Sự đa dạng các hình thức chính thể của nhà nước trong lịch sử

I. Cơ sở lí luận
Hình thức chính thể của nhà nước là cách tổ chức và trình tự để lập ra các cơ
quan tối cao của nhà nước và xác lập những mỗi quan hệ cơ bản cảu các cơ quan
đó. Hình thức chính thế có hai dạng cơ bản là chính thể quân chủ và chính thể
cộng hòa.
Chính thế quân chủ là hình thức trong đó quyền lực tối cao của nhà nước tập
trung toàn bộ (hay một phần) trong tay người đứng đầu nhà nước theo nguyên
tắc thừa kế.
Chính thể cộng hòa là hình thức trong đó quyền lực tối cao của nhà nước
thuộc về một cơ quan được bầu ra trong thời gian nhất định
Cả hai hình thức cơ bản trên đều có những biến dạng của mình.
II. Sự đa dạng các hình thức chính thể của nhà nước trong lịch sử
1.Nhà nước chủ nô
Tuy là nhà nước sơ khai nhưng nhà nước chủ nô có hình thức chính thể rất
phong phú, đa dạng với nhiều mô hình tổ chức khác nhau ở cả nhà nước chủ nô
phương Đông và phương Tây.
a.Chính thế quân chủ ở nhà nước phương đông
Ở phương Đông, hình thức chính thể chủ yếu là quân chủ chuyên chế với
quyền lực tối cao được tập trung trong tay vua, toàn bộ các cơ quan Nhà nước từ
trung ương đến địa phương đặt dưới sự điều khiển trực tiếp của nhà vua, vua
được thần thánh hóa, quyền lực của vua là vô hạn, ý chí của vua là pháp luật,
không có bất cứ thiết chế nào có thể kiểm soát hay hạn chế được quyền lực của
nhà vua. Tiêu biểu cho hình thức chính thể quân chủ chuyên chế của Nhà nước
chủ nô ở phương Đông có nhà nước Ai Cập cổ đại với người đứng đầu là
Pharaong là người có nhiều tài sản nhất, có quyền lực cao nhất và được thần
1
thánh hóa; ngoài ra ở nhà nước Ấn Độ và Trung Quốc cổ đại cũng đã ghi nhận
hình thức chính thể quân chủ chuyên chế.
b.Chính thể cộng hòa ở nhà nước phương Tây
Khác với phương Đông, các nhà nước chủ nô phương Tây khi mới hình
thành phần lớn có chính thể cộng hòa bao gồm cả cộng hòa dân chủ và cộng hòa

quý tộc.
Điển hình cho chính thể cộng hòa dân chủ là nhà nước Aten trong thời gian
từ thế kỉ V đến thế kỉ IV TCN. Ở đây, các cơ quan nhà nước cao nhất đều được
hình thành thông qua con đường bầu cử mà những người tham gia bầu cử là
những người đàn ông đã trưởng thành, là những người tự do, không phải là kiều
dân và có tài sản ở một mức độ nhất định. Cơ quan quyền lực cao nhất là Đại hội
nhân dân có quyền lực rất lớn trong việc thảo luận và quyết định các vấn đề hệ
trọng như ban hành hoặc bãi bỏ luật, xây dựng bộ máy nhà nước, quyết định các
vấn đề chiến tranh hay hòa bình.
Tiêu biểu cho chính thể cộng hòa quý tộc có nhà nước Spac từ thế kỉ VII đến
thế kỉ IV TCN. Ở nhà nước Spac có đại hội nhân dân nhưng trên thực tế quyền
lực thuộc về Hội đồng trưởng lão gồm 28 thành viên đại diện cho 28 bộ lạc do
giới quý tộc bầu ra từ hàng ngũ quý tộc. Hội đồng trưởng lão có quyền ban hành
pháp luật và và quyết định các vấn đề quan trọng mặc dù các vấn đề này phải
được đưa ra trước đại hội nhân dân để họ bày tỏ thái độ thông qua hoặc phản đối.
Tương tự như nhà nước Spac, ở La Mã từ thế kỉ IV đến thế kỉ I TCN cũng
tồn tại chính thể cộng hòa quý tộc với Đại hội nhân dân là cơ quan quyền lực nhà
nước cao nhất nhưng thực quyền lại nằm trong tay tầng lớp quý tộc.
2
Như vậy, ở nhà nước chủ nô, hình thức chính thể đa dạng và có những sự
khác biệt nhất định trong cơ cấu tổ chức bộ máy quyền lực nhà nước ở trung
ương giữa các quốc gia phương Đông và phương Tây và giữa các quốc gia theo
cùng một hình thức chính thể.
2. Nhà nước phong kiến
Hình thức chính thể chiếm ưu thế tuyệt đối trong các nhà nước phong kiến là
chính thể quân chủ, bên cạnh đó, chính thể cộng hòa cũng đã xuất hiện nhưng
chỉ tồn tại trong phạm vi rất hạn chế. Về cơ bản, nhà nước phong kiến có các
hình thức chính thể sau: chính thể quân chủ chuyên chế, chính thể quân chủ đại
diện đẳng cấp, chính thế cộng hòa.
a.Chính thể quân chủ

Chính thể quân chủ chuyên chế: đây là hình thức chính thể chủ yếu của nhà
nước phong kiến, song biểu hiện của nó có những điểm khác biệt nhất định ở các
giai đoạn phát trikển khác nhau của nhà nước phong kiến. Trong chính thể này,
người đứng đầu nhà nước và về mặt pháp lí được coi là người có quyền lực cao
nhất của nhà nước là vua hoặc hoàng đế, quốc vương…lên ngôi theo nguyên tắc
thế lập. Là người có quyền lực tối cao và vô hạn trong cả ba lĩnh vực lập pháp,
hành pháp và tư pháp, không bị chia sẻ cho ai và cũng không phải chịu một sự
hạn chế nào.
Chính thể quân chủ hạn chế (đại diện đẳng cấp): dạng chính thể này đã được
hình thành ở châu Âu trong thế kỉ XIII, XIV. Trong chính thể này, đứng đầu nhà
nước vẫn là vua lên ngôi theo nguyên tắc thế lập, song bên cạnh nhà vua còn có
một cơ quan đại diện của các đẳng cấp khác trong xã hội để chia sẽ quyền lực
với nhà vua. Cơ quan này là nơi nhà vua trao đổi ý kiến về công việc của quốc
gia, nó có quyền khuyến nghị, tư vấn cho nhà vua các công việc của quốc gia,
nhất là lĩnh vực về thuế và lập pháp.ví dụ: ở Anh cơ quan đại diện này gồm có
quý tộc, thị dân và dân cư nông thôn.
3
b. Chính thể cộng hòa
Chính thể cộng hòa: chính thể cộng hòa phong kiến đã được thiết lập ở một
số thành phố lớn ở châu Âu trong thế kĩ XVI. Các thành phố này đã giành được
quyền tự trị bằng các con đường khác nhau như: dùng tiền để mua quyền tự trị,
bằng con đường đấu tranh, khởi nghĩa của thị dân giành chiến thắng…Ở các
thành phố này, quyền quản lí các công việc chung của thành phố thuộc về hội
đồng thành phố do cư dân thành phố bầu lên, hội đồng sẽ giao quyền quản lí
từng khu vực cụ thể cho các ủy viên của hôi đồng.
3. Nhà nước tư sản
Nhà nước tư sản có khá nhiều dạng chính thể, mọi nhà nước tư sản đều chọn
cho mình một hình thức chính trị phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh cụ thể của
đất nước. Hai dạng chính thế cơ bản là quân chủ và cộng hòa đều còn tồn tại ở
nhà nước tư sản.

a. Chính thể quân chủ lập hiến
Chính thể quân chủ lập hiến là chính thể trong đó nguyên thủ quốc gia là
vua, hoàng đế, quốc vương… được thiết lập theo nguyên tắc kế thừa, bị hạn chế
quyền lực bởi hiến pháp, có chức năng chủ yếu là lễ tân và ngoại giao. Quyền lập
pháp thuộc về nghị viện, quyền hành pháp thuộc về chính phủ - mà đứng đầu là
thủ tướng. Do đó nhà vua chỉ “ngự trị” nhưng không “cai trị”. Vua được coi là
biểu tượng cho truyền thống và sự vững bền của dân tộc, sự thống nhất của quóc
gia. Hình thức chính thể này hiện đang tồn tại ở 1 số nước tư sản như Anh, Nhật.
b.Chính thể cộng hòa
Chính thể cộng hòa ở các nước tư sản hiện chỉ còn dạng cộng hòa dân chủ
với 3 biến dạng gồm: chính thể cộng hòa nghị viện, chính thể cộng hòa tổng
thống và chính thể cộng hòa lưỡng tính.
(*) Chính thể cộng hòa nghị viện: Nghị viện bầu ra tổng thống và tổng thống
phải chịu trách nhiệm trước nghị viện. Tổng thống đứng đầu quốc gia và thủ
4
tướng đứng đầu chính phủ. Chính quyền hành pháp được chia sẻ giữa tổng thống
và thủ tướng. Hình thức chính thể này tồn tại ở một số nước như: Đức, Ý…
(*)Chính thể cộng hòa tổng thống: Tổng thống do nhân dân bầu ra, vừa là người
đứng đầu nhà nước, vừa là người đứng đầu chính phủ. Tổng thống nắm toàn
quyền hành pháp, thành lập nội các từ các chính khách không phải nghị sĩ. Có
thể nói, quyền lực tổng thống trong nhà nước là rất lớn. Hình thức chính thể này
tồn tại Mĩ, Phi-líp-pin…
(*)Chính thể cộng hòa hỗn hợp: Tổng thống là nhân vật trung tâm của hệ thống
các cơ quan cao nhất của nhà nước. Tổng thống do cử tri và đại cử tri bầu ra nên
có quền lực vô cùng lớn, kể cả quyền giải tán nghị viện trước thời hạn. Nguyên
tắc phân chia quyền lực được áp dụng một cách mềm dẻo, có sự điều hòa, phối
hợp giữa các nhánh quyền lực lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hình thức chính
thể cộng hòa lưỡng tính hiện nay còn tồn tại ở một số nước: Pháp, Nga,…
4. Nhà nước xã hội chủ nghĩa
Nếu như ở nhà nước tư sản, hình thức chính thể có thể là cộng hòa hoặc quân

chủ thì hình thức chính thể của các nhà nước xã hội chủ nghĩa (XHCN) luôn
luôn là chính thể cộng hòa. Quyền lực ở nhà nước XHCN thuộc về nhân dân.
Các nhà nước XHCN có cùng bản chất dân chủ, cho nên về mặt hình thức,
chúng có nhiều điểm chung giống nhau. Xuất phát từ bản chất nhà nước của dân,
do dân và vì dân, do giai cấp công nhân lãnh đạo, cho nên các nhà nước XHCN
đều được tổ chức theo hình thức chính thể cộng hòa dân chủ (mặc dù tên gọi của
chúng có thể khác nhau)
(*) Công xã Pari là nhà nước chuyên chính vô sản đầu tiên trên thế giới, ra đời
trong cuộc khởi nghĩa vũ trang ngày 18/3/1871 của công nhân thủ đô Pari. Hình
thức công xã Pari đã xóa bỏ chế độ đại nghị tư sản, thành lập ra hệ thống cơ quan
đại diện mới, đứng đầu là hội đồng công xã Pari. Tuy nhiên do mắc phải một số
sai lầm nên nó bị sụp đổ nhanh chóng sau 72 ngày tồn tại.
5