Phân tích thực trạng hệ thống rào cản phi thuế quan

i
MỤC LỤC


MỤC LỤC ..............................................................................................................i

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN ...................................... iii

DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ, HỘP ............................................................ viii

DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ, HỘP ............................................................ viii

PHẦN MỞ ĐẦU ..................................................................................................ix

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...........................................ix

2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ NGOÀI NƯỚC ......................x

3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI....................x

4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU...........................................xi

5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................................ xii

6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ....................................................... xiii

7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN.....................................................................xiv

CHƯƠNG 1...........................................................................................................1

NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ RÀO CẢN PHI THUẾ QUAN TRONG

THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ .................................................................................1

1. 1 Khái niệm và nội dung của hệ thống rào cản phi thuế quan ....................1

1.2 Các quy định của Tổ chức thương mại thế giới (WTO) về rào cản phi
thuế quan........................................................................................................15

1.3 Tác động của các rào cản phi thuế quan tới hoạt động xuất khẩu...........23

1.4 Những nguồn lực chủ yếu đảm bảo cho doanh nghiệp vượt rào cản phi
thuế quan........................................................................................................30

1.5 Kinh nghiệm của hàng dệt may xuất khẩu Trung Quốc trong việc vượt
qua rào cản phi thuế quan của Hoa Kỳ..........................................................39

CHƯƠNG 2.........................................................................................................48

PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG HỆ THỐNG RÀO CẢN PHI THUẾ QUAN
ĐỐI VỚI XUẤT KHẨU HÀNG HOÁ CỦA VIỆT NAM ..............................48

2.1 Hoạt động xuất khẩu Việt Nam trong bối cảnh gia nhập WTO..............48

2.2 Tổng quan về thực trạng vượt rào cản phi thuế quan của các doanh
nghiệp Việt Nam trong bối cảnh gia nhập WTO ..........................................56

2.3 Thực trạng và tác động của rào cản phi thuế quan của Hoa kỳ đối hàng
dệt may Việt Nam..........................................................................................71

2.4 Thực trạng và tác động của rào cản phi thuế quan của EU đối hàng giày
dép Việt Nam.................................................................................................95

ii
2.5 Thực trạng và tác động của rào cản phi thuế quan của Nhật Bản đối với
hàng thuỷ sản Việt Nam ..............................................................................116

2.6 Một số bài học kinh nghiệm từ thực tiễn hàng hoá xuất khẩu Việt Nam
vượt rào cản phi thuế quan ..........................................................................132

CHƯƠNG 3.......................................................................................................135

MỘT SỐ KIẾN NGHỊ VÀ GIẢI PHÁP VƯỢT QUA CÁC RÀO CẢN PHI
THUẾ QUAN NHẰM THÚC ĐẨY XUẤT KHẨU HÀNG HOÁ VIỆT NAM
............................................................................................................................135

3.1 Xu hướng và mục tiêu phát triển của xuất khẩu hàng hoá của Việt Nam
.....................................................................................................................135

3.2 Khả năng áp dụng các rào cản phi thuế quan của một số thị trường chủ
yếu đối với các mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam........................147

3.3 Một số kiến nghị đối với các cơ quan quản lý nhà nước.......................153

3.4 Một số giải pháp đối với các doanh nghiệp...........................................167

3.5 Một số kiến nghị về xây dựng và sử dụng rào cản ở Việt Nam............180

3.6 Điều kiện thực hiện các giải pháp .........................................................182

KẾT LUẬN .......................................................................................................185

DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ........................187

TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................188

PHỤ LỤC ..............................................................................................................I


iii
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
Viết Tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Viết đầy đủ Tiếng Việt
ACV Agreement on Customs Values Hiệp định xác định trị giá Hải
quan
AFTA ASEAN Free Trade Area Hiệp định Thương mại Tự do
Châu Á
AICO ASEAN Industrial Cooperation
Scheme
Chương trình Hợp tác Công
nghiệp ASEAN
APEC Asia-Pacific Economic
Cooperation (Conference)
Diễn đàn Hợp tác Kinh tế Châu
Á-Thái Bình Dương
ASCM Agreement on Subsidises and
Countervailing Measures
Hiệp định về Trợ cấp và các Biện
pháp Đối kháng
ASEAN Association of South-East Asian
Nations
Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam
Á

ASEM Asia Europe Meeting Diễn đàn hợp tác Á - Âu
ATC Agreement on Textiles and
Clothing
Hiệp định về hàng Dệt May
CAPs Common Action Plan Kế hoạch Hành động chung
CE European Conformity Tiêu chuẩn Châu Âu
CEPT Common Effective Preferential
Tariff (ASEAN)
Chương trình Ưu đãi Thuế quan
có hiệu lực chung cho Khu vực
Thương mại tự do ASEAN
CITA Committee for the
Implementation of Textile
Agreements
Ủy ban Thực hiện các Hiệp định
Dệt may
CMT Cutting-Making-Trimming Gia công Xuất khẩu Uỷ thác
CQXTTMQG

Cơ quan xúc tiến thương mại
quốc gia
DOC Department of Commerce Bộ Thương mại Hoa Kỳ
DSB Dispute Settlement Body Cơ quan Giải quyết Tranh chấp
iv
Viết Tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Viết đầy đủ Tiếng Việt
EC European Commission Uỷ ban Châu Âu
EU European Union Liên minh châu Âu
GATT General Agreement on Tariffs
and Trade
Hiệp định chung về Thuế quan và

Mậu dịch
GSP Generalized Systems Preferential Chế độ Ưu đãi Thuế quan phổ
cập
GTGT

Giá trị Gia tăng
HACCP Hazard Analysis and Critical
Control Point
Phân tích Mối nguy và Kiểm soát
các điểm tới hạn
IAP Individual Action Plan Kế hoạch Hành động Riêng
LEFASO Vietnam Leather & Footwear
Association
Hiệp hội Da Giày Việt Nam
MFN Most Favored Nation Tối huệ Quốc
NAFTA North American Free Trade Area Khu vực Tự do Bắc Mỹ
NTB Non-Tariff Barriers Rào cản Phi Thuế quan
NTM Non-Tariff Measures Biện pháp Phi thuế quan
ODA Official Development Assistance Hỗ trợ Phát triển Chính thức
OECD Organization for Economic
Cooperation & Development
Tổ chức Hợp tác và Phát triển
kinh tế.
PECC Pacific Economic Cooperation
Council (Washington, DC, USA)
Hội đồng Hợp tác Kinh tế Thái
Bình Dương
PSI Pre Shipping Inspection Giám định Trước khi Giao hàng
SCM Subsidies and Countervailing
Measures Agreement

Hiệp định về các khoản Trợ cấp
và các Biện pháp Đối kháng
SPS Agreement on Sanitary and
Phytosanitary Mesures
Hiệp định về các Biện pháp Vệ
sinh dịch tễ
TB Tariff Barriers Rào cản Thuế quan
v
Viết Tắt Viết đầy đủ Tiếng Anh Viết đầy đủ Tiếng Việt
TBT Technical Barriers to Trade Hàng rào Kỹ thuật Thương mại
TMQT

Thương mại quốc tế
TNSP

Trách nhiệm sản phẩm
TRAINS Threat Reaction Analysis
Indicator System
Hệ thống Phân tích và Thông tin
thương mại
TRIMS Trade Related Investment
Measures
Các biện pháp Đầu tư Liên quan
đến Thương mại
UNCTAD United Nations Conference on
Trade & Development
Hội nghị Liên hợp quốc về
Thương mại và Phát triển
UNDP United Nations Development
Program

Chương trình Phát triển Liên
Hiệp Quốc
VASEP Vietnam Association of Seafood
Exporters and Producer
Hiệp Hội Thuỷ sản Việt Nam
WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới

vi
DANH MỤC BẢNG

Bảng 1.1: Rào cản phi thuế quan theo tính chất của các biện pháp được áp dụng 9

Bảng 1.2 Phân biệt rào cản pháp lý và rào cản kỹ thuật. .....................................10

Bảng 1.3: Các nước xuất khẩu dệt may chính vào Hoa Kỳ .................................40

Bảng 2.1: Kết quả kim ngạch xuất khẩu giai đoạn 2001-2006............................48

Bảng 2.2: Cơ cấu hàng xuất khẩu giai đoạn 2001-2006 ......................................49

Biểu đồ 2.1: Kim ngạch xuất khẩu hàng hoá các năm 2003-2007.......................54

Biểu đồ 2.2: Kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng chủ yếu năm 2007............55

Biểu đồ 2.3: Một số thị trường xuất khẩu của Việt Nam trong năm 2007...........56

Bảng 2.3. Các vụ kiện bán phá giá đối với hàng xuất khẩu Việt Nam ................58

Bảng 2.4: Mức thuế chống bán phá giá đối với hàng cá da trơn của Việt Namvào
thị trường Hoa Kỳ..........................................................................................59

Bảng 2.5: Biểu thuế tăng dần của EU đánh vào giày da của Việt Nam (%)........61

Bảng 2.6 : Kim ngạch xuất khẩu hàng da giày theo thị trường năm 2006.........104

Bảng 2.7: Các nước nhập khẩu giày dép Việt Nam năm 2006..........................105

Bảng 2.8. Các nước xuất khẩu giày dép lớn nhất vào EU giai đoạn 2000-2004106

Bảng 2.9: Năng lực sản xuất theo cơ cấu sản phẩm và theo thành phần kinh tế
(Tính đến hết năm 2006) .............................................................................112

Bảng 2.10: Quy định về vệ sinh an toàn thực phẩm đối với từng nhóm mặt hàng
thủy sản........................................................................................................118

Bảng 2.11: Các mặt hàng TS của VN xuất khẩu sang Nhật Bản, 1997-2005 ...124

Bảng 3.1: Định hướng về kim ngạch và tốc độ tăng trưởng giai đoạn 2006-2010
.....................................................................................................................136

Bảng 3.2: Kim ngạch và cơ cấu của từng nhóm hàng đến 2010........................138

Bảng 3.3: Kim ngạch và tỷ trọng của nhóm hàng nhiên liệu, khoáng sản đến 2010
.....................................................................................................................139

vii
Bảng 3.4: Kim ngạch và tỷ trọng của nhóm hàng nông, lâm, thuỷ sản đến 2010
.....................................................................................................................140

Bảng 3.5: Kim ngạch và tỷ trọng của nhóm hàng CN và thủ công mỹ nghệ đến

2010 .............................................................................................................141

Bảng 3.6: Kim ngạch theo từng khu vực thị trường đến 2010...........................142

Bảng 3.7: Kim ngạch theo loại hình doanh nghiệp 2006-2010 .........................146

viii
DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ, HỘP

Hình 1.1 Mô hình tác động của các NTB.............................................................29

Hình 1.2 Các nguồn lực chủ yếu cho doanh nghiệp.............................................30

Hình 1.3 Nguồn lực nội tại của doanh nghiệp......................................................32

Hình 1.4: Sự phối hợp trong hoạt động marketing giữa QXTTMQG và các
doanh nghiệp xuất khẩu.................................................................................36

Biểu đồ 2.1: Kim ngạch xuất khẩu hàng hoá các năm 2003-2007.......................54

Biểu đồ 2.2: Kim ngạch xuất khẩu một số mặt hàng chủ yếu năm 2007............55

Biểu đồ 2.3: Một số thị trường xuất khẩu của Việt Nam trong năm 2007...........56

Biểu đồ 2.4: Kim ngạch xuất khẩu dệt may Việt Nam vào Thị trường Hoa Kỳ giai
đoạn 2001 – 2007 (triệu USD) ......................................................................81

Hộp 2.1:Một số yêu cầu của SA 8000..................................................................91

Hình 2.2: Nhãn CE (Tiêu chuẩn Châu Âu)..........................................................99

Hình 2.3: Mẫu những bộ phận của giày dép cần phải được ghi rõ....................101

Hình 2.4: Mẫu chất liệu sử dụng để sản xuất giày.............................................101

Biểu đồ 2.5: Kim ngạch xuất khẩu giày dép theo chủng loại sản phẩm từ 2002-
2006 .............................................................................................................104

Biểu đồ 2.6: Giá trị và sản lượng xuất khẩu thủy sản Việt Nam sang Nhật Bản
1996-2006....................................................................................................123

Hộp 2.2 Cẩu thả về chất lượng...........................................................................128


ix
PHẦN MỞ ĐẦU

1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
Cùng với quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, việc Việt Nam gia nhập WTO đã
mở ra những triển vọng to lớn cho hoạt động xuất nhập khẩu. Hiện tại, WTO đang tiếp
tục Vòng đàm phán thiên niên kỷ với mục tiêu đẩy mạnh tự do hoá thương mại trên
toàn thế giới. Tuy nhiên, tự do hoá thương mại là một quá trình lâu dài, gắn chặt với
quá trình đàm phán để cắt giảm thuế quan và rào cản phi thuế quan. Các nước, đặc biệt
là các nước công nghiệp phát triển, một mặt luôn đi đầu trong việc đòi hỏi phải đàm
phán để mở cửa thị trường và thúc đẩy tự do hoá thương mại, mặt khác lại luôn tìm
kiếm các rào cản tinh vi và phức tạp hơn thông qua các tiêu chuẩn kỹ thuật và các biện
pháp hành chính nhằm bảo hộ sản xuất trong nước của họ. Khó khăn được nhân lên do
các tiêu chuẩn và biện pháp này được mệnh danh nhằm bảo về quyền lợi của người tiêu
dùng chứ không phải là các rào cản trong thương mại quốc tế.
Trong thời gian vừa qua, xuất khẩu Việt nam đã đạt được thành tựu đáng kể với

kim ngạch năm 2007 là trên 48 tỷ đô la Mỹ. Song song với những thuận lợi, hoạt động
xuất nhập khẩu của các doanh nghiệp Việt Nam cũng gặp phải không ít các rào cản
thương mại, đặc biệt là các rào cản phi thuế quan. Do tính chất phức tạp của các rào cản
taị từng thị trường đối với từng mặt hàng, rất khó để có được một khuôn mẫu hành
động chung cho mọi trường hợp. Làm thế nào để đối phó và vượt qua các rào cản phi
thuế quan đang là vấn đề không mới mẻ nhưng vẫn hết sức khó khăn đối với các doanh
nghiệp việt nam.
Trước bối cảnh trên, để đảm bảo thực hiện mục tiêu chiến lược xuất khẩu, đòi
hỏi phải có sự nghiên cứu một cách toàn diện các rào cản phi thuế quan trong thương
mại quốc tế để cung cấp luận cứ khoa học cho việc đàm phán, yêu cầu đối tác mở cửa
thị trường và tìm ra các biện pháp thích hợp để vượt được các rào cản, qua đó đẩy mạnh
xuất khẩu. Xuất phát từ những yêu cầu trên hai phương diện lý luận và thực tiễn, nghiên
cứu sinh chọn đề tài: “Các biện pháp vượt rào cản phi thuế quan trong thương mại quốc
tế nhằm đẩy mạnh xuất khẩu hàng hoá của Việt nam” làm luận án tiến sỹ kinh tế.
x
2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU TRONG VÀ NGOÀI NƯỚC
Ở nước ngoài, khái niệm rào cản phi thuế quan cũng như lý thuyết tính toán và
đo lường mức độ tác động của nó đã được một số nhà nghiên cứu đề cập và phân tích
như của Baldwin (1970) trong cuốn “Sự biến dạng phi thuế quan trong Thương mại
quốc tế”, hay của Philippa Dee (2005) trong “Các phương pháp xác định ảnh hưởng của
các biện pháp phi thuế quan...”. Các khái niệm và nội dung tổng quan về NTB cũng
được trình bày một cách hết sức khái quát trong các tài tiệu của các Tổ chức và Diễn
đàn Kinh tế Quốc tế như WTO, OECD, PECC...Sâu hơn, một số bài viết cũng nghiên
cứu hệ thống NTB riêng có đối với hàng hoá xuất khẩu của quốc gia mình và có những
giải pháp đề xuất nhằm đẩy mạnh xuất khẩu, như Rajesh Mehta (2003) với bài “NTB
ảnh hưởng đến xuất khẩu Ấn Độ” hay Veronica (2003) với “Đo lường NTBs: Tình
huống với Ukraine”.
Ở Việt Nam, nhiều nghiên cứu khoa học của các Bộ, Ngành, các nhà Khoa học
đã nghiên cứu những vấn đề lớn về Rào cản phi thuế quan như của PGS.TS Đinh Văn
Thành (2005) trong cuốn “Nghiên cứu các rào cản trong TMQT và đề xuất các giải

pháp đối với Việt Nam”, hay “Cạnh tranh trong thương mại quốc tế ” của nhà xuất bản
chính trị quốc gia, hay những nghiên cứu cụ thể về chống bán phá giá như cuốn “Chủ
động ứng phó với các vụ kiện chống bán phá giá trong TMQT” của TS Đinh Thị Mỹ
Loan (2006), về các mặt hàng cụ thể như “Các biện pháp phi thuế quan đối với hàng
nông sản trong TMQT” của PGS.TS Đinh Văn Thành (2005)...
Tuy nhiên, các nghiên cứu trên còn hoặc là đi nghiên cứu chung về rào cản hoặc
một loại rào cản cụ thể chứ không đi sâu nghiên cứu cho mặt hàng và thị trường cụ thể,
vì vậy cho đến thời điểm hiện nay vẫn chưa có một đề tài nào nghiên cứu một cách hệ
thống và đầy đủ về các rào cản phi thuế quan đối với hàng xuất khẩu Việt Nam.
3. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
Luận án trước hết sẽ làm rõ những luận cứ khoa học về rào cản phi thuế quan
trong thương mại quốc tế từ bản chất tới phương thức tác động. Hiện nay có nhiều quan
niệm khác nhau về rào cản phi thuế quan, Luận án sẽ đưa ra một định nghĩa và cách
phân loại phù hợp làm cơ sở cho việc nhận thức rõ cơ chế tác động của hệ thống các rào
cản phi thuế quan, từ đó phân tích vai trò của chính phủ trong nỗ lực hỗ trợ các doanh
nghiệp vượt qua các rào cản tại các thị trường nhập khẩu.
xi
Trên cơ sở phân tích hệ thống rào cản của một số thị trường chủ yếu đối với một
số mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, Luận án sẽ phân tích rõ những điểm hạn
chế cơ bản của các doanh nghiệp Việt Nam khi vấp phải các hàng rào phi thuế quan tại
các thị trường nhập khẩu. Qua đó cũng cho thấy những lúng túng của các cơ quan quản
lý nhà nước trong việc chủ động xử lý các tình huống nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho
doanh nghiệp vượt qua rào cản.
Sau khi nghiên cứu một số xu hướng cơ bản của hoạt động xuất khẩu của Việt
Nam và những rào cản phi thuế quan mà các doanh nghiệp và hàng hoá xuất khẩu Việt
Nam sẽ phải đối đầu, Luận án sẽ tập trung đề xuất các giải pháp đồng bộ đối với các
doanh nghiệp cũng như các cơ quan quản lý nhà nước nhằm tăng cường năng lực vượt
rào của các doanh nghiệp đi đôi với việc hạn chế thấp nhất mức độ xuất hiện và tác
động của các rào cản này.
4. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU

4.1 Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chủ yếu là những vấn đề lý luận và thực tiễn về hệ thống
các rào cản phi thuế quan đối với hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam và các biện pháp
vượt rào cản. Trong đó, tập trung phân tích năng lực vượt qua các rào cản của các
doanh nghiệp xuất khẩu cũng như khả năng hỗ trợ của các cơ quan quản lý nhà nước.
Trên cơ sở đó, sẽ làm sáng tỏ những ưu thế và hạn chế, những giải pháp đối với các tổ
chức này nhằm chinh phục những rào cản trong thương mại quốc tế.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
Hệ thống các rào cản phi thuế quan đối với hàng hoá xuất khẩu của Việt Nam có
nội dung rất phong phú và đa dạng. Hệ thống các rào cản này khác biệt rất lớn giữa các
thị trường và các mặt hàng. Do vậy, để đảm bảo tính khoa học và thực tiễn, Luận án sẽ
chỉ tập trung vào một phạm vi nghiên cứu phù hợp với yêu cầu và mục tiêu đề ra cho
một đề tài luận án tiến sỹ kinh tế.
Trước hết, trong phạm vi của luận án sẽ tập trung vào hệ thống các rào cản phi
thuế quan đối với ba (03) nhóm mặt hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam vào các thị
trường hiện đang và sẽ là các thị trường có các quy định cao nhất và tinh vi nhất về rào
xii
cản phi thuế quan: Dệt may sang Hoa Kỳ; Da giày sang EU và Thủy sản sang Nhật
bản. Đây là những nhóm hàng xuất khẩu chủ lực của Việt Nam với tổng số kim ngạch
chiếm tới 50% kim ngạch (không kể dầu thô), các thị trường này cũng là những thị
trường chủ yếu của Việt Nam với hơn 50% kim ngạch xuất khẩu. Hơn nữa, đây còn là
các nhóm hàng xuất khẩu có sử dụng nhiều lao động, thường bị ràng buộc bởi các quy
định kỹ thuật, các vấn đề liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ, đến môi trường và vệ sinh
an toàn…Nghiên cứu đối với các nhóm hàng và thị trường này sẽ đáp ứng được đòi hỏi
cấp bách và quan trọng của thực tiễn.
Thứ hai, do tính chất đa dạng và phức tạp của các rào cản phi thuế quan, luận án
sẽ tập trung vào những rào cản phi thuế quan chủ yếu mà các doanh nghiệp xuất khẩu
Việt Nam đang và sẽ phải đối đầu tại các thị trường nhập khẩu. Luận án sẽ đi sâu vào
phân tích các rào cản đang là điểm yếu của các doanh nghiệp dệt may khi thâm nhập thị
trường Hoa Kỳ, các doanh nghiệp giày dép tại EU và các doanh nghiệp thuỷ sản đối với

thị trường Nhật Bản để tìm ra được các biện pháp vượt rào cản một cách cụ thể và hữu
hiệu hơn.
Thứ ba, luận án sẽ tập trung chủ yếu vào khoảng thời gian từ năm 2000 trở lại đây
và giải pháp cho những năm tiếp theo. Đây là quãng thời gian mà kinh tế Việt Nam
thực sự hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới và phải đối mặt nhiều hơn đối với
các rào cản phi thuế quan.
Những giới hạn phạm vi nói trên sẽ không làm ảnh hưởng tới kết quả tổng thể và
mục đích nghiên cứu của luận án. Các thị trường và các mặt hàng được lựa chọn đều
mang tính tiêu biểu rất cao. Mặt khác, luận án cũng sẽ đưa ra những phân tích và nhận
định có tính tổng quát cho từng vấn đề, những nhận định này sẽ được làm rõ hơn qua
việc phân tích các mặt hàng xuất khẩu và các thị trường cụ thể.
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
Phương pháp luận. Phương pháp duy vật biện chứng và lịch sử làm nền tảng
trong quá trình phân tích và kết luận vấn đề nghiên cứu.
xiii
Phương pháp nghiên cứu lý thuyết và thu thập thông tin. Luận án sẽ dựa trên
hệ thống lý luận về rào cản thương mại của các tổ chức quốc tế đặc biệt là các quy định
trong khuôn khổ WTO.
Luận án sử dụng một các dữ liệu thông tin thứ cấp trên cơ sở số liệu thống kê của
Việt Nam cũng như các nước (thị trường) nhập khẩu về tình hình thị trường, lượng
hàng hoá xuất nhập khẩu, cũng như các dữ kiện thông tin thứ cấp được nghiên cứu và
công bố để phân tích, so sánh, khái quát thực hiện các phán đoán suy luận. Ngoài ra,
Nghiên cứu sinh sẽ tập trung vào 03 phương pháp chủ yếu để thu thập thông tin sơ cấp:

Phỏng vấn trực tiếp lãnh đạo và cán bộ thị trường của các doanh nghiệp, các hiệp
hội ngành hàng, các cơ quan quản lý nhà nước

Thông qua nguồn số liệu nội bộ của các doanh nghiệp

Quan sát thị trường thông qua các diễn biến trên thị trường và kinh nghiệm của bản

thân.
Phương pháp xử lý thông tin. Sử dụng các phương pháp thống kê, phân tích định
lượng. Luận án cũng sẽ cố gắng tóm ra các mối quan hệ tương quan giữa các biến số
được đề cập. Tuy nhiên, luận án sẽ tập trung vào phân tích định tính hơn là phân tích
định lượng để phục vụ mục tiêu nghiên cứu.
6. ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
Luận án góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận về rào cản phi thuế quan trong
thương mại quốc tế. Một cách nhìn nhận mới (cả tác động tiêu cực cũng như tích cực)
đối với các rào cản phi thuế quan được khẳng định bởi một định nghĩa, một cách phân
loại mới và mô hình phân tích tác động của các rào cản phi thuế quan trong thương mại
quốc tế.
Luận án cũng làm rõ những điểm nổi bật trong hệ thống các rào cản phi thuế quan
đối với các mặt hàng chủ lực tại các thị trường chủ yếu của doanh nghiệp và hàng hoá
xuất khẩu Việt Nam. Phân tích thực trạng hiện nay và xu hướng trong tương lai sẽ làm
sáng tỏ những vấn đề cần được cải thiện trong năng lực của các doanh nghiệp và các cơ
quan quản lý nhà nước khi đối đầu với các rào cản phi thuế quan. Luận án cũng định vị
xiv
chính xác hơn sự phối hợp và hỗ trợ của các cơ quan quản lý nhà nước đối với các
doanh nghiệp xuất khẩu.
Luận án cũng là tài liệu tham khảo cho các đối tượng có liên quan, các cán bộ
quản lý nhà nước, các nhà quản lý doanh nghiệp, các cán bộ nghiên cứu và giảng dạy
về kinh doanh quốc tế và các sinh viên thuộc chuyên ngành này.
7. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN
Ngoài phần mở đầu và kết luận, Luận án được kết cấu theo ba (03) chương như
sau:
Chương 1: Những vấn đề lý luận về rào cản phi thuế quan trong thương mại quốc
tế
Chương 2: Phân tích thực trạng hệ thống rào cản phi thuế quan đối với xuất khẩu
hàng hóa của Việt Nam
Chương 3: Một số kiến nghị và giải pháp vượt rào cản phi thuế quan nhằm thúc

đẩy xuất khẩu hàng hóa của Việt Nam
1
CHƯƠNG 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ RÀO CẢN PHI THUẾ QUAN TRONG
THƯƠNG MẠI QUỐC TẾ
1. 1 Khái niệm và nội dung của hệ thống rào cản phi thuế quan
1.1.1 Khái niệm
Rào cản phi thuế quan (Non-Tariff Barriers, NTB)
Khái niệm rào cản trong ngôn ngữ thường ngày được hiểu là tất cả những gì
gây trở ngại, khó khăn cho hoạt động tiếp cận một đối tượng nào đó. Trong lĩnh vực
kinh tế, người ta nói đến các rào cản thương mại như thuế quan, các tiêu chuẩn kỹ
thuật (còn gọi là hàng rào hay rào cản kỹ thuật), rào cản pháp lý (những quy định
của luật pháp hạn chế hoạt động thương mại)…Đây là những rào cản do nhà nước
đặt ra với mục đích bảo hộ kinh tế trong nước và thường được nhìn nhận như là các
bộ phận hay công cụ trong chính sách thương mại quốc tế của một quốc gia.
Kết quả các vòng đàm phán thương mại đa phương và song phương trong
khuôn khổ của WTO và trước đây là Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại
(GATT) về mở cửa thị trường và tự do hoá thương mại đã chỉ ra rằng: rào cản trong
thương mại quốc tế (TMQT) xuất hiện trong hầu hết các lĩnh vực, với các biện pháp
rất đa dạng và tinh vi. Chẳng hạn, có biện pháp được áp dụng ngay tại biên giới và
có biện pháp áp dụng bên trong biên giới; có biện pháp thuế quan và phi thuế quan;
có biện pháp môi trường và biện pháp vệ sinh dịch tễ; có biện pháp tự vệ đặc biệt và
có biện pháp mang tính tạm thời; có biện pháp chung nhưng cũng có biện pháp
mang tính chuyên ngành; có những biện pháp trực tiếp đối với hàng hoá xuất nhập
khẩu và cũng có biện pháp gián tiếp như đầu tư liên quan đến thương mại. Chính vì
tính đa dạng và phức tạp của các rào cản trong TMQT đã đặt ra yêu cầu phải nghiên
cứu không chỉ bản chất và thực tiễn áp dụng chúng mà phải nắm rõ được vai trò và
mục tiêu của các quốc gia khi xây dựng và áp dụng chúng.
Trong TMQT, rào cản nói chung được chia làm hai loại: rào cản thuế quan
(Tariff Barriers - TB) và rào cản phi thuế quan (Non-Tariff Barriers -NTB)....Rào

cản thuế quan là biện pháp mà WTO cho phép sử dụng để bảo hộ thị trường trong
nước nhưng phải cam kết ràng buộc với một mức thuế trần nhất định và có lịch
2
trình cắt giảm. Trong khi đó rào cản phi thuế quan thì các nước đều cố gắng duy trì
nhằm bảo hộ sản xuất cũng như người tiêu dùng nội địa [12].
Vì NTB rất phức tạp và nhiều loại nên rất khó để đưa ra một định nghĩa rõ
ràng và chặt chẽ. Cho đến nay, vẫn chưa có một định nghĩa chính thức về rào cản
phi thuế quan, và định nghĩa cũng như phạm vi của chúng phụ thuộc vào các nhà
nghiên cứu, các quốc gia, và các tổ chức quốc tế. Về mặt lý thuyết, rào cản phi thuế
quan là các rào cản ngoài thuế làm ảnh hưởng đến lưu chuyển hàng hoá quốc tế
(trade flow). Trong thời gian gần đây, càng ngày phạm vi của các hàng rào phi thuế
quan càng được mở rộng. Sau đây chúng ta sẽ đi nghiên cứu một số định nghĩa để
có thể làm rõ hơn bản chất của rào cản phi thuế quan.
Các từ điển kinh tế định nghĩa rào cản phi thuế quan như là các chính sách
ngoài thuế của chính phủ để hạn chế nhập khẩu thông qua việc phân biệt hàng nước
ngoài và hàng nội địa. Những rào cản phi thuế quan điển hình là hạn chế nhập khẩu
và hạn chế định lượng, các chính sách để bảo vệ và khuyến khích các ngành công
nghiệp nội địa, hỗ trợ tài chính và giảm thuế cho xuất khẩu, và chống bán phá giá.
Trên quan điểm lợi ích chung của nền kinh tế thế giới, Baldwin (1970) đưa
ra một định nghĩa về rào cản phi thuế quan:
Một sự biến dạng phi thuế quan là bất kì một biện pháp (thuộc khu vực
nhà nước hay tư nhân) nào khiến các hàng hóa và dịch vụ trong mua bán
quốc tế hoặc mọi nguồn lực dành cho việc sản xuất các hàng hóa và dịch
vụ đó, sẽ được phân bổ theo cách như thế nào đó nhằm giảm thu nhập
tiềm năng thực sự của thế giới [45].
Nghiên cứu của Hội đồng Hợp tác Kinh tế Thái Bình Dương (PECC) lại mô
tả các rào cản phi thuế quan từ giác độ ảnh hưởng của nó tới nền kinh tế trong nước
“các hàng rào phi thuế quan là mọi công cụ phi thuế quan can thiệp vào thương
mại, bằng cách này làm biến dạng sản xuất trong nước” (PECC 1995).
Một cách tổng quát hơn, Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) năm

1997 đã định nghĩa: "Các hàng rào phi thuế quan là những biện pháp biên giới nằm
ngoài phạm vi thuế quan có thể được các quốc gia sử dụng, thông thường dựa trên
cơ sở lựa chọn, nhằm hạn chế nhập khẩu" [15] . Cách đề cập này chủ yếu dựa trên
3
phạm vi áp dụng (biên giới) của các biện pháp phi thuế quan. Tương tự như vậy, cơ
sở dữ liệu của Hệ thống Phân tích và Thông tin Thương mại (TRAINS) thuộc Cơ
quan liên hợp quốc về Hợp tác và Phát triển (UNCTAD) cũng chủ yếu chỉ tính đến
các biện pháp biên giới, bỏ qua những biện pháp liên quan đến xuất khẩu và việc
mua sắm nội bộ Chính phủ (như những nguyên tắc về hàm lượng trong nước, các
khoản trợ cấp, giảm thuế, các biện pháp biên giới về phân biệt đối xử và biện pháp
tư nhân chống cạnh tranh). Thực tế, phương pháp tiếp cận về những biện pháp biên
giới được áp dụng nhiều hơn vì các lí do tình thế chứ không phải các tính toán có cơ
sở.
Định nghĩa áp dụng của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) về
các rào cản phi thuế quan bám sát hệ thống phân loại của UNCTAD. Tuy nhiên, có
những sự bỏ sót đáng kể trong định nghĩa của ASEAN cần được nhấn mạnh. Một số
biện pháp tài chính và kiểm soát giá đã được ASEAN loại bỏ, ví dụ như các biện
pháp kiểm soát số lượng và chính sách trong nước. Việc không có những biện pháp
kiểm soát số lượng có thể bắt nguồn từ sự nới lỏng chính trị để đón nhận cải cách
trong lĩnh vực này. Việc không có những biện pháp trong nước, bao gồm cả những
biện pháp phân biệt đối xử một cách rõ ràng đối với nhập khẩu cũng là sự bỏ sót
nghiêm trọng.
Tại Việt Nam trong quá trình nghiên cứu, các nhà kinh tế thường sử dụng
khái niệm về rào cản phi thuế quan của Bộ Thương Mại như sau: ngoài thuế quan
ra, tất cả các biện pháp khác, dù là theo quy định pháp lý hay tồn tại trên thực tế,
ảnh hưởng đến mức độ và phương hướng nhập khẩu được gọi là các rào cản phi
thuế quan [15], [28]. Mỗi NTB có thể có một hoặc nhiều thuộc tính như áp dụng tại
biên giới hay nội địa, được duy trì một cách chủ động hay bị động, phù hợp hoặc
không phù hợp với thông lệ quốc tế, nhằm bảo hộ hay không bảo hộ... Trên trang
Web của mình, Văn phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) đưa ra

khái niệm về hàng rào phi thuế quan như là những biện pháp nằm ngoài thuế quan,
có liên quan hoặc ảnh hưởng trực tiếp đến sự luân chuyển hàng hoá giữa các nước,
với mục tiêu cản trở đối với hàng hóa nhập khẩu mà không dựa trên cơ sở pháp lý
khoa học hay bình đẳng. Cũng trên Interrnet, Tạp chí Công nghiệp Việt nam cho
rằng rào cản phi thuế quan là những quy định ngoài thuế quan, hay một chính sách
4
phân biệt nào đó được một quốc gia (hay vùng lãnh thổ) áp dụng với mục đích hạn
chế thương mại quốc tế, tiến tới ngăn cản việc hàng hóa nước khác thâm nhập vào
thị trường trong nước. Các thủ tục này sẽ tạo thuận lợi cho hàng hóa trong nước
giống như một hình thức bảo hộ. Những định nghĩa này đã nhấn mạnh tới mục đích
phân biệt đối xử nhằm bảo hộ sản xuất trong nước của các rào cản phi thuế quan.
Trên cơ sở các phân tích trên đây, tác giả cho rằng rào cản phi thuế quan là
rào cản không dùng thuế quan mà sử dụng các quy định pháp lý (thông qua các
biện pháp hành chính) và các quy định kỹ thuật (dưới hình thức các tiêu chuẩn kỹ
thuật đối với sản phẩm và quy trình sản xuất, vận chuyển, vv) để phân biệt đối xử
chống lại sự thâm nhập của hàng hoá nước ngoài, bảo vệ hàng hoá và người tiêu
dùng trong nước. Mục tiêu chính thức của các rào cản phi thuế quan là bảo vệ sự an
toàn và lợi ích của người tiêu dùng, bảo vệ môi trường trong nước. Tuy nhiên, phần
lớn các nước công nghiệp phát triển thường dựa trên lý do này để đạt tới mục đích
cuối cùng là giảm thiểu lượng hàng hoá nhập khẩu để bảo vệ sản xuất trong nước.
Với góc nhìn như vậy, rào cản phi thuế quan bao gồm hai bộ phận cơ bản.
Trước hết đó là các rào cản pháp lý được hiểu là các chính sách, các quy định mang
tính pháp lý của chính phủ đối với hàng hoá nhập khẩu. Các rào cản này được thể
hiện chủ yếu thông qua các biện pháp can thiệp hành chính trực tiếp đối với hàng
nhập khẩu như hạn ngạch, thuế chống bán phá giá, cơ chế giám sát, v.v. Các biện
pháp này thường chỉ được áp dụng riêng cho hàng hoá nhập khẩu và chỉ trong một
số điều kiện và hoàn cảnh đặc biệt và không liên quan gì đến hàng hoá sản xuất
trong nước. Bộ phận thứ hai là các rào cản kỹ thuật chủ yếu là các tiêu chuẩn kỹ
thuật như nguồn gốc xuất xứ, tiêu chuẩn vệ sinh, quy định đối với nguyên vật liệu,
quy trình sản xuất, vận chuyển, tiêu chuẩn xã hội vv. Một điểm cần lưu ý là không

phải bất cứ một tiêu chuẩn kỹ thuật nào cũng là rào cản kỹ thuật. Mặt khác các tiêu
chuẩn này có thể được áp dụng đối với cả hàng hoá nhập khẩu cũng như hàng sản
xuất trong nước.
Giữa rào cản pháp lý và rào cản kỹ thuật không có một ranh giới thực sự rõ
ràng. Các tiêu chuẩn kỹ thuật cũng phải được các cơ quan nhà nước có thẩm quyền
ban hành, vì vậy chúng cũng có tính pháp lý. Các biện pháp hành chính cũng có thể
mang nội dung kỹ thuật. Ví dụ như khi nước nhập khẩu yêu cầu cung cấp thông tin
5
chi tiết về tính năng kỹ thuật, thành phần hay quy trình sản xuất của sản phẩm thì
rất khó có thể phân biệt rạch ròi đây là rào cản pháp lý hay kỹ thuật. Do vậy, sự
phân loại trên đây cũng chỉ mang tính chất tương đối.
Rào cản kỹ thuật (Technical Barries to Trade, TBT)

Hiện nay, trong các rào cản phi thuế quan, thì hàng rào kỹ thuật được các
nước sử dụng nhiều nhất. Có rất nhiều cách nhìn nhận và định nghĩa khác nhau về
thuật ngữ “rào cản” hay ‘hàng rào” kỹ thuật thương mại. Trước đây người ta cho
rằng “rào cản kỹ thuật thương mại là những biện pháp, những chính sách kiểm dịch
hàng hóa, thực phẩm và những biện pháp cấm hoặc ngăn chặn hàng hóa từ nước
khác nhập khẩu vào một nước”. Trong nghiên cứu của mình, các nhà kinh tế học
Thornsbusy, Robert và DeRemer đã đưa ra định nghĩa sau về rào cản kỹ thuật
thương mại:
“Rào cản kỹ thuật thương mại là tất cả các quy định kỹ thuật (technical
regulations), các tiêu chuẩn (standards) khác nhau trên thế giới quy định
cho sản phẩm liên quan đến tất cả các quá trình từ sản xuất, phân phối đến
tiêu dùng một sản phẩm nhằm mục đích ngăn chặn hàng hóa từ nước khác
xâm nhập thị trường trong nước” [49].
Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế OECD năm 1997 cũng đưa ra định nghĩa
riêng về rào cản thương mại kỹ thuật, đó là “các quy định mang tính chất xã hội, là
các quy định do một nhà nước đưa ra nhằm đạt được các mục tiêu về sức khỏe, an
toàn, chất lượng và đảm bảo môi trường; căn cứ vào rào cản kỹ thuật thương mại,

người ta có thể nhận thấy các mục tiêu này thông qua việc một nước ngăn cản hàng
hóa không đảm bảo chất lượng nhập khẩu vào nước mình.” Hiện tại, rào cản kỹ
thuật thương mại là một trong ba biện pháp hạn chế thương mại được áp dụng rất
hiệu quả tại các nước trên thế giới.
Mặc dù còn có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về rào cản kỹ thuật
thương mại, song theo tác giả có thể hiểu một cách đơn giản về rào cản kỹ thuật
thương mại “là một hình thức bảo hộ mậu dịch thông qua việc nước nhập khẩu đưa
ra các yêu cầu về tiêu chuẩn hết sức khắt khe đối với hàng hóa nhập khẩu. Các tiêu
chuẩn này có thể liên quan đến tất cả các quá trình của sản phẩm, từ sản xuất, phân
phối đến tiêu dùng. Hàng hóa nếu không đạt được các tiêu chuẩn trên sẽ không
được phép nhập khẩu vào lãnh thổ của nước nhập khẩu”.
6
1.1.2 Phân loại rào cản phi thuế quan
Hiện nay trên thế giới cũng chưa có một cách phân loại cố định về rào cản
phi thuế quan và cũng không ai có thể thống kê được hiện có bao nhiêu loại rào cản
phi thuế quan tồn tại trong thương mại quốc tế. Trong quá trình phát triển thương
mại quốc tế, các quốc gia và vùng lãnh thổ liên tục nghiên cứu đưa ra các biện pháp
mới một mặt bảo hộ thương mại trong nước mặt khác lại phù hợp với tình hình biến
động chung của thương mại thế giới. Do đó hàng năm ban thư kí của GATT đều liệt
kê, bổ sung và sửa đổi hàng trăm các rào cản phi thuế quan khác nhau. Do tính chất
phức tạp của việc phân loại, chúng ta sẽ tìm hiểu một số phương thức phân loại phổ
biến trên thế giới và tại Việt nam.
1.1.2.1 Phân loại NTB trên thế giới:
Baldwin đã xây dựng cách phân loại đầu tiên về các NTB [46]. Cách phân loại
này không chỉ ra được các biện pháp cụ thể, nó chỉ đưa ra sự phân loại dựa trên các
đặc điểm chung về chính sách có tác động ngăn cản việc hình thành một thị trường
chung, bao gồm:
• Các chính sách về hạn ngạch và hạn chế thương mại quốc gia
• Trợ cấp xuất khẩu và thuế
• Các chính sách mua sắm đấu thầu của chính phủ và tư nhân có sự phân biệt

• Một số loại thuế trực thu có chọn lọc
• Một số hình thức trợ giá trong nước có chọn lọc
• Thủ tục hải quan nhằm hạn chế thương mại
• Các quy định về chống phá giá
• Các quy định về hành chính và kỹ thuật nhằm hạn chế thương mại
• Các thông lệ kinh doanh nhằm hạn chế thương mại
• Các biện pháp kiểm soát đối với đầu tư nước ngoài
• Các chính sách xuất nhập cảnh nhằm hạn chế thương mại
• Các biện pháp kiểm soát tiền tệ có chọn lọc và chính sách tỷ giá hối đoái có
phân biệt đối xử.
Laird và Vossenaar đã xây dựng hệ thống phân loại dựa trên mục tiêu và tác
động trực tiếp của từng biện pháp NTB [52], [55]. Chúng được chia thành 5 loại:
• Các biện pháp kiểm soát khối lượng nhập khẩu
7
• Các biện pháp kiểm soát giá cả hàng nhập khẩu
• các biện pháp giám sát, bao gồm điều tra và theo dõi về giá cả và khối lượng
• Các biện pháp về sản xuất và xuất khẩu
• Các hàng rào kỹ thuật
Deardorff và Stern (1997) [50] đưa ra cách phân loại mới nhất, dựa trên tác động
và tính chất của các NTB như sau:
• Giảm khối lượng hàng nhập khẩu
• Tăng giá hàng nhập khẩu
• Thay đổi độ co dãn cầu của hàng nhập khẩu
• Khả năng biến đổi của NTB
• Mức độ không chắc chắn của NTB
• Chi phí về phúc lợi của NTB
• Chi phí về nguồn lực của NTB
Trên cơ sở đó, họ đưa ra một hệ thống phân loại NTB mà trọng tâm là giá cả
(chứ không phải là thuế quan) và các biện pháp hạn chế định lượng tại cửa khẩu,
thành 5 nhóm chính:

• Các biện pháp hạn chế định lượng hay các hạn chế cụ thể tương tự đối với
hàng xuất nhập khẩu.
• Các khoản thu phi thuế quan và các chính sách tương tự tác động tới hàng
nhập khẩu.
• Sự tham gia của Chính phủ vào thương mại; các thông lệ mang tính hạn chế;
các chính sách chung.
• Các thủ tục hải quan và thông lệ về hành chính.
• Các TBT.
Hệ thống Mã các Biện pháp Kiểm soát Thương mại của UNCTAD đã đưa ra
định nghĩa lớn nhất về NTB với hơn 100 các biện pháp khác nhau (chưa bao gồm
các biện pháp về sản xuất và xuất khẩu) [25], chúng được phân loại thành:
• Các biện pháp gần giống thuế quan – phụ thu hải quan, thuế và phí bổ sung,
định giá hải quan.
• Các biện pháp kiểm soát giá cả – định giá bằng hành chính, hạn chế xuất
khẩu tự nguyện, áp dụng lệ phí tuỳ biến.
8
• Các biện pháp tài chính – các yêu cầu thanh toán trước, quy định về điều
kiện thanh toán hàng nhập khẩu, làm chậm trễ khâu giao hàng.
• Các biện pháp kiểm soát định lượng – cấp phép phi-tự động, hạn ngạch, cấm,
các thoả thuận hạn chế xuất khẩu, hạn chế cụ thể đối doanh nghiệp.
• Các biện pháp độc quyền – kênh nhập khẩu duy nhất, dịch vụ bắt buộc đối
với quốc gia.
• Các biện pháp kỹ thuật – các quy định về kỹ thuật, thanh tra trước khi
chuyển hàng, các thủ tục hải quan đặc biệt.
Nếu so sánh cách phân loại của Deardorff và Stern với UNCTAD, chúng ta có
thể thấy trong 2 cách phân loại này, một số nhóm có tiêu đề khá giống nhau (ví dụ,
nhóm các biện pháp ‘hạn chế định lượng’ so với ‘kiểm soát về số lượng’ hoặc ‘rào
cản kỹ thuật trong thương mại’ so với ‘các biện pháp kỹ thuật’), tuy nhiên các biện
pháp cụ thể trong mỗi nhóm lại khá khác nhau (McGuire và cộng sự 2002, tr 10).
Bảng 1.1 cho thấy hệ thống các rào cản phi thuế quan được phân loại theo tính chất

của các biện pháp được áp dụng.
1.1.2.2 Phân loại NTB tại Việt Nam
Theo cuốn “Cạnh tranh trong thương mại quốc tế” của nhà xuất bản chính trị
quốc gia [15], toàn bộ hệ thống rào cản phi thuế quan trên thế giới nhìn chung có
thể chia thành 5 nhóm sau:
- Nhóm 1: Những việc chính phủ thường tham gia để hạn chế thương mại;
- Nhóm 2: Các biện pháp hạn chế nhập khẩu có tính chất hành chính và do hải
quan thực hiện;
- Nhóm 3: Hàng rào có tính chất kỹ thuật đối với thương mại;
- Nhóm 4: Hạn chế đặc thù, như hạn chế cấp phép nhập khẩu, hạn chế xuất
khẩu, quy chế về giá trong nước;
- Nhóm 5: Lệ phí nhập khẩu, như tiền kỹ quỹ, thuế điều tiết nhập khẩu, hạn
chế cho vay có tính chất phân biệt đối xử....
Trong cuốn sách “Thương mại quốc tế và an ninh lương thực” [15] của nhà
xuất bản chính trị quốc gia lại đưa ra cách phân loại bằng cách ví dụ các rào cản phi
thuế quan như sau:
9
- Hạn ngạch (quota) tức hạn chế số lượng một mặt hàng nhất định có thể cho
phép nhập (có khi chỉ quy định đối với một nước nào đó, chẳng hạn xe ô tô
của Nhật bán sang Mỹ)
- Quy định tiêu chuẩn hoặc dán nhãn trên mặt hàng mà nhà sản xuất nước
ngoài không có tập quán làm như vậy
- Các chính sách yêu cầu công chức phải mua sắm hàng nội.
- Các chiến dịch vận động dân chúng tiêu dùng hàng trong nước....
Bảng 1.1: Rào cản phi thuế quan theo tính chất của các biện pháp được

áp dụng
STT 1 2 3
Biện
pháp

Các biện pháp hạn
chế mang tính chất
kinh tế
Các biện pháp hạn chế
mang tính chất xã hội
Các biện pháp hạn chế
mang tính chất hành
chính.

Định
nghĩa
Là các quy định có tác
động đến giá cả, sức
cạnh tranh của hàng
hóa và khả năng xâm
nhập thị trường.
Là các quy định nhằm
bảo đảm lợi ích cộng
đồng như sức khỏe, sự
an toàn, môi trường.
Là các quy định yêu cầu
tuân thủ các thủ tục hành
chính, đảm bảo hồ sơ,
giấy tờ cần thiết cho
hàng hóa nhập khẩu.


Ví dụ
- Hạn ngạch

- Các biện pháp bảo
hộ tạm thời

- Những yêu cầu về
chất lượng của thị
trường nước nhập
khẩu
- Các biện pháp đảm bảo
an toàn vệ sinh thực
phẩm
- Các biện pháp đảm bảo
môi trường sinh thái
- Các biện pháp đảm bảo
chất lượng sản phẩm
- Các thủ tục phân định trị
giá hải quan

- Các yêu cầu về cấp
phép....
Nguồn: Vụ nghiên cứu KT, Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ, căn cứ theo tài liệu của OECD
Bộ Thương Mại (nay là Bộ Công Thương) cũng đã đưa ra cách phân loại các
hàng rào phi thuế quan thành 07 nhóm chủ yếu như sau:
Nhóm 1. Các biện pháp hạn chế định lượng (như cấm, hạn ngạch, giấy phép);
Nhóm 2. Các biện pháp quản lý giá (như trị giá tính thuế quan tối thiểu, giá nhập
khẩu tối đa, phí thay đổi, phụ thu);
Nhóm 3. Các biện pháp quản lý đầu mối (như đầu mối xuất khẩu, nhập khẩu);
Nhóm 4. Các biện pháp kỹ thuật (như quy định kỹ thuật, tiêu chuẩn, thủ tục xác
định sự phù hợp, yêu cầu về nhãn mác, kiểm dịch động thực vật);
Nhóm 5. Các biện pháp bảo vệ thương mại tạm thời (như tự vệ, trợ cấp và các biện

pháp đối kháng, biện pháp chống bán phá giá);
10
Nhóm 6. Các biện pháp liên quan tới đầu tư (như thuế suất thuế nhập khẩu phụ
thuộc tỷ lệ nội địa hóa, hạn chế tiếp cận ngoại tệ, yêu cầu xuất khẩu, ưu đãi gắn với
thành tích xuất khẩu);
Nhóm 7. Các biện pháp khác (như tem thuế, biểu thuế nhập khẩu hay thay đổi, yêu
cầu đảm bảo thanh toán, yêu cầu kết hối, thủ tục hành chính, thủ tục hải quan, mua
sắm chính phủ, quy tắc xuất xứ).
Ngoài ra trong quá trình nghiên cứu nhằm phục vụ cho mục đích nghiên cứu
các nhà kinh tế cũng đưa ra các cách phân loại rào cản phi thuế quan khác nhau. Ví
dụ như để phân tích các NTB có liên quan tới cạnh tranh và chính sách cạnh tranh,
thì NTB có thể được chia làm 3 loại:
- Biện pháp của chính sách cạnh tranh thúc đẩy xuất khẩu
- Biện pháp của chính sách thay thế nhập khẩu
- Biện pháp kiểm soát xuất khẩu.......
Có thể nhận thấy dù áp dụng phương thức nào, sử dụng các công cụ NTB
nào thì nhìn chung các NTB chính đều thuộc 7 nhóm NTB theo phân loại của Bộ
Công Thương như trên. Do vậy, để nghiên cứu tác động của các rào cản phi thuế
quan đối với hàng hóa xuất khẩu của một quốc gia đang phát triển như Việt Nam thì
cách phân loại của Bộ Thương Mại tỏ ra là khá phù hợp. Trong khuôn khổ của luận
án, các rào cản phi thuế quan sẽ được phân loại một cách tương đối tổng quát như
đã nêu trên thành 02 nhóm là các rào cản pháp lý và các rào cản kỹ thuật. Những
khác biệt cơ bản giữa rào cản pháp lý và rào cản kỹ thuật được thể hiện trong bảng 1.2.
Bảng 1.2 Phân biệt rào cản pháp lý và rào cản kỹ thuật.
Tiêu thức Rào cản pháp lý Rào cản kỹ thuật
Hình thức thể hiện Các quy định hành chính Các tiêu chuẩn kỹ thuật
Đối tượng áp dụng Chỉ áp dụng đối với hàng
nhập khẩu
Có thể được áp dụng cho
cả hàng sản xuất trong

nước và hàng nhập khẩu
Cơ chế tác động Tác động trực tiếp, tức thời
đến lượng hàng nhập khẩu
Tác động chủ yếu về trung
hạn và dài hạn
Thời hạn áp dụng Có thời hạn nhất định Có thể vô thời hạn
Nguồn: tác giả tự tổng hợp
11
Mặc dù sự phân biệt này chỉ mang tính tương đối, tuy vậy, nó cho phép nhìn
nhận rõ hơn động cơ của nước nhập khẩu khi xây dựng hệ thống các rào cản phi
thuế quan.
1.1.3 Xu hướng của rào cản phi thuế quan
Hiện nay, sự liên kết sâu rộng giữa các quốc gia trong nền kinh tế toàn cầu
đã dẫn đến hàng rào thuế quan ngày càng bị cắt giảm, thay vào đó là các hàng rào
phi thuế quan. Hơn nữa, do tính chất không rõ ràng, các rào cản phi thuế quan có
tác dụng hạn chế nhập khẩu nhiều hơn. Chính vì thế, các rào cản phi thuế quan đang
dần dần thay thế các rào cản thuế quan, trở thành công cụ chủ yếu để hạn chế nhập
khẩu.
Mức thuế quan đối với hàng sản xuất đã giảm đáng kể sau 8 vòng đàm phán
liên tiếp của WTO và tổ chức tiền nhiệm của nó là GAAT. Tại thời điểm năm 2005,
theo số liệu của Ngân hàng Thế giới, mức thuế quan bình quân ở vào khoảng 3% ở
các nước có thu nhập cao và 11% ở các nước đang phát triển, trong khi đó vào năm
1980, mức thuế quan đều cao gấp ít nhất 3 lần ở cả hai nhóm này. Trợ cấp xuất
khẩu cũng hầu như đã biến mất, chỉ trừ một số ít thị trường nông sản. Hình thức hạn
ngạch cũng trở nên kém quan trọng, bởi chúng đã được chuyển sang thành hình
thức thuế quan 2 bậc mà có nhà nghiên cứu gọi là hạn ngạch theo mức thuế quan.
Khi mà mức thuế quan buộc phải hạ thấp, nhu cầu bảo hộ đã khiến cho nhiều hình
thức NTB mới ra đời, đặc biệt là các hàng rào kỹ thuật (TBT). Cơ quan LHQ về
Thương mại và Phát triển (UNCTAD, 2005) ước tính việc sử dụng NTB thông qua
các hình thức kiểm soát số lượng và giá cả và các biện pháp tài chính đã giảm đáng

kể, từ khoảng 45% các dòng thuế năm 1994 xuống còn 15% năm 2004. Tuy nhiên,
việc sử dụng các NTB ngoài các hình thức trên lại tăng từ 55% năm 1994 lên thành
85% năm 2004. Cũng trong thời gian này, các TBT đã tăng gần gấp đôi với số dòng
thuế bị ảnh hưởng, từ 32% lên 59%. Việc sử dụng kết hợp các biện pháp kiểm soát
số lượng với TBT cũng gia tăng chút ít, từ 21% lên 24%. Kee, Nicita và Olarreaga
(2006) tính mức NTB tương đương khoảng 9% thuế quan, trong đó bao gồm cả các
biện pháp tài chính hoặc kiểm soát số lượng và giá cả và TBT bình quân trên tất cả
các loại hàng hoá. Mức tương đương với thuế quan này cho thấy 40% đối với các
hàng hoá bị ảnh hưởng bởi các NTB [56].