ĐẶC ĐIỂM CỦA TÙY BÚT, BÚT KÍ TRONG VĂN HỌC CÁCH MẠNG VIỆT NAM 1954-1975

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH


Võ Thị Hải Chi






Chuyên ngành : Lí luận Văn Học
Mã số : 60 22 32

LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC


NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN HOÀI THANH



Thành Phố Hồ Chí Minh - 2010
THƯ
VIỆN


LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành sâu sắc đến:
- TS. Nguyễn Hoài Thanh – người đã gợi ý cho tôi về đề tài luận văn này, đồng thời

cũng là người hướng dẫn khoa học, đã tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình
làm luận văn.
- Trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, Sở giáo dục và đào tạo tỉnh Bình
Dương, Sở Nội vụ tỉnh Bình Dương, Trường THPT chuyên Hùng Vương – Bình
Dương đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học và thực hiện
luận văn.
- Thư viện trường Đại học Sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, Thư viện Khoa học tổng hợp
Tp. Hồ Chí Minh, Thư viện Quân Đoàn 4, Thư viện trường THPT chuyên Hùng
Vương – Bình Dương đã giúp đỡ tôi về mặt tài liệu để làm luận văn.
- Gia đình, đồng nghiệp, bạn bè, các em học sinh đã động viên, khích lệ tôi hoàn
thành luận văn.

Tác giả

Võ Thị Hải Chi


DẪN NHẬP
1. Lí do chọn đề tài
Trong lịch sử văn học Việt Nam, kí có một dấu ấn khá rõ nét, tuy nhiên tùy theo từng
giai đoạn lịch sử cụ thể mà dấu ấn đó được thể hiện ở những mức độ khác nhau. Sự phát
triển của thể kí đã góp phần làm phong phú diện mạo văn học 1930 – 1945. Trong chín năm
kháng chiến chống Pháp, thể kí phát triển mạnh mẽ và đến giai đoạn 1954 – 1975 kí thực sự
là một thể loại chủ lực, bám sát và phản ánh hiện thực một cách chân thực, rõ nét. Cùng với
thơ ca và tiểu thuyết, sự phát triển của thể kí đã làm nên không khí sôi nổi, sinh động cho đời
sống văn học lúc bấy giờ.
Trong thành tựu kí văn học giai đoạn này, tùy bút và bút kí là hai thể loại tiêu biểu.
Đây là hai thể loại đã gặt hái được những thành công đáng kể, có những đóng góp quan trọng
vào sự phát triển của văn học cách mạng Việt Nam 1954 – 1975, đặc biệt làm nên tên tuổi
của nhiều nhà văn. Nghiên cứu về hai thể loại này, đã có những công trình có giá trị như

công trình nghiên cứu về tùy bút giai đoạn 1930 – 1945 hay giai đoạn 1975 – 2000. Nhưng
tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 – 1975 thì vẫn chưa được chú ý nhiều, chưa có một công trình
nào nghiên cứu một cách toàn diện. Chính vì thế nghiên cứu tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 –
1975 thật sự là một điều cần thiết để có cái nhìn tổng thể về hai thể loại này trong lịch sử văn
học Việt Nam.
Mặt khác, hiện nay có khá nhiều tác phẩm kí được trích giảng trong chương trình Ngữ
Văn Trung học cơ sở và Trung học phổ thông, là một giáo viên đang trực tiếp giảng dạy, tôi
thiết nghĩ việc tìm hiểu tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 – 1975 là rất quan trọng và có ý nghĩa
thực tiễn.
Vì thế tôi chọn đề tài Đặc điểm của tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam
giai đoạn 1954 – 1975 cho bản luận văn này.

2. Mục đích, phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 - 1975 nhằm xác định những đặc điểm cơ
bản về nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm thuộc hai thể loại này, qua đó thấy được
những đóng góp của tùy bút, bút kí đối với văn học cách mạng Việt Nam. Từ đó sẽ có được
những tư liệu quan trọng phục vụ công tác giảng dạy.
Văn học 1954 – 1975 là giai đoạn văn học gặt hái được nhiều thành tựu ở nhiều thể
loại như tiểu thuyết, thơ, truyện ngắn, kí…. Đặc biệt là vào thập niên sáu mươi, thể kí với sự
nở rộ của nhiều thể loại đã tạo được sự chú ý của đông đảo bạn đọc và giới nghiên cứu.
Riêng tùy bút, bút kí, đã có rất nhiều tác phẩm ra đời có giá trị cao cả về nội dung lẫn nghệ
thuật định hình được phong cách của nhiều nhà văn. Tuy nhiên trong khuôn khổ của luận
văn, người viết không thể bao quát được tất cả những tác phẩm của hai thể loại ra đời trong
hơn hai mươi năm mà chỉ tiếp cận những tác phẩm nổi bật, có sức ảnh hưởng lớn đối với đời
sống văn học và cũng phần nào làm nên tên tuổi của nhà văn. Đó là những tác phẩm tiêu
biểu của những nhà văn như: Nguyễn Tuân, Chế Lan Viên, Nguyễn Thi, Nguyễn Trung
Thành, Anh Đức, Bùi Hiển, Thép Mới, Trần Hiếu Minh, Khánh Vân,… và một số tác phẩm
của các tác giả khác đã in chung ở một số sách.
3. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3.1. Nghiên cứu chung về tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 – 1975

Cho đến nay (thời điểm người viết hoàn thành luận văn), chưa có một công trình hay
một bài viết nào bàn riêng về tùy bút, bút kí trong văn học giai đoạn 1954 – 1975 mà chỉ
xuất hiện những ý kiến trong những bài viết chung về thể kí.
Hà Minh Đức trong cuốn Kí viết về chiến tranh cách mạng và xây dựng chủ nghĩa xã
hội, trong mục nói về Bút kí có đề cập đến bút kí của Chế Lan Viên, Thép Mới,… và khẳng
định có nhiều đóng góp. Còn trong mục Tùy bút, nhắc đến tùy bút Nguyễn Tuân sau cách
mạng.
Phạm Văn Sĩ trong cuốn Văn học giải phóng miền Nam có những bài viết riêng về các
tác giả như Nguyễn Thi, Anh Đức, Trần Hiếu Minh, Nguyễn Trung Thành… trong đó khẳng
định sự đóng góp của các tùy bút, bút kí trong sự phát triển của kí miền Nam.
Trong cuốn Văn học Việt Nam tập hai (1945 – 1975) do Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên
viết về một số tác giả tiêu biểu như Chế Lan Viên, Nguyễn Tuân, Nguyễn Thi và có những
nhận xét, đánh giá về tùy bút, bút kí của họ trong giai đoạn này.
Ngoài ra, từ năm 1966 đến 1968, khi Tạp chí Văn học mở đợt trao đổi ý kiến về Thể kí
và vấn đề viết về người thật, việc thật đã có rất nhiều bài viết gửi đến. Trong các bài viết, các
tác giả đề cập nhiều đến tùy bút và bút kí giai đoạn này. Như bài viết của Phan Nhân – Suy
nghĩ về khả năng của thể kí (Qua một số bút kí ghi chép, hồi kí của miền Nam) quan tâm đến
bút kí Cửu Long cuộn sóng của Trần Hiếu Minh “đã đạt được yêu cầu trước mắt: ghi nhanh
những biến cố, những mẩu chuyện những con người trong một lúc và trình bày có hệ thống
cả quá trình chuyển biến của từng sự kiện quan trọng dưới một chủ đề nhất định”[62]. Ông
cũng nói đến tùy bút của Nguyễn Trung Thành, “Đọc Đường chúng ta đi của Nguyễn Trung
Thành tôi càng tin vào tiền đồ phát triển của thể tùy bút trong văn học cách mạng miền
Nam”[62], hay bút kí của Anh Đức, Nguyễn Thi…
Trong bài viết Phân loại tùy bút đăng trên tạp chí Khoa học xã hội, số 04/2009, tác giả
Trần Văn Minh đã phân chia các loại tùy bút, trong đó các tùy bút thuộc giai đoạn văn học
1954 – 1975 được tác giả xếp vào tiểu loại tùy bút chiến tranh và ông nhận xét “Nhưng hình
như cứu cánh của những trang tùy bút chiến tranh không ở chỗ phục dựng lại không khí lịch
sử. Nó tỏ ra quan tâm nhiều hơn đến việc giãi bày tâm tư tình cảm của con người Việt Nam
đằng sau những biến cố lịch sử ấy. Đó là tình yêu quê hương đất nước mãnh liệt, là nỗi đau
xé lòng trước cảnh loạn li tang tóc, là lòng căm thù giặc sâu sắc, là quyết tâm chiến đấu để

giành lại độc lập tự do”[48].
Trong năm 2007, luận văn thạc sĩ của Võ Thị Bích Hiền – Trường Đại học Khoa học
xã hội và nhân văn – Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh với đề tài Tùy bút Việt Nam
giai đoạn 1975 – 2000, có phác thảo một vài nét về tùy bút giai đoạn 1954 – 1975 trong quá
trình phát triển của tùy bút Việt Nam…
3.2. Nghiên cứu về từng tác giả
3.2.1. Bút kí Anh Đức
Chu Nga trong bài viết bàn về Phong cách trữ tình trong sáng tác của Anh Đức, đã
lấy bút kí của Anh Đức làm đối tượng trung tâm để nghiên cứu “Đọc các bút kí của anh,
chúng ta luôn luôn có cảm giác như anh đang trực tiếp nói chuyện với ta. Anh kể cho ta nghe
về vùng quê anh – Cà Mau – nơi “cuối đất” của Tổ quốc, về những gian nan vất vả mà đồng
bào ta trong ấy đã trải qua trên hai mươi năm trời chiến đấu. Nhưng điều chính nhất mà anh
kể trong thư có lẽ vẫn là những thắng lợi ngày càng lớn mà đồng bào miền Nam đã giành
được kể từ sau ngày đồng khởi”[56].
Diệp Minh Tuyền đánh giá cao bút kí của Anh Đức ở nhiều khía cạnh như nghệ thuật
miêu tả, ngôn ngữ. Tác giả kết luận “Các bài bút kí của anh có cái chiều dài rộng lớn của
không gian bao la và cái chiều dài của thời gian đằng đẵng”[89].
Trong bài viết về tác giả Anh Đức, tác giả Phạm Văn Sĩ nhận xét “bút kí của Anh Đức
giàu tính chất hiện thực và viết khá duyên dáng”[68/253], tiếp đó tác giả phân tích những
biểu hiện nội dung, nghệ thuật của các bài bút kí để minh chứng cho nhận định trên.
Bàn về thiên nhiên trong tác phẩm của Anh Đức, đặc biệt trong bút kí, tác giả Hoài
Anh nhận xét “Anh không những đã có vốn sống viết về những cái thực sự mình nếm trải mà
còn có năng lực cảm thụ thiên nhiên, nhạy bén nắm bắt những thay đổi tinh tế trong cảnh sắc
thiên nhiên ở vùng đất Rạch Giá, Cà Mau và nói chung là miền Tây Nam Bộ”[2], ….
3.2.2. Tùy bút, bút kí Nguyễn Trung Thành
Phạm Văn Sĩ đã có những nhận xét rất xác đáng về tùy bút cũng như bút kí của
Nguyễn Trung Thành, đặc biệt là về giá trị và sức ảnh hưởng của những tác phẩm này, ông
cho rằng “Tùy bút của Nguyễn Trung Thành mang những suy nghĩ của tác giả về cuộc kháng
chiến hôm nay, về lịch sử dân tộc hôm qua và nói lên thái độ sắt son khảng khái của nhà văn
được bạn đọc chúng ta xem như một tuyên ngôn chống Mĩ, cứu nước của nhà văn miền

Nam.”[68/305]. Và “tùy bút của Nguyễn Trung Thành gợi cho người đọc nhận thức đúng về
lịch sử của dân tộc mình và tìm cách vận dụng những bài học hay của lịch sử để tăng thêm
sức mạnh chiến đấu hôm nay của chúng ta và để làm cho cuộc sống của chúng ta thêm ý
nghĩa”[68/305].
Bàn về cách viết của Nguyễn Trung Thành, Phan Nhân viết: “Nguyễn Trung Thành
suy nghĩ, lí luận và kể chuyện toàn bằng hình ảnh rút ra từ cuộc sống nên vừa trong sáng vừa
chân thật đầy sức thuyết phục. Anh chứng minh bằng những mẩu chuyện, đúng hơn là bằng
những tính cách, những nét tiêu biểu có tính chất điển hình trong cuộc sống, nên nội dung
càng phong phú, tư tưởng càng cao đẹp.”[62].
3.2.3. Tùy bút, bút kí Nguyễn Thi
Phan Nhân trong Suy nghĩ về khả năng của thể kí đã nhận xét về Nguyễn Thi và tùy
bút Dòng kinh quê hương của ông “Nguyễn Thi một cây bút vốn giàu chất thơ, trước cảnh
quê hương bị tàn phá, đã truyền cho ta tất cả những rung cảm đậm đà tình thương và lòng tự
hào bằng những hình ảnh quen thuộc của đất nước rất nên thơ”[62].
Trong bài viết của mình về Nguyễn Thi, tác giả Phạm Văn Sĩ đánh giá chung về khả
năng viết tùy bút của Nguyễn Thi, “Trong thể kí thì tùy bút được viết với bút pháp thiên về
trữ tình, với những liên hệ về truyền thống, về lịch sử anh hùng của dân tộc”[68/219], sau đó
ông tập trung phân tích các tùy bút, bút kí tiêu biểu như Dòng kinh quê hương, Đại hội anh
hùng, Những câu nói ghi trong đại hội, Ước mơ của đất…
Theo Hà Minh Đức, trong bài viết chung về Kí trong thời kì chống Mĩ cứu nước, khi
nhắc đến kí Nguyễn Thi, đặc biệt là tùy bút ông viết “Nguyễn Thi có nhiều cảm xúc đẹp trên
những trang tùy bút Dòng kinh quê hương, nhưng dường như anh muốn tập trung và ưu tiên
dành những trang viết để ghi chép về những người anh hùng đẹp của đất nước quê
hương”[16/158].
3.2.4. Bút kí Trần Hiếu Minh
Chủ yếu ca ngợi tập bút kí Cửu Long cuộn sóng, các tác giả Phạm Văn Sĩ, Phan Nhân,
Hà Minh Đức, Bích Thu đều có những nhận xét xác đáng và đáng ghi nhận về việc ghi chép
của Trần Hiếu Minh và giá trị của các tác phẩm:
“Cửu Long cuộn sóng của Trần Hiếu Minh đã ghi lại được một khí thế cách mạng
chưa từng thấy trong mỗi con người và từng thôn xóm ở mảnh đất Bến Tre”[80].

“Tập bút kí của Trần Hiếu Minh có tác dụng giáo dục tích cực, kịp thời, trước hết là vì
những chất liệu mà tác giả khai thác là những chất liệu rất quý giá, rút ra từ trong thực tế
máu lửa của chiến tranh và của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, rút ra từ trong ngọn lửa đồng
khởi, ngay trên mảnh đất quê hương của đồng khởi. Tập bút kí viết kịp thời nóng hổi không
khí cách mạng và khí thế anh hùng của người Bến Tre, đóng góp vào việc thúc đẩy sự nghiệp
chống Mĩ của nhân dân miền Nam.”[68/289].
3.2.5. Bút kí Bùi Hiển
Trong quá trình đi lâu dài trên trên vùng tuyến lửa khu 4, Bùi Hiển viết khá nhiều bút
kí. Phần lớn những bài viết đó đã được tập hợp trong Đường lớn và tập Trong gió cát (Trong
gió cát in chung với một số truyện ngắn).
Nguyễn Cương trong bài Đọc Đường lớn, bút kí của Bùi Hiển viết “Ấn tượng sâu nhất
còn để lại sau khi đọc tập bút kí này là những bài viết về tội ác đẫm máu của giặc Mĩ. Những
bài viết đó tuy chiếm số ít nhưng gây được nhiều xúc động ở người đọc. Đó là Nợ máu và
đặc biệt: Chúng nó là một lũ đê hèn”[8].
Tuy nhiên người viết bài này cũng có nhắc đến một vài khuyết điểm của tập bút kí
“Nếu như chỗ mạnh của anh là quan sát tỉ mỉ, công phu, sử dụng đến mức cao nhất tiếng nói
của bản thân chất liệu cuộc sống thì chỗ yếu của anh lại chính là sự việc có lúc bị đưa vào
quá nhiều, chưa thành những điểm tựa để khi đứng cạnh nhau làm bật lên những vấn đề của
cuộc sống. Nhược điểm đó làm cho vài bài viết của anh trở nên bằng phẳng và tản mạn”[8].
Tác giả Nguyễn Phan Ngọc lại ấn tượng với năm bài bút kí của Bùi Hiển, đó là Bám
biển, Về Đại Phong, Nhật kí Vĩnh Linh, Trong gió cát, Chúng ta chiến đấu và chiến thắng,
ông viết “Năm bài bút kí đã giúp tôi hiểu thêm những con người Việt Nam mới, dũng cảm,
đầy khí phách anh hùng, đầy tinh thần chiến đấu và chiến thắng; biết rõ thêm cuộc sống mới,
cuộc sống mỗi ngày mỗi phát triển vô cùng nhanh chóng và diệu kì.”[60].
3.2.6. Tùy bút, bút kí Chế Lan Viên.
Các bài viết của Phan Hồng Giang, Hoàng Như Mai đều ca ngợi giá trị của tập bút kí
Những ngày nổi giận. Đọc xong cuốn sách, Hoàng Như Mai có cảm giác “Tôi thấy lòng
mình bình tĩnh, và tôi chắc rằng đó cũng là cảm tưởng của nhiều người” và khẳng định “tập
bút kí của Chế Lan viên những điều anh nói, cái cách anh nói đều toát lên điều đó – đánh
giặc Mĩ, đánh thắng”[39].

Phan Hồng Giang thì lại suy nghĩ “Đọc xong Những ngày nổi giận, ấn tượng sâu sắc
để lại trong lòng người đọc là những trang sách của Chế Lan Viên đã bám sát được thời sự
và cuộc sống của chúng ta”[20/47].
Bên cạnh đó, trong bài viết của mình, hai tác giả này cũng đã chỉ ra những tồn tại mà
tập bút kí này mắc phải, chủ yếu là ở mặt ngôn ngữ, cách tạo dựng hình ảnh. “Nhưng sao rải
rác trong một số trang viết của anh, người đọc vẫn thường bắt gặp một số ý nghĩ chung
chung, một số hình ảnh, một số từ đã bị lắp lại hơi nhiều làm cho từng đoạn văn chìm đi, ít
khêu gợi”[39] và “Anh vận dụng những kĩ xảo về mặt ngôn ngữ hơi nhiều và nghĩ rằng giá
được đọc anh giản dị hơn, tự nhiên hơn còn có cảm tưởng sâu sắc hơn về sức sống anh dồn
lên ngòi bút…”[39]. Tương tự như thế, Phan Hồng Giang cho rằng một số bài trong tập bút
kí có cái ấn tượng “khách quan lạnh lùng” và “cầu kì kiểu cách”. Tác giả bài viết cho rằng
Chế Lan Viên “đã nhìn hiện thực có phần nào lạnh lùng”; hay “có khi Chế Lan Viên lạm
dụng những biểu tượng ngôn ngữ, kết quả là những biện pháp tu từ đã che lấp mất cảm xúc
thực”[20/65].
Về tập bút kí Thăm Trung Quốc, Nguyễn Xuân Nam trong bài viết Chất thơ và chất
suy nghĩ của tập bút kí Thăm Trung Quốc nhận xét “Nhìn chung đây là tập bút kí viết khá
đều tay, mang nhiều chất thơ và chất suy nghĩ”[53]. Tác giả bài viết đã phân tích những biểu
hiện của chất thơ và chất suy nghĩ đó ở các mặt như hình ảnh, bố cục, lời văn ….
3.2.7. Bút kí Thép Mới
Thép Mới là nhà văn chuyên viết tùy bút, bút kí, ông viết bút kí từ những năm kháng
chiến chống Pháp, trong thời kì chống Mĩ, bút lực của Thép Mới vẫn dồi dào và để lại được
ấn tượng đẹp.
Vũ Đức Phúc trong bài viết Bàn về các thể kí trong văn học từ cách mạng tháng Tám
đến nay có bàn về bút kí của Thép Mới “Thép Mới xuất phát từ những chi tiết nhỏ, đi sâu
vào bản chất của các sự kiện; anh cũng nghiên cứu toàn diện vấn đề trình bày những khía
cạnh chủ yếu của nó, với một lối văn đanh thép hùng hồn, giàu tính chất trữ tình khỏe
mạnh”[66] nhưng bên cạnh đó bút kí cũng có những nhược điểm cơ bản, theo tác giả này là
“chỉ mới phác họa được qua loa những nhân vật làm anh chú ý”[66].
Riêng Lê Thị Đức Hạnh thì có một bài riêng nghiên cứu về bút kí Thép Mới, đó là bài
Bút kí Thép Mới. Tác giả nhận xét “Sở dĩ những bút kí của Thép Mới có sức truyển cảm khá

mạnh là do tác giả có tình cảm cách mạng phong phú, sôi nổi và những tình cảm đó được thể
hiện trong mỗi suy nghĩ, mỗi hình tượng mà anh xây dựng”[24]. Cũng như tác giả Vũ Đức
Phúc, Lê Thị Đức Hạnh cũng nói đến nhược điểm trong bút kí Thép Mới “Thép Mới viết
chưa đều tay, hãy còn những đoạn văn hơi khô, thiếu những hình tượng thật cụ thể, sinh
động và có lúc lại quá thiên về triết lí. Đó đây còn nhắc đi nhắc lại một số hình ảnh quá quen.
Một ít bài còn ở mức tường thuật.”[24].
3.2.8. Tùy bút Nguyễn Tuân
Có thể nói đây là tác giả mà tác phẩm của ông được giới nghiên cứu quan tâm nhiều
nhất. Tuy nhiên tùy bút Nguyễn Tuân trong giai đoạn chống Mĩ thì nổi bật ở một số ý kiến
của các nhà nghiên cứu như Nguyễn Đăng Mạnh, Vương Trí Nhàn, Hà Văn Đức…
Nguyễn Đăng Mạnh trong bài “Con đường Nguyễn Tuân đi đến bút kí chống Mĩ” đã lí
giải, phân tích những đổi thay trong quan niệm nghệ thuật cũng như trong tác phẩm tùy bút
trước và sau cách mạng. “Đến bút kí chống Mĩ, quả thực cuộc sống xã hội đi vào Nguyễn
Tuân có tấp nập hơn, sôi nổi hơn và điều đáng chú ý là những con người trong đó phần nhiều
được anh mô tả một cách khách quan hơn.”[43].
Quan tâm đến đặc điểm thể loại, Hà Văn Đức có bài viết “Tùy bút Nguyễn Tuân sau
cách mạng tháng Tám”, ông nhận thấy tùy bút giai đoạn chống Mĩ của Nguyễn Tuân “Chất
trữ tình đậm đà được kết hợp với chất trí tuệ sắc sảo, với những liên tưởng phong phú, táo
bạo bất ngờ đã làm nên nét độc đáo riêng biệt của Nguyễn Tuân” hay “đặc sắc trong tùy bút
của Nguyễn Tuân còn ở cái tài kể chuyện rất vui, rất hóm và có duyên của ông.”[18].
Gần đây, năm 2004, Nguyễn Thị Hồng Hà trong luận án tiến sĩ Ngữ Văn Trường Đại
học Khoa học xã hội và nhân văn – Đại học Quốc gia thành phố Hồ Chí Minh, với đề tài Đặc
trưng tùy bút Nguyễn Tuân, đã nêu lên toàn bộ đặc trưng tùy bút Nguyễn Tuân cả về nội
dung và nghệ thuật, trong đó những tác phẩm tùy bút giai đoạn 1954 – 1975 của Nguyễn
Tuân cũng được quan tâm rất nhiều. Đặc biệt về hai tập tùy bút nổi tiếng Sông Đà và Hà Nội
ta đánh Mĩ giỏi, tác giả luận án đã cho rằng: “Nếu Sông Đà là một bộ tranh liên hoàn hoành
tráng diễn tả vẻ đẹp độc đáo cùng khí thế mở mang lao động đất nước, với chất men lãng
mạn đầy chất thơ; thì Hà nội ta đánh Mĩ giỏi là thiên anh hùng ca của tọa độ lửa kiên cường,
do chính một nhà văn gốc Hà Nội viết. Nó thể hiện được bản lĩnh văn hóa cao đẹp của thủ đô
nghìn năm văn hiến”[22/33]…

4. Phương pháp nghiên cứu
Thực hiện đề tài Đặc điểm tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam giai
đoạn 1954 – 1975, chúng tôi đã sử dụng kết hợp những phương pháp nghiên cứu sau:
4.1. Phương pháp khảo sát các tác phẩm tùy bút, bút kí của các tác giả đã nêu trong
mục 2, trên cơ sở đó chọn lọc những tác phẩm tiêu biểu để phục vụ những yêu cầu cụ thể của
từng chương.
4.2. Phương pháp so sánh, chúng tôi sử dụng so sánh lịch đại – so sánh những tác
phẩm thời kì trước, so sánh đồng đại – so sánh những tác phẩm của các tác giả cùng thời với
nhau từ đó rút ra những đặc trưng chung nhất của tùy bút, bút kí giai đoạn này cũng như
nhận ra được nét khác biệt của mỗi tác giả.
4.3. Phương pháp phân tích, người viết sử dụng phương pháp này nhằm đi sâu vào các
tác phẩm về mặt nội dung và nghệ thuật.
4.4. Phương pháp nghiên cứu lịch sử nhằm tái hiện những giai đoạn lịch sử dân tộc và
những chặng đường phát triển của hai thể loại.
5. Đóng góp của luận văn
Với đề tài Đặc điểm của tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam giai đoạn
1954 – 1975, luận văn kì vọng sẽ có những đóng góp khoa học nhất định.
Luận văn khảo sát và xác định những đặc điểm về nội dung và đặc sắc nghệ thuật của
tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975.
Trên cơ sở đó, Luận văn ghi nhận những thành công, những đóng góp cũng như những
hạn chế của tùy bút, bút kí giai đoạn 1954 – 1975 đối với văn học cách mạng Việt Nam.
Từ việc nghiên cứu những thành tựu chung, Luận văn bước đầu tìm hiểu những nét
độc đáo riêng trong phong cách tùy bút, bút kí của một số tác giả tiêu biểu của giai đoạn văn
học này.
6. Cấu trúc của luận văn
Luận văn gồm 139 trang, ngoài phần Dẫn nhập 11 trang, phần Kết luận 4 trang, phần
Tài liệu tham khảo 8 trang, Luận văn trình bày thành 3 chương
Chương 1. Diện mạo và vị trí của tùy bút, bút kí văn học trong văn học cách mạng Việt Nam
giai đoạn 1954 – 1975.
Chương 2. Bức tranh hiện thực sinh động, phong phú.(đặc trưng về nội dung)

Chương 3. Bút pháp đa dạng, linh hoạt.(đặc trưng về nghệ thuật)
Chương 1
DIỆN MẠO VÀ VỊ TRÍ CỦA TÙY BÚT, BÚT KÍ VĂN HỌC TRONG
VĂN HỌC CÁCH MẠNG VIỆT NAM 1954 – 1975

Kí là một thể loại văn học “áp sát” đời sống. Thể loại tùy bút, bút kí giai đoạn này đã
bám sát, phản ánh kịp thời hiện thực đời sống. Để tìm hiểu thành tựu của hai thể loại này,
Luận văn xin trình bày khái quát về bối cảnh lịch sử giai đoạn 1954 – 1975. Trên cơ sở đó
phác họa diện mạo của hai thể loại và tìm hiểu vị trí của nó trong bức tranh chung của văn
học cách mạng giai đoạn này.
1.1. Bối cảnh lịch sử, xã hội Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975
Giai đoạn lịch sử 1954 – 1975 xã hội Việt Nam có nhiều biến đổi quan trọng, nhiều sự
kiện liên tiếp nổ ra đã tác động lớn đối với vận mệnh dân tộc. Có thể thấy những biến động
đó trong những chặng đường lịch sử sau:
1.1.1. Từ năm 1954 đến năm 1964
Chiến thắng Đông – xuân 1953 – 1954 mà đỉnh cao là chiến thắng Điện Biên Phủ
(ngày 7-5-1954) đã buộc thực dân Pháp phải kí hiệp định Giơnevơ, rút quân về nước lập lại
hoà bình trên cơ sở thừa nhận chủ quyền dân tộc của ba nước Đông Dương, kết thúc thắng
lợi cuộc kháng chiến chống Pháp. Tuy nhiên do tình hình chính trị thế giới phức tạp, Việt
Nam tạm thời bị chia làm hai miền với hai chế độ chính trị khác nhau: miền Bắc đã hoàn
toàn giải phóng và đi lên chủ nghĩa xã hội, miền Nam tạm thời bị đế quốc Mĩ và các lực
lượng tay sai thống trị. Vì thế sự nghiệp cách mạng vẫn chưa hoàn thành. Hai yêu cầu đặt ra
là xây dựng miền Bắc và giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.
Đối với miền Bắc, từ năm 1954 đến 1960, cách mạng đặt ra nhiệm vụ hết sức cấp bách
là khôi phục kinh tế và cải tạo xã hội chủ nghĩa. Công cuộc khôi phục kinh tế diễn ra trong
trong điều kiện hết sức khó khăn vì đất nước vốn là một nước thuộc địa, lại vừa trải qua
chiến tranh, cơ sở vật chất cũng như các yếu tố tinh thần bị tàn phá nặng nề. Trước tình hình
đó, tháng 9 – 1954, Bộ chính trị đã ra nghị quyết và vạch rõ nhiệm vụ trước mắt là ổn định
trật tự xã hội, ổn định vật giá, ổn định thị trường. Trọng tâm ở cả thành phố và nông thôn là
phục hồi và nâng cao sản xuất, phục hồi kinh tế quốc dân mà then chốt là phát triển sản xuất

nông nghiệp. Với quyết tâm cao, cuối năm 1957 kế hoạch khôi phục kinh tế đã căn bản hoàn
thành và nhiều chỉ tiêu đã hoàn thành vượt mức. Nông nghiệp, công nghiệp, giao thông vận
tải đã có bộ mặt mới, đặc biệt các ngành văn hóa, giáo dục, y tế đã phát triển nhanh chóng.
Sau ba năm khôi phục kinh tế với nhiều thành quả quan trọng, miền Bắc sôi nổi bước
vào thời kì cải tạo xã hội chủ nghĩa và phát triển kinh tế. Không khí này diễn ra ở tất cả các
vùng từ đồng bằng tới miền núi, ở tất cả các ngành từ công nghiệp, nông nghiệp, thương
nghiệp, giáo dục, y tế. Với những chương trình như hợp tác hoá nông nghiệp, phát triển
thành phần kinh tế quốc doanh…. “Kết quả cải tạo xã hội chủ nghĩa đã có tác động tích cực
trong việc xoá bỏ cơ bản về chế độ người bóc lột người, góp phần thúc đẩy sản xuất phát
triển, nhất là trong điều kiện có chiến tranh”[23/148]. Thắng lợi của kế hoạch ba năm (1958
-1960) và cải tạo xã hội chủ nghĩa đã tạo nên những chuyển biến to lớn trên miền Bắc nước
ta.
Ở miền Nam, trước khi hiệp định Giơnevơ được kí kết, Mĩ đã đưa Ngô Đình Diệm lên
làm thủ tướng bù nhìn ở miền Nam Việt Nam. Sau khi lên nắm chính quyền, Ngô Đình Diệm
đã xây dựng miền Nam thành “quốc gia mạnh”, do đó chúng triệt để thi hành những chính
sách độc ác, dã man, nguy hiểm nhất là chúng đưa “lối sống Mĩ” tràn vào miền Nam để đầu
độc nhân dân ta, nhất là tầng lớp thanh – thiếu niên. Chúng vừa mua chuộc, vừa mị vừa đàn
áp trắng trợn, cưỡng bức nhân dân trong các chiến dịch tố cộng, vu khống tố cáo cộng sản,
đề cao Ngô Đình Diệm. Tình hình đó khiến cho cách mạng bị tổn thất nặng nề. Nhiều phong
trào đấu tranh đã nổ ra, đấu tranh vũ trang và đấu tranh chính trị kéo dài cho đến năm 1960.
Tiêu biểu trong các phong trào đó là phong trào “đồng khởi”. Xuất phát từ yêu cầu của nghị
quyết 15 của hội nghị Ban Chấp Hành Trung Ương Đảng vào tháng 1 – 1959, ngọn lửa đồng
khởi đã cháy lên trên nhiều vùng rộng lớn ở miền Nam, từ Ninh Thuận, Bình Thuận, Quãng
Ngãi cho đến các vùng Đông Nam Bộ, Đồng bằng sông Cửu Long – đặc biệt là ở tỉnh Bến
Tre. Thắng lợi của phong trào đồng khởi đã đánh dấu bước phát triển của cách mạng miền
Nam và sự suy yếu của chính quyền Ngô Đình Diệm.
Từ năm 1961 đến năm 1964, bối cảnh lịch sử xã hội giai đoạn này có một sự biến
chuyển tích cực rõ nét, miền Bắc đẩy mạnh xây dựng chủ nghĩa xã hội – đây được coi nhiệm
vụ quyết định nhất đối với sự nghiệp cách mạng của cả nước. Còn miền Nam tiếp tục thực
hiện cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân – cuộc cách mạng này có ý nghĩa quyết định trực

tiếp để đánh đổ đế quốc và tay sai, thực hiện hoà bình và thống nhất đất nước.
Miền Bắc, từ năm 1961 Đảng đã xác định lấy xây dựng chủ nghĩa xã hội làm trọng
tâm. Một phong trào thi đua xây dựng chủ nghĩa xã hội được dấy lên sôi nổi khắp nơi. Nếu
giai đoạn trước, Đảng chú ý phát triển nông nghiệp thì sang giai đoạn này đã bước đầu chú ý
công nghiệp hoá nước nhà – điều này được thể hiện rất rõ trong kế hoạch năm năm lần thứ
nhất(1961 – 1965). Trong công nghiệp, các ngành công nghiệp chủ yếu như điện, cơ khí,
luyện kim, hoá chất, vật liệu xây dựng, đã được hình thành và phát triển rất nhanh, nhất là
ngành điện và cơ khí. Đây được coi là điều kiện thuận lợi cho các ngành công nghiệp nói
chung phát triển với tốc độ nhanh hơn nữa. Nông nghiệp cũng được ưu tiên đầu tư đúng
mức, đặc biệt đã chú ý phát triển hợp tác xã nông nghiệp và nông trường quốc doanh để làm
cơ sở cho sự phát triển nông nghiệp. Văn hoá, giáo dục ngày càng ổn định, đời sống vật chất
và tinh thần của nhân dân không ngừng được nâng cao. Trong năm năm này, đời sống của
nhân dân miền Bắc ổn định, với tinh thần tất cả cho chủ nghĩa xã hội, miền Bắc đã thực hiện
thắng lợi kế hoạch năm năm lần thứ nhất, tạo ra được sự chuyển biến mạnh mẽ và khơi gợi
nhiều phong trào thi đua giữa các tỉnh với nhau. “Thắng lợi đó đã tạo cho miền Bắc cơ sở
chính trị tinh thần và vật chất để tự bảo vệ, liên tiếp đánh thắng các cuộc chiến tranh phá
hoại của Mĩ sau này, đồng thời làm trọn nhiệm vụ cơ sở của cách mạng giải phóng miền
Nam, hậu phương lớn của tiền tuyến lớn miền Nam và là hậu phương lớn của cả cách mạng
ba nước Đông Dương”[23/179].
Trong khi đó, ở miền Nam, tình hình xã hội đã có nhiều biến động. Sau khi Kennơđi
lên làm tổng thống, Mĩ đã điên cuồng chống phá cách mạng Việt nam dưới nhiều hình thức –
tiêu biểu là thực hiện kiểu chiến tranh đặc biệt. Chúng đã dồn nhân dân vào ấp chiến lược để
dễ dàng cho chúng trong việc thực hiện âm mưu của mình. Chúng dùng sức mạnh của bộ
máy quân sự và chính trị để cưỡng bức, càn quét, chúng còn tiến hành những cuộc hành quân
càn quét dài ngày vào những vùng Bến Cát, Tây Ninh, Bình Định, Phú Yên…, đời sống của
nhân dân vô cùng cực khổ, đau thương, qua những trận càn đó, cách mạng đã có rất nhiều
mất mát, hi sinh. Tháng 1 – 1961, Bộ chính trị họp, quyết định về những nhiệm vụ công tác
trước mắt của cách mạng miền Nam, theo đó phong trào cách mạng đã có nhiều sự thay đổi.
Đấu tranh vũ trang được phát huy với quy mô ngày càng lớn, kết hợp chặt chẽ với đấu tranh
chính trị. Phong trào này bước đầu đã phá vỡ từng mảng chính quyền địch ở nông thôn, tiêu

diệt và làm tan rã hàng vạn tề ngụy, phá huỷ gần hết các “khu dinh điền”, “khu trù mật” của
địch… đưa khí thế cách mạng ngày càng dâng cao. Đã có những sự kiện điển hình, tiêu biểu
cho phong trào chống Mĩ trong giai đoạn này như chiến thắng ấp Bắc – Mĩ Tho vào tháng 1
– 1963, hoà thượng Thích Quảng Đức tự thiêu để phản đối Mĩ (11-6-1963)… đã làm thất bại
kế hoạch Xtalây – Taylo mà Mĩ đưa ra đồng thời những sự kiện đó đã gây được xúc động
mạnh trong nhân dân, từ đó làm cho khí thế cách mạng ngày càng trào dâng mãnh liệt. Sự
phá sản của chiến tranh đặc biệt đã đánh dấu một bước phát triển mới của cách mạng miền
Nam, minh chứng cho sự đúng đắn, kịp thời trong đường lối lãnh đạo của Đảng.
1.1.2. Từ năm 1965 đến năm 1975
Trong ba năm (1965 – 1968), miền Nam chiến đấu chống chiến lược chiến tranh cục
bộ của Mĩ. Ỷ vào ưu thế quân đội đông, vũ khí hiện đại, hỏa lực mạnh, cơ động nhanh,
chúng đã tiếp tục, thường xuyên mở những cuộc càn quét lớn như cuộc hành quân Áttơnborơ
đánh vào khu Dương Minh Châu vào tháng 11 – 1966, cuộc hành quân Xêđaphôn vào Trảng
Bàng – Bến Súc – Củ Chi vào tháng 1 – 1967, cuộc hành quân Gianxơn Xiti đánh vào Bắc
Tây Ninh từ tháng 2 đến tháng 4 – 1967. Tuy nhiên, Mĩ tăng cường và mở rộng chiến tranh
trong thế thua, bị động và một tinh thần chiến đấu bệ rạc nên không bao lâu trước sự tấn
công ồ ạt và sự kiên cường đánh trả, thế chủ động “tìm Mĩ mà đánh, tìm ngụy mà diệt” đang
dâng cao của nhân dân ta thì chiến tranh cục bộ của Mĩ cũng bị phá sản một cách nhanh
chóng. Đỉnh cao cho phong trào cách mạng những năm 1965 – 1968 là cuộc tổng tiến công
và nổi dậy vào Tết Mậu Thân năm 1968 đã làm cho địch choáng váng. Với cuộc tập kích
này, tuy còn nhiều hạn chế nhưng đã tạo ra bước ngoặt quyết định cho cuộc kháng chiến
chống Mĩ cứu nước, làm lung lay ý chí xâm lược của quân viễn chinh Mĩ, buộc chúng phải
xuống thang chiến tranh.
Không từ bỏ âm mưu xâm lược của mình, Mĩ dựng lên “sự kiện vịnh Bắc bộ” và chính
thức mở rộng cuộc chiến tranh không quân và hải quân lần thứ nhất phá hoại miền Bắc vào
ngày 7 – 2 – 1965. Trước tình hình đó, miền Bắc vừa chiến đấu chống chiến tranh phá hoại,
vừa phối hợp với miền Nam chống chiến tranh cục bộ, lại vừa tiếp tục xây dựng chủ nghĩa
xã hội trong điều kiện chiến tranh và làm nghĩa vụ hậu phương lớn.
Từ năm 1969 đến năm 1973, sau khi trúng cử tổng thống, chính thức bước vào Nhà
Trắng, đầu năm 1969 Nich xơn tiếp tục đẩy mạnh chiến tranh Việt Nam với chiến lược Việt

Nam hoá chiến tranh, “dùng người Việt đánh người Việt”. Ních xơn đưa ra cùng lúc ba loại
chiến tranh là Chiến tranh giành dân, Chiến tranh hủy diệt và Chiến tranh bóp nghẹt, trên cơ
sở huy động sức mạnh tối đa về quân sự của nước Mĩ kết hợp với thủ đoạn chính trị và ngoại
giao xảo quyệt. Tất cả những chính sách đó đã khiến cho nhân dân miền Nam rơi vào đời
sống vật chất và tinh thần vô cùng cực khổ, mất mát hi sinh ngày càng nhiều.
Đáp lại lời kêu gọi của Hồ Chí Minh, nhiều phong trào quần chúng đã nổ ra ở hầu
khắp các vùng nông thôn Trung Trung Bộ và đồng bằng sông Cửu Long với quyết tâm
chống ác ôn, phá kìm kẹp, giành quyền làm chủ. Ở thành thị, công nhân, học sinh sinh viên,
trí thức, phật tử và các tầng lớp khác đã đấu tranh mạnh mẽ dưới nhiều hình thức phong phú
như bãi công, bãi khoá, mít tinh…và đã thu được nhiều thắng lợi. Cuộc tiến công chiến lược
năm 1972 là sự kiện tiêu biểu cho phong trào chống Mĩ giai đoạn này, tuy bị tổn hại nhiều
nhưng đã giáng đòn mạnh vào quân ngụy và quốc sách “bình định” của chiến lược Việt Nam
hóa chiến tranh của Mĩ.
Giữa lúc cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc và cuộc kháng chiến chống Mĩ
cứu nước của nhân dân ta ở cả hai miền đang trên đà thắng lợi thì ngày 2 – 9 – 1969 chủ tịch
Hồ Chí Minh qua đời, đó là một tổn thất lớn đối với dân tộc ta, Đảng ta và cách mạng nước
ta.
Trước nguy cơ phá sản của chiến lược Việt Nam hóa chiến tranh, để cứu vãn tình thế,
Níchxơn tiến hành “Mĩ hoá” trở lại cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam, bằng cách huy
động trở lại lực lượng lớn không quân và hải quân ồ ạt tham chiến ở miền Nam và gây lại
cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc. Do đó miền Bắc tiếp tục khôi phục và phát triển kinh tế
chi viện cho miền Nam, lại vừa phải chống chiến tranh phá hoại lần thứ hai của Mĩ. Bằng
quyết tâm của mình, nhân dân miền Bắc đã làm thất bại cuộc chiến tranh phá hoại lần thứ hai
này với sự kiện “Điện Biên Phủ trên không” vào cuối năm 1972 đưa miền Bắc trở lại không
khí hòa bình.
Từ năm 1973 đến năm 1975, nhiệm vụ đặt ra cho miền Bắc lúc này vừa tranh thủ hoà
bình để hàn gắn vết thương chiến tranh, khôi phục và phát triển kinh tế đẩy mạnh sản xuất,
xây dựng chủ nghĩa xã hội, ổn định đời sống nhân dân, tăng cường tiềm lực mọi mặt của hậu
phương vừa phải luôn đề cao cảnh giác, sẵn sàng đối phó với mọi âm mưu và hành động của
địch. Bên cạnh đó, miền Bắc còn phải thực hiện nhiệm vụ của hậu phương lớn là chi viện

sức người, sức của cho tiền tuyến lớn miền Nam.
Miền Nam, quân đội Mĩ và chính quyền Nguyễn Văn Thiệu vẫn ra sức chống phá cách
mạng Việt Nam bằng mọi cách, mọi mặt. Nhưng cách mạng và chiến tranh giải phóng miền
Nam đã có căn cứ địa và hậu phương vững chắc nên không ngừng lớn mạnh. Cuối năm 1974
đầu năm 1975, tình hình ngày càng có lợi cho cách mạng nên Bộ chính trị đã bàn kế hoạch
giải phóng miền Nam. Với cuộc tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975 mà tiêu biểu
là chiến dịch Hồ Chí Minh đã kết thúc sự nghiệp chống Mĩ cứu nước một cách thắng lợi
hoàn toàn. “Đó là cuộc chiến tranh yêu nước vĩ đại, cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc và
bảo vệ Tổ quốc tiêu biểu của nhân dân ta. Cuộc chiến tranh đã kéo dài hơn hai thập niên (từ
tháng 7 – 1954 đến tháng 5 – 1975), dài hơn trong bất cứ cuộc chiến tranh nào trong lịch sử
và phải chống lại một đế quốc lớn mạnh nhất là đế quốc Mĩ”[23/270]. Cuộc kháng chiến
chống Mĩ cứu nước thắng lợi đã kết thúc hai mươi mốt năm chiến đấu chống Mĩ và ba mươi
năm chiến tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ Tổ quốc từ cách mạng tháng Tám 1945, chấm
dứt vĩnh viễn ách thống trị của chủ nghĩa đế quốc và chế độ phong kiến ở nước ta, rửa sạch
nỗi đau mất nước trên một thế kỉ. Trên cơ sở đó hoàn thành về cơ bản cuộc cách mạng dân
tộc dân chủ nhân dân trong cả nước, bảo vệ và phát triển những thành tựu của cách mạng xã
hội chủ nghĩa ở miền Bắc, xóa bỏ mọi chướng ngại trên con đường thực hiện thống nhất đất
nước. Miền Nam giải phóng, đất nước được thống nhất và bước vào những trang lịch sử mới.
Hiện thực lịch sử đó của đất nước đã được văn học cách mạng phản ánh một cách trọn
vẹn, sinh động qua các tác phẩm văn học, hay nói cách khác “Văn học thực sự là một chứng
nhân của một quá trình lịch sử hết sức hào hùng.”[37] trong đó có tùy bút, bút kí văn học giai
đoạn 1954 – 1975.
1.2. Diện mạo của tùy bút, bút kí văn học giai đoạn 1954 – 1975
Diện mạo của tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam giai đoạn 1954 –
1975 có thể phân chia ở hai phạm vi rõ rệt, đó là tùy bút, bút kí trong những năm đầu xây
dựng chủ nghĩa xã hội và tùy bút, bút kí viết về chiến tranh chống Mĩ cứu nước.
1.2.1. Tùy bút, bút kí trong những năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội
Ngày 7 tháng 5 năm 1954 chiến dịch Điện Biên Phủ kết thúc thắng lợi, những tên lính
cuối cùng của thực dân Pháp đã rút khỏi Việt Nam, hòa bình được lập lại, miền Bắc bước
vào thời kì hàn gắn vết thương chiến tranh và đi vào thời kì xây dựng chủ nghĩa xã hội. Với

một tinh thần quyết tâm cao, nhân dân đã bước vào cuộc sống mới một cách tích cực, khẩn
trương, một không khí nhộn nhịp, rộn rã chưa từng thấy. Tất cả đó đã chi phối đến hoạt động
văn học nghệ thuật. Các nhà văn, nhà thơ đã hoà nhập với cuộc sống, về với nhân dân, về với
những vùng đất mới. Các nhà viết kí cũng đã đồng hành trên con đường hoà nhập ấy, những
tùy bút, bút kí mới ra đời, giai đoạn đầu còn sơ sài, nghèo nàn về nội dung, đơn giản về nghệ
thuật nhưng càng về sau những tùy bút, bút kí càng có chất lượng nghệ thuật cao. Đặc biệt
khi báo Văn học tổ chức cuộc thi bút kí, phóng sự đã lôi cuốn, thu hút được rất nhiều người
tham gia và đã có được những tác phẩm có giá trị. Các tác phẩm hầu như đều hướng về đất
nước trong cao trào xây dựng chủ nghĩa xã hội và mang hơi thở trực tiếp của đời sống mới.
Tiêu biểu nhất phải kể đến tập tùy bút Sông Đà của Nguyễn Tuân. Tập tùy bút xuất bản lần
thứ nhất vào năm 1960, ngay sau khi xuất bản đã được bạn đọc đón nhận một cách nồng
nhiệt, trở thành một cuốn sách gối đầu giường của rất nhiều người lúc bấy giờ. Sông Đà gồm
mười lăm bài tùy bút và một bài thơ phác thảo: Đường lên Tây Bắc; Giăng liềm (bài thơ
phác thảo); Tây Trang; Đi mở đường; Dọn nhà lên Điện Biên; Một tí về lịch sử và một bản lí
lịch; Phố núi; Xoè; Đào cộng sản; Đất cũ Sơn La; Tình cao su; Bài ca trên mặt phần đường;
Gió than Uyên; Than Quỳnh Nhai; Người lái đò sông Đà.
Đề tài của Sông Đà là cuộc sống, con người Tây Bắc trong công cuộc xây dựng chủ
nghĩa xã hội, với tập tùy bút này, Nguyễn Tuân đã cho mọi người thấy cái không khí phấn
chấn trong cuộc sống mới ấy không chỉ diễn ra ở những thành phố lớn mà còn lan tỏa đến
những bản Mèo xa xôi, heo hút. Tuy nhiên, với Tây Bắc, nhà văn còn khám phá sâu hơn thế,
nhiều hơn thế, ông về với Tây Bắc của thời quá khứ với “một tí về lịch sử” của tên vua Đèo
Văn Long – tay sai của Pháp, độc ác, dâm ô và những đứa con cùng bản chất với hắn. Cùng
với cuộc sống của tên vua ấy là thân phận của những cô xoè phải “giẫm lên máu mình mà
múa, rồi máu tươi ấy khô dần một đống trên một cuộc đời đã biến thành một cái đệm, lớp
máu đêm sau đóng vẩy lên lớp máu đêm đầu, và cứ thế, cứ thế.”[86/193]. Trở về với hiện tại,
ông tìm đến vẻ đẹp của con người Tây Bắc mà ông gọi đó là “chất vàng mười” của tâm hồn.
Ông đồng tình, ủng hộ với những người “dọn nhà lên Điện Biên” – dù với họ không khỏi bịn
rịn, nhớ thương làng cũ nhưng trên hết là sự chờ đợi, háo hức những đổi thay của cuộc đời
họ trên mảnh đất mới, ông cũng ca ngợi những người đang ngày đêm mở đường xây dựng
Điện Biên và ông hát ca cùng họ trên mặt phần đường. Ông ăn ở cùng những chiến sĩ đồn

Tây Trang đang ngày đêm bảo vệ biên giới Tổ quốc, gặp những người lái đò trên dòng sông
Đà hiểm trở… bởi tất cả những con người ấy rồi đây sẽ làm cho Tây Bắc đổi thay. Nhà văn
hi vọng cho một ngày mai tươi sáng sẽ đến với Tây Bắc. Sông Đà còn dành rất nhiều những
trang viết về thiên nhiên rất đẹp, rất đặc trưng của núi rừng Tây Bắc – hoa mận, hoa ban
trắng xóa, những nương ngô xanh mướt sườn đồi.... Những cảnh thiên nhiên thơ mộng cũng
như sự hùng vĩ hay khắc nghiệt của nó đều được Nguyễn Tuân miêu tả rõ nét đến tận cùng
bản chất. Có thể nói, dưới ngòi bút Nguyễn Tuân, cảnh và người Tây Bắc hiện lên sống động
chân thực hơn bao giờ hết, với nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ bậc thầy, vận dụng linh hoạt các
thao tác miêu tả, liên tưởng, tưởng tượng, Sông Đà trở thành một tập tùy bút hay nhất trong
sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân và cũng là đặc sắc nhất trong tùy bút Việt Nam.
Tùy bút, bút kí viết trong những năm đầu xây dựng chủ nghĩa xã hội còn phải kể đến
các tác phẩm của Thép Mới. “Nói đến Thép Mới, người ta thường nghĩ anh là một nhà báo,
một nhà báo lớn được công chúng mến mộ, được bạn bè trong và ngoài nước đánh giá
cao”[81/126], vì thế “Trong nền báo chí cách mạng Việt Nam mấy chục năm qua có thể xem
anh là một trong vài ba người vinh dự đứng ở hàng đầu”[81/127]. Không những thế “Thép
Mới còn là một nhà văn, hay nói đúng hơn là một nhà báo đậm chất văn chương trong tư duy
sáng tạo, trong cách diễn đạt và sử dụng ngôn từ”[81/127]. Sau Trách nhiệm viết từ thời
kháng chiến chống Pháp và Cây tre (1955), Như anh em một nhà (1957) viết đầu những năm
chống Mĩ, Thép Mới viết tiếp Hiên ngang Cu-ba (1962) và Điện Biên Phủ, một danh từ Việt
Nam (1965) những tác phẩm này mới thực sự gây được nhiều ấn tượng với bạn đọc và tên
tuổi của Thép Mới với tư cách là nhà văn được biết đến nhiều. Hiên ngang Cu – ba gồm bảy
bài bút kí (Hiên ngang Cu-ba; Ngày đầu năm ở bán cầu bên kia; Gặp Phi - đen Ca-xtơ-rô;
Cây đời rất xanh tươi của châu Mĩ; Vang bóng một thời … Mĩ; Từ La Ha-van đến Gi-rông;
Một cuộc đời của mía.) viết về con người và phong cảnh đất nước Cu-ba xinh đẹp – đất nước
xã hội chủ nghĩa đầu tiên ở Tây bán cầu trong một lần nhà văn theo đoàn sang công tác nơi
đây. Trong bảy bài bút kí đó, Thép Mới đã cho bạn đọc khắp nơi thấy được sức sống mãnh
liệt đang trào dâng trong con người và cảnh vật của đất nước Cu-ba. Những con người anh
hùng đang tràn đầy quyết tâm trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, những hàng cọ
pa-ma-rê-an cao vút, những cánh đồng mía bạt ngàn, xanh tốt, tít tắp tận chân trời. Tất cả
như đang thách thức với kẻ thù ở ngay bên cạnh mình. Với chất liệu hiện thực ngồn ngộn,

cách miêu tả tỉ mỉ Hiên ngang Cu-ba đã thật sự thu hút, đã chinh phục được biết bao trái tim
bạn đọc lúc bấy giờ.
Khác với phong cách của Hiên ngang Cu – ba, khi viết Điện Biên Phủ - một danh từ
Việt Nam với chín bài bút kí, tùy bút xâu chuỗi lẫn nhau, năm bài nói về Điện Biên Phủ: Đâu
có giặc là ta cứ đi; Nhân nghe nói về bọn “cọp đen” và bọn “ó đỏ”; Hakin nên ra mà xem
bảo tàng Điện Biên Phủ; Chiếc ca rỗng chứa sóng ngầm; Điện Biên Phủ, một danh từ Việt
Nam, hai bài lấy khung cảnh rộng lớn là cuộc sống sản xuất và đấu tranh trên những dải đất
nóng bỏng của tiền tuyến: Chiến công tháng Tám; Mùa thu cây lúa và cây súng; một bài ca
ngợi sự biến đổi thần kì, khả năng và tiềm lực vô hạn của Thủ đô: Hà Nội mà chúng ta yêu;
một bài ca ngợi người thợ điện anh hùng của Sài Gòn: Tấm gương của anh Trỗi, cảm xúc
của ông dường như lắng lại bởi ông đang viết về mảnh đất nơi ông đã từng gắn bó cả tuổi
thanh xuân. Cả tập bút kí là sự xen lẫn của nhiều cung bậc cảm xúc của nhà văn trước những
sự kiện, con nguời mà ông nói đến.
Với giọng văn hào sảng, chất tư liệu phong phú, với sự đối chiếu không gian, thời
gian, thể hiện vốn hiểu biết lịch sử sâu sắc của tác giả, hai tập bút kí thật sự đã tạo nên được
những ấn tượng sâu đậm và cũng là đánh dấu cho sự phát triển của bút kí trong văn học cách
mạng Việt Nam.
1.2.2. Tùy bút, bút kí viết về chiến tranh chống Mĩ cứu nước
Giai đoạn chống Mĩ cứu nước là giai đoạn mà thể kí nói chung và tùy bút, bút kí nói
riêng có sự phát triển rực rỡ. Hiện thực đất nước chiến tranh chính là mảnh đất màu mỡ để
các nhà văn khai thác một cách trọn vẹn cho các tác phẩm của mình. Nhiều tùy bút, bút kí ra
đời đã thành công cả về nội dung tư tưởng lẫn hình thức nghệ thuật, tạo nên được dấu ấn và
trở thành tác phẩm tiêu biểu cho thể loại kí, cũng như cho văn học chống Mĩ.
Trước hết phải kể đến những sáng tác của Nguyễn Trung Thành. Ông viết kí không
nhiều (chỉ với những bài bút kí như Người dũng sĩ dưới chân núi Chư Pông; Chị Thuận;
Trên quê hương những anh hùng Điện Ngọc và những tùy bút như Đường chúng ta đi và
Trận đánh bắt đầu từ hôm nay) nhưng những tác phẩm ấy đã gây xúc động sâu sắc, với
những hấp dẫn riêng đã khiến bạn đọc say mê từ những câu văn mở đầu cho đến kết thúc.
Hai thiên tùy bút Đường chúng ta đi và Trận đánh bắt đầu từ hôm nay ghi lại chân thành
những cảm xúc của người chiến sĩ trước giờ xuất kích, nhưng rộng ra là những xúc cảm,

nghĩ suy của tác giả về dân tộc, là lòng tự hào về truyền thống cha ông, là quyết tâm đánh
giặc để đem lại hoà bình cho đất nước. “Những ý nghĩ như toả lan tự nhiên trong đêm khuya
nhưng vẫn lay động xoáy sâu vào mạch tình cảm yêu nước. Những ý nghĩ trong đêm nay,
ngày mai sẽ trở thành hành động, thành sức mạnh và chiến công cụ thể”[16/164]. Đặc biệt là
tùy bút Đường chúng ta đi được viết trong những ngày chuẩn bị cho trận đánh (trận Núi
Thành), công tác chính trị đang cần một lời kêu gọi, một lời động viên, ban ngày bận công
tác, trong hai đêm ông viết xong bài tùy bút này – lúc đó được coi là một bài báo động viên
chiến sĩ. Đây cũng là tác phẩm lần đầu tiên nhà văn giới thiệu với bạn đọc bút danh Nguyễn
Trung Thành. Với tùy bút Đường chúng ta đi, “Không chỉ các chiến sĩ dự trận Núi Thành
năm ấy mà nhiều lớp thanh niên trên hai miền đất nước đọc bài thơ tùy bút ấy hay học nó
trong chương trình văn học ở nhà trường đã mang nguyên vẹn tâm tư và tình cảm nồng cháy
thiết tha ấy ra mặt trận”[75/361].
Với những con người anh hùng trong chiến đấu, Nguyễn Trung Thành giành những
trang bút kí để viết về họ, đó là chị Thuận trong Chị Thuận, là Kơ Lơng trong Người dũng sĩ
dưới chân núi Chư Pông hay anh hùng Lê Văn Nghiêu trong Trên quê hương những anh
hùng Điện Ngọc. Họ là những con người đẹp nhất nhưng cũng rất bình dị, Nguyễn Trung
Thành đã dành cho họ tất cả những gì mến yêu nhất, trân trọng nhất, kính phục nhất, điều
này thể hiện rất rõ qua cách ông kể chuyện, ghi chép đặc biệt là những dòng cảm xúc đan
xen với các sự kiện một cách hài hoà, nhuần nhuyễn.
Đóng góp không nhỏ vào sự phát triển của bút kí trong dòng chảy văn học cách mạng
là những bút kí của Anh Đức. “Anh Đức thuộc thế hệ nhà văn trưởng thành cùng thời đại
cách mạng, sự nghiệp văn học nằm trọn giữa hai cuộc kháng chiến ba mươi năm chống thực
dân Pháp và đế quốc Mĩ.”[76/15]. Tuy đuợc bạn đọc biết đến nhiều qua tiểu thuyết Hòn đất
và những truyện ngắn đặc sắc như Giấc mơ của ông lão vườn chim; Xôn xao đồng nước;
Trọng; Mùa gió; Khói…, nhưng “có lẽ nên coi những thành công của Anh Đức về bút kí như
những thành công đầu tiên.”[69] Những bài bút kí hầu hết được viết vào những năm sáu
mươi, khi mà giặc Mĩ đang thực hiện chiến lược chiến tranh cục bộ và điên cuồng mở những
trận càn quét lớn như Bức thư Cà Mau (tháng 11 – 1963); Bức thư cuối năm (tháng 12 –
1964); Thư tháng bảy (tháng 7 – 1965); Dưới một vầng ánh sáng đục (tháng 11 – 1965);
Vào mùa nắng (tháng 12 – 1966); Những chuyện xung quanh một trận càn hình móng ngựa

(tháng 4 – 1967) và ghi chép Chuyện của một nguời cùng quê…. Anh Đức đã tạo ra được
một cách viết kí rất riêng, đặc biệt là những bài bút kí viết dưới dạng những bức thư gửi cho
Nguyễn Tuân hay các đồng nghiệp ở miền Bắc. Bằng một giọng tâm tình thủ thỉ, Anh Đức
đã phản ánh một cách rõ nét cuộc chiến đấu và cảnh sinh hoạt của nhân dân miền Nam cũng
như những tội ác mà giặc Mĩ đã gây nên cho bà con ở đây. Qua những lời tâm sự của ông
chúng ta cũng cảm nhận được sự gắn bó ruột thịt giữa hai miền Nam – Bắc. Dù rất nhiều sự
kiện được đề cập đến nhưng với dòng cảm xúc lắng sâu và qua cách thể hiện rất riêng, đọc
những bài bút kí này người đọc không hề gặp cảm giác khô khan, trái lại nó tạo ra sức lôi
cuốn, và một phần thêm nữa cũng nhờ cái phong vị ngọt ngào của miền Nam trong đó.
Cũng thể hiện khí thế chiến đấu và chiến thắng giặc Mĩ của nhân dân Miền Nam, Trần
Hiếu Minh đã có những bài bút kí khá đặc sắc in thành hai tập Cửu Long cuộn sóng và Sài
Gòn ta đó. Tập bút kí Cửu Long cuộn sóng viết về quê hương đồng khởi Bến Tre gồm mười
bài bút kí: Ngọn lửa Mỏ Cày; Mùa xuân trên nền cũ một khu trù mật; Thăm quê Đồ Chiểu;
Măng tầm vông; Khi giặc Mĩ đến nhà; Đơn vị Girông; Ấp Bắc thành đồng của thành đồng;
Chuyện Thạnh Phú; Chiến thắng; Sóng Cửu Long. Nội dung tiêu biểu của tập Cửu Long
cuộn sóng là phản ánh những nét điển hình của phong trào đồng khởi Bến Tre qua đó vừa
biểu dương nhiều nhân vật anh hùng, từ cụ già cho đến trẻ em vừa tố cáo tội ác của kẻ thù.
Với những tên người, tên đất cụ thể, có thật, và những con số chính xác Trần Hiếu Minh đã
tạo được niềm tin và khơi gợi được nhiều xúc động trong lòng bạn đọc. Dù đôi lúc cách ghi
chép của ông vẫn còn dàn trải, sự kiện chưa thật sự điển hình, khi đọc vẫn còn cảm giác khô
khan nhưng trên hết, tập bút kí này đã cho bạn đọc hình dung được cuộc chiến đấu rất dũng
cảm đang diễn ra nơi đây – điều này đã đáp ứng được yêu cầu của Đảng về văn học nghệ
thuật. Tập bút kí có giá trị cũng là từ đó.
Trong những tháng ngày sôi nổi của phong trào tổng tấn công và nổi dậy năm 1968,
tác giả vào Sài Gòn công tác và viết một số bút kí và truyện in chung trong tập Sài Gòn ta
đó, trong đó có ba bài bút kí Sài Gòn ta đó; Những tiếng nổ đầu xuân; Cờ sao trên nền trời
chợ lớn. Sài Gòn ta đó là một trong số “Tác phẩm hiếm hoi của văn học cách mạng miền
Nam viết về cuộc sống và con người đô thị”[68/275], ba bài bút kí đã phản ánh một số nét về
lòng yêu nước và ý chí quyết đánh giặc Mĩ của nhân dân Sài Gòn. Tác giả đã miêu tả khá
nhiều và sâu sắc những trận đánh lớn cũng như miêu tả sâu sắc một số nhân vật. Nhìn chung

cả tập sách này (bao gồm truyện ngắn và bút kí) “có thể xem như bức tranh phác thảo về
cuộc sống của nhiều lớp người khác nhau ở đô thị miền Nam với những màu sắc đậm nhạt
khác nhau, có chỗ tối sáng còn tranh chấp nhau, song nhìn chung toàn tranh thì ánh sáng đã
toả trên những khoản không gian rộng lớn và cũng đã chiếu vào những vũng tối tăm bùn lầy.
Ánh sáng đó chính là cuộc tổng tấn công và nổi dậy năm 1968”[68/284].
Nguyễn Thi – nhà văn quân đội từ miền Bắc đến với chiến trường miền Nam trong
những ngày chiến đấu nóng bỏng nhất cũng đã có những đóng góp quan trọng cho thành tựu
của tùy bút, bút kí trong văn học cách mạng Việt Nam giai đoạn 1954 – 1975. Ngoài truyện
kí Nguời mẹ cầm súng đã được nhiều người biết đến, Nguyễn Thi còn viết tùy bút Dòng kinh
quê hương; Đại hội anh hùng; Những câu nói ghi trong đại hội và hai bút kí ghi chép dài
Ước mơ của đất và Những sự tích ở đất thép. Trong những tác phẩm này chỉ có tùy bút Dòng
kinh quê hương thiên về bày tỏ những cảm xúc của tác giả về truyền thống dân tộc, truyền
thống đạo đức của dân tộc Việt Nam bằng một giọng văn trữ tình tha thiết. Những tác phẩm
còn lại chủ yếu viết về những chiến công và phẩm chất anh hùng của nhân dân miền Nam.
Nếu tùy bút Đại hội anh hùng và Những câu nói ghi trong đại hội tác giả còn dừng lại ở việc
khai thác con người ở cấp độ khái quát thì sang hai bút kí - ghi chép dài Ước mơ của đất và
Những sự tích ở đất thép nhà văn đã dừng lại ở những tấm gương cụ thể. Đó là chị Hạnh
(Ước mơ của đất), là anh Cần, cô Gần… (Những sự tích ở đất thép). Với số lượng không
nhiều nhưng những tùy bút, bút kí của mình Nguyễn Thi đã thể hiện được cái chất riêng, đặc
biệt đã “kết hợp được tinh thần phục vụ kịp thời tính thời sự với tính nghệ thuật lâu
dài”[16/158]. Văn phong của tác phẩm Nguyễn Thi nói chung và tùy bút, bút kí của ông nói
riêng cũng giản dị, chân chất như con người của ông vậy nhưng “từ những trang viết của anh
luôn toả ra ánh sáng và hơi ấm của niềm tin vô biên vào cách mạng và quần chúng, vào sự
tất thắng của những điều nhân nghĩa và nồng hậu ấm áp tình người.”[75/321].
Trong tùy bút, bút kí viết về chiến tranh chống Mĩ cứu nước, còn phải kể đến Chế Lan
Viên, Bùi Hiển….
Nhắc đến Chế Lan Viên, nhiều người vẫn thường nghĩ đến tầm vóc một nhà thơ lớn
của văn học dân tộc nhưng không chỉ dừng lại đó “Chế Lan Viên vừa làm thơ, viết văn, viết
tiểu luận, phê bình. Ở lĩnh vực nào anh cũng là một cây bút tài năng, không lẫn với ai được,
có nhiều đóng góp xuất sắc.”[25], đặc biệt trong giai đoạn chống Mĩ cứu nước ông đã có

những bài bút kí, tùy bút rất ấn tượng. Về bút kí ông có hai tập sách được xuất bản ngay sau
khi mới hoàn thành và đã gây được tiếng vang lớn trong đời sống văn học lúc bấy giờ. Đó là
tập Thăm Trung Quốc (1963) và Những ngày nổi giận (1966), ngoài ra còn một số bài tùy
bút in riêng lẻ. Thăm Trung Quốc gồm sáu bài, trong đó có bốn bài đã từng đăng báo Nhân
Dân và Văn Nghệ được tác giả tập hợp lại và được Nhà xuất bản Văn học xuất bản năm
1963. Đó là những bài Cảnh xưa trong đời mới; Sức mạnh và tình yêu; Về thăm những nơi
chiến đấu cũ; Thầy giáo Lưu Thiếu Kì ở mỏ An Nguyên; Về Thiều Sơn quê Mao chủ tịch;
Gặp một đồng chí Hồng quân ở tỉnh Cương Sơn đã thể hiện đậm nét con người và cảnh vật
của đất nước Trung Hoa – một người bạn lâu năm của Việt Nam, thể hiện tình hữu nghị giữa
hai đất nước qua đó bộc lộ những cảm xúc ngợi ca, trân trọng của tác giả đối với đất nước
này.
Sau đó ba năm, vào năm 1966, tác giả tiếp tục ra mắt cuốn Những ngày nổi giận, là
một cuốn sách bao gồm mười một bài bút kí viết từ năm 1963 đến 1966 (Tội ác im lìm, tội ác
sắc trắng; Hoa lửa miền Nam; Một năm như bất cứ năm nào; Những bàn chân, những bức
thư; 1965 mở đầu một năm vĩ đại; Ý nghĩ dọc đường; Từ cái giếng của ta đến chiếc phi cơ
của giặc; Viên kim cương đầu giới tuyến; Những ngày nổi giận; Chuyện Quảng Bình; Mùa
xuân ủng hộ chúng ta). Đây được coi là một cuốn bút kí xuất sắc trong việc thể hiện tội ác
của giặc cũng như sự chiến đấu quật cường của nhân dân ta nhưng tác giả tập trung khai thác
phẩm chất anh hùng của nhân dân Quảng Bình – mảnh đất đã phải gánh chịu rất nhiều bom
đạn trong chiến tranh chống Mĩ. Qua tập bút kí này chúng ta cũng thấy nghệ thuật viết bút kí
được nâng lên một tầm cao mới, cảm xúc và sự kiện kết hợp nhuần nhuyễn với nhau hơn tạo
ra một độ nhấn sâu sắc hơn cho tác phẩm, đồng thời cũng thấy được trí tuệ nhà văn được thể
hiện rất rõ trong cách khai thác sự kiện, trong cách lập luận...
Bùi Hiển cũng đóng góp cho bút kí giai đoạn chống Mĩ khá nhiều tác phẩm, được tập
hợp qua hai tập Đường lớn và Trong gió cát. Tiếc là tập Đường lớn đã có sự mất mát do thời
gian và đã không được tái bản. Còn tập Trong gió cát, thể hiện sự chuyển biến kịp thời từ đề
tài xây dựng chủ nghĩa xã hội sang đề tài chống Mĩ cứu nước với những tác phẩm tiêu biểu
như Sức mạnh Đại Phong; Trong gió cát; Trên một nông trường miền bể; Bám biển; Những
người chiến thắng; Hai bờ tuyến lửa…. Trong tác phẩm của mình, Bùi Hiển ít viết trực tiếp
về đời sống chiến trường nhưng chúng ta lại nhận thấy hình bóng của hậu phương chiến đấu

và sản xuất. Đây là những bài bút kí có giá trị về mặt nội dung tư tưởng, còn về mặt nghệ
thuật vẫn còn non yếu so với các tác phẩm cùng thể loại, cùng giai đoạn vì chưa có được độ
thấm của cảm xúc khi miêu tả sự kiện, mà yêu cầu chính của bút kí, tùy bút là thông qua sự
kiện mà bộc lộ cảm xúc, quan điểm, suy nghĩ… của nhà văn.
Tới những năm bọn Mĩ trực tiếp ném bom miền Bắc, đặc biệt là trong mười hai ngày
đêm B.52 ném bom xuống thủ đô, Nguyễn Tuân không đi sơ tán, ông ở lại phố phường Hà
Nội và “Sau một ngày bom B52 ác liệt trên báo Nhân Dân đã có bài viết của ông về một đám
cưới bên trận địa cao xạ”[77]. Vẫn chung thủy với thể loại tùy bút, Nguyễn Tuân cũng góp
phần vào đề tài chiến tranh chống Mĩ cứu nước bằng tập tùy bút đặc sắc Hà Nội ta đánh Mĩ
giỏi với những bài như: Ở mặt trận Hà Nội; Hà Nội giải tù Mĩ qua phố Hà Nội; Cho giặc
bay Mỹ nó ăn một cái Tết ta; Nô-en Mĩ; Đèn điện phố phường Hà Nội vui sáng hơn bất cứ
lúc nào; Có ba phi công Mĩ đi bộ trong chợ hoa sơ tán; Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi; Nhớ Huế;
Sài Gòn tống Mĩ; Bên ụ súng Hà Nội một đám cưới phòng không; Nó Bê-năm-hai phố Khâm
Thiên; Vụn B.52 và hoa Hà Nội chiến thắng; Đất cùng trời toàn cõi ta từ đây sạch hẳn bóng
nó; Vậy mà đã một năm chiến thắng B52; Đêm xuân năm hổ này, nằm nghĩ thêm về bầy hổ
Mĩ. “Hà Nội ta đánh Mĩ giỏi đã cung cấp cho người đọc một lượng thông tin đầy đủ chi tiết,
sống động không chỉ về lịch sử, truyền thống, cảnh người Hà Nội mà còn cho người đọc hiểu
thêm về tính cách Mĩ.”[44/376]. Nhưng quan trọng hơn với tập tùy bút này, Nguyễn Tuân đã
thực sự biến tác phẩm của mình “thành những mũi tên bắn tỉa vào kẻ địch là bọn giặc lái
Mĩ.”[77].
Trong văn học cách mạng Việt nam giai đoạn chống Mĩ cứu nuớc, ở thể loại tùy bút
còn có sự góp mặt của tập tùy bút Hôm nay chúng ta ra trận của Khánh Vân - một nhà báo
quân đội. Tập sách gồm mười hai bài tùy bút được tác giả viết từ năm 1967 đến 1971 đó là
những bài: Phía trước; Những đôi mắt Nguyễn Viết Xuân; Kí ức tiến công; Tầm cao; Miền
Nam còn giặc Mĩ, cả nước vẫn hành quân; Chiến sĩ Việt nam; Lớn theo cách mạng, đẹp tuổi
trẻ anh hùng; Cuộc đời không bao giờ vắng Bác; Hai mươi nhăm năm hành quân bảo vệ
mùa xuân chế độ; Tâm hồn Nguyễn Chơn, tâm hồn chiến sĩ Việt Nam; Ánh sáng trong đôi
mắt ta nhìn; Hôm nay chúng ta ra trận. Dù viết ở những thời điểm khác nhau, tâm trạng
khác nhau nhưng người đọc vẫn nhận ra dòng cảm xúc chung của tác giả chính là ý chí,
quyết tâm đánh thắng giặc Mĩ, là lòng tự hào về con người, về đất nước Việt Nam.

Ngoài những tác giả, tác phẩm kể trên chúng ta còn thấy có sự đóng góp cho tùy bút,
bút kí chiến tranh nhiều tác phẩm của nhiều tác giả là nhà báo, nhà văn, nhà hoạt động chính
trị, nhà văn hoá…. Những tác phẩm này được in chung trong nhiều cuốn sách, chúng tôi
muốn nói đến một trong số những cuốn sách ấy – đó là tập tùy bút Không có gì quý hơn độc
lập tự do do Nhà xuất bản Thanh niên xuất bản năm 1972 gồm mười sáu tác phẩm của nhiều
tác giả:
Con đường Bác và Đảng chỉ cho ta – Chế Lan Viên,
Người nghệ sĩ tài ba độc đáo – Lưu Quý Kì,
Sức mạnh của tinh thần không có gì quý hơn độc lập tự do – Hoài Nam,
Tiếng ngày xưa và cả tiếng mai sau – Vũ Khiêu,
Không có gì quý hơn độc lập tự do – Nguyễn Khải,
Lời Bác: mệnh lệnh, niềm tin – Giang Nam,
Trận đánh bắt đầu từ hôm nay – Nguyễn Trung Thành,
Những con người và những vùng đất anh hùng – Đặng Văn Nhưng,
Những người chiến thắng trong thời kì mới – Trần Hướng Dương,
Tình cảm tha thiết, nghĩa vụ thiêng liêng – Lê Tấn,
Cả một rừng hoa thế hệ Bác vun trồng – Vũ Giang,
Sông Hồng sắc đỏ - Đỗ Chu,
Tình yêu, hạnh phúc và kẻ thù – Hoàng Tuấn Nhã,
Nhánh chè của má – Phan Tứ,
Đường ra tiền tuyến – Lê Quang Hòa,
Trái tim chúng tôi ở Việt Nam – Tô Hoài.
Với những bài tùy bút này, cuốn sách đã để lại dấu ấn rõ nét trong văn học cách mạng
lúc bấy giờ, góp phần làm phong phú thêm diện mạo tùy bút, bút kí chống Mĩ.
Nhìn chung diện mạo của tùy bút, bút kí văn học giai đoạn 1954 – 1975 khá phong
phú, đa dạng với nhiều tác phẩm ở đỉnh cao của thể loại. Trong bức tranh toàn cảnh đó
chúng ta nhận thấy tùy bút, bút kí viết về chiến tranh chống Mĩ cứu nước chiếm ưu thế với số
lượng bài viết vượt trội hơn so với tùy bút, bút kí viết trong những năm đầu xây dựng chủ
nghĩa xã hội ở miền Bắc. Bởi vì :“Tuy ở miền Bắc đã có nhiều thuận lợi hơn trong việc tổ
chức lại đời sống văn học có kế hoạch, theo dự kiến chủ động và có quy mô toàn cục, nhưng

mối quan tâm hàng đầu của toàn xã hội vẫn chưa phải là vấn đề xây dựng, phát triển, mà vẫn
là nỗ lực tập trung nhằm vào nhiệm vụ chính trị to lớn nhất: giải phóng miền Nam, giành độc
lập dân tộc trọn vẹn.”[96]. Đó cũng là một hệ quả tất yếu của tinh thần văn học phản ánh
hiện thực, đặc biệt theo sát hiện thực là đặc trưng của kí nói chung, của tùy bút, bút kí nói
riêng.
1.3. Vị trí của tùy bút, bút kí văn học giai đoạn 1954 – 1975
1.3.1. Khái niệm tùy bút, bút kí
1.3.1.1. Tùy bút
Từ điển văn học định nghĩa: “Tùy bút là một thể loại văn xuôi phái sinh từ thể loại kí,
gần với bút kí nhưng cách viết tự do và tùy hứng nhiều hơn. Nhà văn dựa vào sự lôi cuốn của
cảm hứng có thể nói từ sự việc này sang sự việc khác từ liên tưởng này sang liên tưởng kia
để bộc lộ những cảm xúc, những tâm tình, phát biểu những suy nghĩ, những nhận xét về con
người và cuộc đời. Bản ngã của nhà văn được thể hiện trong tùy bút gần như trong thơ trữ
tình.”[29/1888].
Cùng quan niệm đó, Hà Văn Đức lấy tùy bút của Nguyễn Tuân làm ví dụ cũng đã đưa
ra suy nghĩ của mình về tùy bút “Tùy bút là một thể loại có lối viết tương đối tự do, phóng
khoáng. Nhà văn tùy theo ngọn bút đưa đẩy, có thể đi từ việc này sang việc khác, từ liên
tưởng này sang liên tưởng nọ để bộc lộ những nhận thức, suy nghĩ và cảm xúc của mình về
đối tượng được phản ánh. Ở thể loại tùy bút, cái tôi bản ngã của nhà văn được thể hiện gần
như trong thơ trữ tình.”[18]. Có thêm rất nhiều định nghĩa nữa được đưa ra, tuy nhiên thật
khó để tìm được được một định nghĩa hết sức hoàn chỉnh, bao quát hết toàn bộ đặc trưng của
thể loại tùy bút.
Từ hai định nghĩa tiêu biểu trên chúng ta có thể thấy tùy bút là một loại kí trữ tình tiêu
biểu, trữ tình nhất trong các loại văn xuôi.
Giống tên gọi thể loại - mạch văn trong tùy bút hết sức tự do, nhà văn không phải tuân
theo một quy tắc viết nào về mặt thi pháp, giọng điệu, ngôn ngữ. Tuy nhiên, điều đáng lưu ý
– khi viết tùy bút là người viết không nên, không được lẫn lộn lối viết phóng khoáng với lối
viết tản mạn, tùy tiện. Bởi vì “những sự việc, những con người trong tùy bút tuy có thể
không kết thành một hệ thống theo một cốt truyện hay theo một tư duy luận lí chặt chẽ