổ quốc, mở
ra những trang sử vẻ vang cho xứ Nghệ. Vùng đất này đã nhiều phen là bức thành ngăn chặn
hoặc là mũi tiên phong làm tan rã nhiều đội quân xâm lược của các quốc gia, các tộc người.
Nghệ Tĩnh là nơi có nhiều người con nổi tiếng gan góc, mưu trí, kiên cường, bất khuất
trong đấu tranh thiên nhiên cũng như trong đấu tranh xã hội. Nhiều tài năng xuất chúng,
nhiều bậc anh hùng hào kiệt đã được sinh ra và nuôi dưỡng từ mảnh đất nhọc nhằn nhưng
nổi tiếng là “địa linh nhân kiệt” này. Những lãnh tụ kiệt xuất như Quang Trung, Phan Bội
Châu, Chủ tịch Hồ Chí Minh, v.v…là niềm tự hào của người dân xứ Nghệ, là những sao
sáng của nước Việt. Đúng như câu phương ngôn cổ:
Ngàn Hống chon von
Biển ngư bát ngát
Thịnh trị gặp thời
Nhân tài đua phát
Nổi bật của người xứ Nghệ là hành động, hành động đấu tranh đến quên mình. Thế nên,
tính tình người xứ Nghệ cũng có phần hơi khác: chịu gian khổ chứ nhất quyết không chịu
nhục, gan góc có phần bướng bỉnh, mưu trí đến liều lĩnh. Nhưng nổi bật hơn hết đó là khẳng
khái, thẳng thắn, biết quên mình vì nghĩa lớn, ý thức cộng đồng mạnh mẽ, tha thiết yêu quê
hương đất nước.
Nơi đây còn tự hào là vùng đất học. Sự học ở đây không chỉ cho hiểu biết mà còn để
“đổi đời”, học để “lấy chữ làm sang”. Thời đại nào cũng vậy, học trò xứ Nghệ thường đỗ đạt
cao, đóng góp cho đất nước nhiều nhân tài, nhiều nhà khoa học. Nhắc đến con người xứ
Nghệ, người ta hay nhắc đến “ông đồ xứ Nghệ” với biệt danh “ông đồ gàn”. Gàn của ông đồ
Nghệ là bắt nguồn từ ý thức buộc thiên nhiên, buộc hiện thực phải theo lí trí; bắt nguồn từ
tính cách của một cộng đồng bất chấp cái khắc nghiệt của vùng đất khô cằn, sỏi đá nhằm
“vắt đất ra nước, thay trời làm mưa” để tạo nên sự sống; bắt nguồn từ ý thức biết vượt qua
hoàn cảnh bằng lòng quyết tâm nhiều khi đậm màu…duy ý chí của người xứ Nghệ. Có thể
nói tính gàn, tính cương trực, rắn rỏi, bất chấp là nét chung của người dân xứ Nghệ.
Miền đất xứ Nghệ hùng vĩ, hữu tình, con người xứ Nghệ thông minh quả cảm. Những
tên núi, tên sông, tên làng, tên xã, những phong tục tập quán, con người xứ Nghệ đã bước vào
trang viết Nguyễn Minh Châu vừa như một lẽ giản dị, vừa như niềm trăn trở thao thức khôn

nguôi. Điều đặc biệt, dấu ấn của con người và vùng đất xứ Nghệ hằn trên trang viết Nguyễn
Minh Châu không chỉ khi ông viết về vùng đất và con người quê hương mà “ngay những tác
phẩm anh viết về những vùng trời khác, những miền đất khác, cái tâm hồn và cốt cách xứ
Nghệ của người viết vẫn lồ lộ in đậm lên mỗi trang văn” [47, tr.497].
1.3. Nguyễn Minh Châu với mảnh đất và con người miền Trung
Nguyễn Minh Châu sinh ngày 20 tháng 10 năm 1930 trong một gia đình nông dân ở
thôn Kẻ Thơi, vùng Lạch Thơi, huyện Quỳnh Lưu. Quê hương nhà văn là mảnh đất cửa
ngõ xứ Nghệ, nằm ven biển miền Trung. Cũng như bao làng quê miền Trung, làng Kẻ Thơi
của Nguyễn Minh Châu là một vùng đất sơn thuỷ hữu tình nhưng cũng rất khắc nghiệt và
dữ dội. Thật khó có một vùng quê nào có cấu trúc cảnh quan vừa hài hoà vừa tương phản
như nơi đây.
Dưới bầu trời miền Trung lồng lộng là những xóm duyên hải chen chúc trên những
cánh đồng nhỏ hẹp. Biển Đông bao la và những dòng sông oằn mình uốn lượn như đang cố
thoát ra bể khơi. Màu đất gan gà đỏ quạch của các sườn núi trọc hằn lên màu xanh ngắt của
núi, biển, trời…
Nằm kẹp giữa Lạch Thơi và Lạch Quèn, phía Tây là đồi núi ăn lan ra tận biển như
Hòn Rồng, Hòn Kiến, làng Thơi là một vùng đất dữ dội mà hiền hoà, với thiên nhiên nước
biếc non xanh, với tiếng sóng biển rì rào và những ngọn gió nồm mát rượi. Nhưng Kẻ Thơi
cũng là vùng đất của những cơn gió Lào bỏng rát về mùa hè và những trận cuồng phong
chao đảo cả đất trời vào mùa mưa lũ.
Có lẽ sự hùng vĩ và khắc nghiệt của thiên nhiên, đất đai đã in dấu lên con người của
làng quê ông. Bằng niềm yêu đau đáu, da diết, Nguyễn Minh Châu đã kể về con người Kẻ
Thơi – làng quê của nhà văn, như sau: “Quê tôi là Quỳnh Hải, thôn Kẻ Thơi, vùng Lạch
Thơi, Lạch Quèn. Dữ dội lắm. Dân Lạch Thơi nhiều nơi sợ vì chỉ có uống rượu và đánh
nhau. Rượu say, ngủ luôn ở bãi biển. Mỗi đêm, những người đàn bà phải đi “nhặt” chồng
về. Cả làng làm nghề chài lưới, chẳng học hành gì cả. Tôi còn nhớ ông Điềm mỗi khi say
rượu, cởi truồng nồng nỗng, quần vắt lên vai, đi vào trong xóm, lấy quần đánh chó. Gặp ai
cũng chửi tuốt. Nhưng vớ phải một mụ bán bánh đa ở chợ làng còn dữ dội hơn. Mụ tuột váy
ra, lấy váy đánh vào mặt. Lão Điềm phải thua. Có người uống rượu say, lấy mảnh thuỷ tinh
(dùng để cạo tinh những thanh giang chẻ lạt) rạch ngang bụng, ruột sổ ra. Trẻ con chúng tôi

lấy rổ đựng ruột cho ông ta, buộc lại rồi đưa đi bệnh viện. Ông ta chết. Có một chuyện cũng
lạ: một anh đi biển gặp bão, chết ngoài khơi xa, xác trôi về, cứ trôi quanh co theo con Lạch
Thơi mà vào đến tận cửa nhà mình mới dừng lại. Mùa bão, sau mỗi trận bão, người làng
khóc như ri vì có người nhà chết ngoài biển…”[47, tr.429]. Đó chính là hình ảnh những
người nông dân vùng biển Nghệ Tĩnh quê ông. Nói như nhà văn Nguyễn Đăng Mạnh, họ là
“những con người chất phác, cục mịch, lực lưỡng như mọc lên từ sỏi đá, rồi nhờ sóng gió
bão táp mà luyện thành xương sắt da đồng. Những con người như thuộc vào thế giới hoang
sơ nào”[47, tr.428].
Tuổi thơ Nguyễn Minh Châu lớn lên trong tiếng mẹ ru, tiếng sóng biển rì rào và cả
trong những tiếng mưa gào gió giật của những trận cuồng phong. Sinh ra trong một gia đình
nông dân đông con (ông bà thân sinh có bốn trai hai gái), Nguyễn Minh Châu là út nên được
cha mẹ và các anh chị thương yêu, được học hành đến nơi đến chốn. Người mẹ phúc hậu và
tần tảo đã để lại niềm yêu kính và cả nỗi day dứt trong ông vì suốt đời ông xa nhà không
chăm chút được tuổi già của mẹ. Bà Doanh, vợ ông, kể: khi nghe tin mẹ qua đời vì bị bỏng
than, ông kêu lên: “ Ôi mẹ! Nỗi thương vô vọng của con!”. Cũng từ đấy, mỗi lần đau ốm mê
sảng lại nghe ông gọi: “Mẹ! Mẹ ơi!”.
Trong hồi ức của nhiều người bạn cùng quê, mỗi lần nhớ lại, họ thường xuýt xoa thán
phục tấm gương hiếu học và cái tài chịu khổ của ông. Nơi mảnh đất người nông dân bốn
mùa bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, vắt cục đất làm ra củ khoai hạt lúa, Nguyễn Minh
Châu cũng như bao học trò nghèo xứ Nghệ từng nếm trải cái đói vàng mắt của những năm
thất bát và khi được mùa dư dật cũng chỉ là “cơm gạo lốc, trốc cá thèn” rất đạm bạc mà thôi.
Vậy mà, cái khổ nghèo của quê hương lại thân thương với ông đến mức tận những ngày sắp
từ giã cõi đời, ông còn thổ lộ với vợ: “Giá bây giờ lại được về ăn bát cơm chiêm với con cá
thèn cửa Lạch quê nhà!”.
Như vậy đấy, quê hương với một thiên nhiên nước biếc non xanh, một truyền thống
nghìn năm văn hiến, một làng quê dữ dội mà hiền hoà, một gia đình thanh bạch nhưng đầm
ấm, một người mẹ nhẫn nại hi sinh…tất cả hoà quyện chung đúc nên nhân cách Nguyễn
Minh Châu, thấm đượm trên từng trang văn đặc sắc của ông. Nhà văn Nguyễn Tường Lân
khẳng định: “Ai từng một lần ghé thăm huyện Quỳnh Lưu, thăm vùng Lạch Thơi, mảnh đất
dồi dào mạch thư hương và rất “phát về văn” này, sẽ càng thấy rõ cái cốt cách xứ Nghệ

đậm đà trong con người và tác phẩm của ông” [47, tr.494].
Tác phẩm đầu tay Cửa sông dù có gợi những nét hồi ức về một vùng địch hậu nào đấy
thì dấu ấn vùng quê Cửa Lạch vẫn đằm thắm, đậm đà : bầu trời, biển cả, đồng lúa xanh, đồng
muối trắng, những lò nấu muối đỏ lửa thâu đêm, đặc biệt là những con người chân chất, hồn
hậu, bậm bạp, mang đầy “sắc thái Nghệ” …Theo dấu chân nhà văn - “dấu chân người lính” -
người đọc cùng đi qua “những vùng trời khác nhau”: qua vùng “miền cháy” đau thương, qua
“mảnh đất tình yêu” đầy lòng nhân ái, qua vùng “cỏ lau” bi kịch…Tất cả đều ghi đậm dáng
nét cảnh vật và con người xứ Nghệ quê hương.
Những năm cuối đời, Nguyễn Minh Châu có tâm huyết viết về mảnh đất quê cha đất
tổ đầy ân tình sâu nặng. Trong một lá thư gửi cho huyện uỷ Quỳnh Lưu, ông viết: “Tôi muốn
thu xếp đi về vùng biển Quỳnh Lưu một chuyến, có lẽ “cáo chết ba năm quay đầu về núi”, tôi
tin rằng cuốn tiểu thuyết cuối đời mình là cuốn sách viết về vùng quê của mình…”[47,
tr.497]. Cũng trong những lời tâm sự với bạn bè, ông thổ lộ: “Bao giờ rỗi, tôi sẽ viết kĩ về
làng tôi, một cái làng nó còn thiên nhiên, thiên bẩm lắm”. Căn bệnh ác nghiệt kéo ông đi khi
cuốn sách chưa kịp viết. Ngay trên giường bệnh, trong những ngày giành giật quyết liệt với
tử thần, ông đã “hối hả rứt ruột gan, rứt từng mẩu sống” viết kì xong Phiên chợ Giát - bản di
chúc nghệ thuật hoà quyện máu và nước mắt - để lại cho đời.
Hành trình văn nghiệp của Nguyễn Minh Châu đã kết thúc bằng một tác phẩm nặng
sâu ân nghĩa với quê hương như thế.
Với Nguyễn Minh Châu, miền Trung không chỉ là quê hương mà còn là những gì thân
thương nhất, gắn bó máu thịt nhất, luôn day dứt, trăn trở trong tâm khảm. Như một cái duyên
tiền định, khi trưởng thành, rời xa quê hương xứ Nghệ ông lại gắn bó thiết thân với mảnh đất
Quảng Trị - một dải đất hẹp miền Trung cằn lên những sỏi đá và bị bằm nát bởi bom đạn
chiến tranh. Chính ông từng chân thành bày tỏ với nhà văn Nguyễn Trung Thu: “Cái mảnh
đất Quảng Trị gần như tôi si mê nó, hình như trong con người tôi và mảnh đất ấy có chung
một sợi dây thần kinh mà hễ cứ chạm đến đấy thì cả con người tôi rung lên. Tôi đã gắn bó
với nó - cái vùng quê hương của chiến tranh và khổ ải ấy - hơn cả với quê mình” [47,
tr.439].
Ngay từ năm 1973, Nguyễn Minh Châu đã ôm ấp viết một cuốn tiểu thuyết về cuộc
chiến đấu ở thành cổ Quảng Trị. Tháng 3-1975, khi Quảng Trị được giải phóng, Nguyễn

Minh Châu là người đầu tiên vào đây. Trong hồi ức của mình, Nguyễn Xuân Thiều đã ghi
lại: “Cuối năm 1975 tôi từ Sài Gòn ra Huế và được biết Nguyễn Minh Châu đang ở ngoài
Quảng Trị. Hoàng Phủ Ngọc Tường kể rằng anh vừa gặp anh Châu rất tình cờ. Anh vừa vào
Diên Sanh thăm cái khu địch dồn dân hồi trước nay đã trở nên hoang phế thảm hại. Trên bãi
cát chỉ còn dây thép gai vương vãi, những túp lều xiêu vẹo trống hoác, ngoài gió và cát nóng
ong ong, chẳng có ma nào hết. Sinh vật đầu tiên mà Tường gặp là con chó gầy giơ xương,
mắt chảy rỉ bước thất thểu, hẳn là một chú chó đói lạc chủ. Và sinh vật thứ hai là Nguyễn
Minh Châu. Anh gặp Châu đang ngồi hí hoáy ghi chép gì trong túp lều hoang…”[47,
tr.469].
Tháng 5-1975, Sài Gòn được giải phóng, Nguyễn Minh Châu theo đại quân rong ruổi
khắp miền Nam nhưng vẫn thấy trong người thiếu một cái gì, và như tuân theo một thứ quán
tính, anh lại quay trở về miền Trung, lại về Quảng Trị - “Về những đồn bốt giữa cồn cát trắng
phau và những xóm làng hoang đến rợn người, trở về cái xứ người chết đầy vui tươi (những
khu tha ma rộng bát ngát và rực rỡ dưới trời xanh) và cái thế giới người sống thì vắng tanh
vắng ngắt, cái xứ mà sự thù hằn, chết chóc, li tán đã trở thành nếp sống” (trích thư Nguyễn
Minh Châu gửi nhà văn Nguyễn Trung Thu) [47, tr.437].
Khẳng định về mối lương duyên “tiền định” giữa Nguyễn Minh Châu và mảnh đất
nhọc nhằn này, Nguyễn Trung Thu đã cho chúng ta một con số tổng kết đầy sức thuyết phục:
“Anh Nguyễn Minh Châu để lại bảy cuốn tiểu thuyết thì bốn cuốn anh viết về con người và
mảnh đất Quảng Trị: Dấu chân người lính, Miền cháy, Những người đi từ trong rừng ra,
Mảnh đất tình yêu. Truyện vừa Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành cùng rất nhiều
truyện ngắn đặc sắc khác, và gần nhất là truyện vừa Cỏ lau – thiên truyện vào loại hay nhất
của Nguyễn Minh Châu hoàn thành trước khi anh lâm bệnh vài tháng, đều là truyện về con
người và về vùng đất này” [47, tr.433]. Lịch sử của vùng đất Quảng Trị nói riêng, của mảnh
đất miền Trung nói chung với những nét đẹp lâu đời, những giá trị vĩnh hằng của xứ sở, với
những cuộc vật lộn đằng đẵng không ngừng không nghỉ…đã được Nguyễn Minh Châu khắc
hoạ đầy chân thực và sống động. Người đọc dẫu chưa một lần được đặt chân tới Quảng Trị
nhưng qua trang viết của Nguyễn Minh Châu cũng như được tận mắt chứng kiến, được sống
cùng những con người và cảnh vật nơi đây.
Sự “si mê” với Quảng Trị cùng những ngày bám sát mảnh đất này đã giúp Nguyễn

Minh Châu viết nên nhiều tác phẩm có giá trị, làm nên tên tuổi của ông. Nhưng cho đến
những ngày cuối đời, nhà văn vẫn trăn trở về cuốn sách quan trọng nhất của đời mình:
“Riêng đối với tôi, viết về cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước của ta, về chiến tranh kéo
dài mấy chục năm nay ở Việt Nam, không thể không viết về cuộc chiến tranh ở thành cổ
Quảng Trị. Rất là tiếc, tôi không kịp làm” [47, tr.437]. Giữa những bản thảo dở dang để lại,
ông đã có những trang phác thảo đề cương cuốn tiểu thuyết của đời mình là Chân trời và
vỏ đạn, cuốn tiểu thuyết về thành cổ Quảng Trị. Cùng với đó là không ít đề cương cốt
truyện khác (truyện ngắn và truyện vừa) ông dự định viết về vùng đất này. Có thể nói,
Quảng Trị như có một ma lực đặc biệt, hấp dẫn nhà văn đến như quyến rũ.
Sinh ra và lớn lên từ cái nôi văn hoá miền Trung - xứ Nghệ, những năm tháng chiến
tranh khốc liệt trong cuộc kháng chiến chống Mĩ, Nguyễn Minh Châu sống gắn bó với người
dân miền Trung. Nhà văn đã viết về miền Trung bằng sự am hiểu sâu sắc và nhất là bằng tấm
tình sâu nặng, bằng mối trăn trở đầy tâm huyết. Nguyễn Kiên, ngay từ những năm 70, đã ghi
nhận: “Anh đặc biệt rung động trước những số phận gắn bó với mảnh đất miền Trung khắc
khổ, thi vị, anh hùng. Ở đấy, có những kỉ niệm quê hương của bản thân anh” [59, tr.124].
Trong sự nghiệp sáng tác của mình, Nguyễn Minh Châu đã dành phần lớn công sức và tâm
huyết để khám phá, thể hiện con người và vùng đất này. Nhà thơ, nhà nghiên cứu Nguyễn
Trọng Hoàn đã khẳng định “vùng khám phá” trong truyện Nguyễn Minh Châu: “Có những
miền đất như miền Trung một thời khói lửa, có những vấn đề như cuộc sống cực nhọc của
người nông dân…ông cứ trở đi trở lại như một niềm ám ảnh, day dứt khôn nguôi” [47, tr.44].
Dường như mỗi lúc Nguyễn Minh Châu lại về gần hơn với nông dân, với làng quê miền Trung
đói nghèo, lam lũ của mình. Ông đã đặt tên cho một cuốn tiểu thuyết viết về một làng quê
miền Trung là Mảnh đất tình yêu. Vùng đất và con người miền Trung được gọi là “địa linh
nhân kiệt” đi vào sáng tác của Nguyễn Minh Châu đã trở thành những áng văn rất đẹp, góp
phần làm phong phú kho tàng văn học Việt Nam hiện đại.
Ngày 23 tháng 1 năm 1989, sau một cơn đau dữ dội, Nguyễn Minh Châu bảo vợ
mang giấy bút tới, rồi lịm đi tắt thở. Ông ra đi “khi tâm hồn sáng tạo đang độ chín. Chín
trong sự thương yêu cảm thông với những con người vất vả lam lũ, chịu nhiều hi sinh mất
mát. Chín trong sự từng trải, hiểu biết những gì được mất, những nỗi niềm gần xa của
các sự kiện đời sống trong thời chiến cũng như trong thời bình và chín trong cả bút pháp

với một giọng văn nhiều trắc ẩn” (lời nói đầu tập Cỏ may)[47, tr.513]. Ông ra đi còn để
lại ngổn ngang, dang dở những dự định sáng tác về vùng đất Quảng Trị từng bao năm lăn
lộn, gắn bó, về làng Thơi mảnh đất quê hương nhọc nhằn, lam lũ. Nhưng bằng tài năng và
tấm lòng, bằng một hành trình dẻo dai và gian khổ, bằng cả tâm huyết và sự dũng cảm,
Nguyễn Minh Châu đã để lại một di sản văn chương quý giá, trong đó nổi bật nhất là
những trang viết đặc sắc về văn hoá và con người miền Trung.


1.4. Văn hóa miền Trung trong truyện của Nguyễn Minh Châu.
1.4.1. Cái nhìn sâu rộng có tính lịch sử về vùng quê miền Trung.
Lịch sử bốn ngàn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc luôn sáng lấp lánh trong
những trang sử hào hùng của mỗi miền quê. Trong từng bước đi lên của dân tộc, “khúc ruột
miền Trung” luôn gắn với bề dày truyền thống của đất nước. Nhịp bước cùng bao thăng trầm
biến thiên của lịch sử, mảnh đất miền Trung được hun đúc từ nỗi khó nhọc của nhiều thế hệ
để làm nên truyền thống lịch sử của làng xã Việt Nam.
Truyền thống lịch sử của đất và người nơi đây trước hết được khẳng định trong sự tiếp
nối của lớp lớp thế hệ góp sức làm nên những tên đất tên làng. Trong Những người đi từ
trong rừng ra, qua sự hồi tưởng của ông lão Đuốc, bóng dáng những con người làm nên
truyền thống lịch sử cho vùng đất quê hương được dựng dậy:
…Ông lão cũng không muốn nhắc lại những thời xa xưa hơn nữa, về những
đoàn người từ ngoài Đèo Ngang, từ cửa Nhật Lệ kéo về đây với lính tráng đi
kèm, những đoàn tù chung thân, những kẻ đạo tặc, những tử tù chờ ngày ra
pháp trường; hoặc những dân xứ biển mạn ngoài Nghệ An, Thanh Hóa hoặc
tận ngoài Bắc đã lang thang phiêu giạt trên con đường đi tìm miếng sống, hoặc
vì bão lụt đắm thuyền, hoặc để chạy trốn cái xứ sở của hào lí phong kiến lâu
đời, hoặc vì can qua chiến tranh, giặc Minh giặc Thanh từ phương Bắc kéo
xuống… [18, tr.486].
Trên bước đường loạn lạc lưu đày, như một sự ngẫu nhiên đầy may rủi của số phận, chính
những con người đó đã đóng vai trò làm nên lịch sử: “Ông lão nghĩ, chính những con người cùng
đường kiệt lối hoặc khốn khổ vì miếng sống đó đã mở rộng đất đai bờ cõi, đã đổ mồ hôi khai phá

nên cái cửa biển đẹp đẽ này, rồi lại có những người lấy máu xương để gìn giữ bảo vệ nó…”[18,
tr.487].
Trong Mảnh đất tình yêu, qua việc tái hiện quá khứ của một làng ven biển miền
Trung, toàn bộ lịch sử của làng chài Hiền An sống dậy, thấm đượm mồ hôi và xương máu
của biết bao thế hệ: “Hết thời này sang thời khác, những con người bị phát vãng và lưu đày
biệt xứ đã góp một phần nhỏ dân cư để tạo lập nên những khóm nhà thưa thớt đầu tiên bám
vào cửa sông cửa lạch. Rồi thôn ổ cứ đông đúc mãi lên…”[19, tr.779].
Vùng đất miền Trung, vùng đất với đèo núi “cỏ cây chen đá, lá chen hoa”, con người
dựa vào thế núi mạch sông để định cư, từ đó mà hình thành nên thôn ổ, làng xã. Nếu với
Bùi Hiển quê hương dồn tụ nơi cái nhìn thân thương trong những khoảnh khắc sống động
của cuộc sống hôm nay thì với Nguyễn Minh Châu, quê hương luôn gắn với bề dày truyền
thống. Bút kí Miền Trung mùa gió thổi (in trên báo Nhân dân, 3-10-1982) cho ta một cái
nhìn sâu rộng về lịch sử nơi đây: “…miền Trung của ta đó, mảnh đất để đi qua, mảnh đất để
dừng lại như một chặng dừng chân nghỉ ngơi trên cả cái tiến trình suốt hàng nghìn năm khai
phá, mở rộng đất đai bờ cõi của những thế hệ con người Việt Nam đầm đìa mồ hôi…” [23,
tr.952-953].
Trong bút kí Trò chuyện ở huyện ủy, qua việc khẳng định những chứng tích đánh dấu
sự có mặt từ rất lâu đời của con người trên đất Quỳnh Văn (một huyện thuộc Nghệ Tĩnh)
dường như nhà văn cũng muốn khái quát về truyền thống lịch sử lâu đời của dải đất miền
Trung:
…Những tầng đất sâu cao dần lên làm thành nền ngôi chợ.Người ta đã tìm thấy
nhiều chiếc chày bằng đá lẫn giữa các lớp. Quỳnh Văn là đây. Năm ngàn năm
về trước; con người đã xuất hiện ở đây, sống bằng việc lượm nhặt những con
điệp bên mép biển. Khi ấy đất Quỳnh Lưu còn là biển và chân những hòn lèn
đứng rải rác trên cánh đồng các xã ngày nay đều thấy dấu vết bị sóng biển
đánh hõm vào… (23, tr.989).
Suốt hàng nghìn năm khai phá với bao máu xương đổ xuống, bao thế hệ hôm qua đã
biến mảnh đất miền Trung nhọc nhằn, gian khó trở thành chốn neo đậu vững chắc và bình
yên:
…chỉ cần biết bốn bàn chân chúng tôi đang dậm trên mảnh đất làng xóm, trên

những lớp thời gian và nỗi vui buồn của bao người trước- những con người thân
yêu đã trao gửi lại cho chúng tôi xương thịt và linh hồn của họ rồi trở về trong
đất. Trước khi trở về nghỉ ngơi mãi mãi trong đất cát, họ đã cật lực lao động để
để lại cho chúng tôi bây giờ những thôn ổ, làng mạc, những kinh nghiệm, thói
quen làm ăn và cả giọng nói, tiếng cười như sấm của người ven biển. Ai đếm
được có bao nhiêu đời con người đã sống, làm ăn ở đây? Chúng tôi lật từ lòng
đất lên từng vỉa đời sống quá khứ…[19, tr.959-960].
Truyền thống lịch sử đã trở thành chỗ dựa vững chắc, thành những gì thân thương gần gũi
nhất trong tâm hồn mỗi người con đất quê hương. Trở đi trở lại như một nỗi quan hoài, như
niềm tâm đắc, dường như nhà văn muốn truyền đến người đọc niềm tự hào và tình yêu tha thiết
với mảnh đất miền Trung.
Bề dày truyền thống của mảnh đất miền Trung còn được Nguyễn Minh Châu khắc
họa trong dáng vẻ vững chãi, trong nếp sống ngàn đời của mỗi thôn làng. Dẫu qua bao
thăng trầm những thôn làng miền Trung vẫn tồn tại “lâu bền như những hằng số lịch
sử”(chữ dùng của Ma Văn Kháng). Chẳng thế mà xa quê đã hơn chục năm, Định vẫn nhớ,
vẫn ám ảnh bởi những lề thói luật tục vững bền của quê hương. Quy, nhân vật trong Mảnh
đất tình yêu, sau bao thất bại đã tìm thấy cho mình những khoảnh khắc thật bình yên khi
quay về sống giữa đất quê hương: “Sau lưng tôi vẫn là sông, là phá, là nhà cửa và thôn
xóm ấm cúng, là cuộc sống lâu đời và bất diệt của con người với những con sóng đời vô hình
đầy nghiệt ngã…” [19, tr.858].
Cũng chính làng quê hiền lành, thân thương ấy đã chôn vùi bao nhiêu thứ giặc ngoại
xâm: “Hàng chục năm nay cũng như từ ngàn đời, bao nhiêu thứ giặc ngoại xâm đến đây đều