SKKN KHAI THÁC KÊNH HÌNH và tư LIỆU để NÂNG CAO HIỆU QUẢ dạy học LỊCH sử PHẦN LỊCH sử TRUNG đại VIỆT NAM lớp 10 cơ bản

A. PHẦN MỞ ĐẦU
I/ LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Lịch sử là một môn khoa học xã hội. Lịch sử là những sự kiện, hiện
tượng đã xảy ra trong quá khứ của xã hội loài người, nó tồn tại độc lập khách
quan với ý muốn của con người. Do đặc trưng của hiện thực lịch sử và nhận
thức lịch sử, học sinh không thể tiếp xúc trực tiếp với sự kiện lịch sử. Việc
nhận thức lịch sử phải đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư
duy trừu tượng đến thực tiễn. Do đó việc tạo biểu tượng lịch sử là một điều
kiện để nhận thức lịch sử đúng như nó tồn tại. Trên cơ sở biểu tượng mới hình
thành được khái niệm và hiểu biết lịch sử một cách khoa học.
Có nhiều phương tiện, phương thức để tạo biểu tượng lịch sử cho học
sinh, trong đó đồ dùng trực quan có vị trí đặc biệt quan trọng đối với việc
khôi phục, tái tạo lại quá khứ lịch sử.
Đồ dùng trực quan trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông bao gồm
nhiều loại: hiện vật lịch sử, tranh ảnh, các phương tiện trực quan quy ước như
bản đồ, đồ thị, niên biểu, sơ đồ,… Các loại đồ dùng trực quan này góp phần
không nhỏ vào việc tạo biểu tượng, hình thành khái niệm, phát triển tư duy,
cung cấp kiến thức, bồi dưỡng tình cảm, nâng cao nhận thức lịch sử, khả năng
thực hành… Vì vậy, sách giáo khoa lịch sử hiện nay đã dành cho phần kênh
hình một tỉ lệ khá cao. Đây vừa là nội dung minh họa bài học vừa là một bộ
phận kiến thức cần hình thành cho học sinh. Kênh hình không chỉ sử dụng khi
trình bày kiến thức mới mà còn dùng để ôn tập, tổng kết, kiểm tra, hoạt động
ngoại khóa và thực hành.
Trong sách giáo khoa lịch sử, kênh hình bao giờ cũng gắn liền với nội
dung bài viết, câu hỏi, bài tập. Do đó kênh hình đã thay thế một phần nội
dung đáng kể của bài học. Học sinh được sự hướng dẫn của giáo viên tìm hiểu
nội dung kênh hình, khai thác triệt để kênh hình qua đó nhận thức được sự
kiện đang học một cách hứng thú, sinh động, sâu sắc mà nhớ lâu, học sinh sẽ
yêu thích lịch sử từ đó sẽ nâng cao được hiệu quả dạy học lịch sử.
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 1
Những kiến thức lịch sử cơ bản có trong SGK chỉ là những yêu cầu tối

thiểu đối với học sinh. Để nâng cao được hiệu quả dạy học bộ môn không
phải chỉ cần học sinh ghi nhớ những kiến thức cơ bản đó mà học sinh phải
yêu thích lịch sử để tìm kiếm và chủ động, ý thức tự giác học tập. Do đó, để
phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh, yêu cầu giáo
viên phải hướng dẫn học sinh khai thác triệt để những kênh hình trong SGK
kết hợp với việc tự tìm tòi hoặc giáo viên cung cấp một số tư liệu, hình ảnh
cho học sinh tìm hiểu kiến thức và nhận thức lịch sử. Đó là lý do tôi chọn
chuyên đề “Khai thác kênh hình và tư liệu để nâng cao hiệu quả dạy học lịch
sử phần lịch sử trung đại Việt Nam lớp 10 cơ bản.”
II/ PHẠM VI NGHIÊN CỨU:
Trong phạm vi chuyên đề “Khai thác kênh hình và tư liệu để nâng cao
hiệu quả dạy học lịch sử phần lịch sử trung đại Việt Nam lớp 10 cơ bản”, tôi
chỉ tập trung khai thác những nội dung kênh hình đã cung cấp cho học sinh
trong sách giáo khoa lịch sử lớp 10 cơ bản phần lịch sử trung đại Việt Nam từ
bài 17 đến bài 28.
III/ MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:
Tôi thực hiện chuyên đề này nhằm góp phần nâng cao hiệu quả giảng
dạy bộ môn lịch sử ở trường THPT, tạo hứng thú học tập cho học sinh và
thông qua nội dung kênh hình giáo dục cho học sinh kỹ năng quan sát, khai
thác tranh ảnh để nhận thức lịch sử. Từ những nhận thức lịch sử, giáo viên
giáo dục tư tưởng tình cảm, đạo đức cho học sinh biết quý trọng, giữ gìn và
phát huy những giá trị lịch sử, văn hóa dân tộc.
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 2
B. PHẦN NỘI DUNG
I/ YÊU CẦU ĐỒI VỚI GIÁO VIÊN VÀ HỌC SINH:
1/ Đối với giáo viên:
Giáo viên là người tổ chức tiết học, dẫn dắt học sinh chinh phục tri thức,
nhất là với đặc điểm môn lịch sử, bên cạnh việc đổi mới phương pháp, đưa
phương tiện hiện đại vào giảng dạy thì việc khai thác kênh hình là việc cần
thiết vừa làm phong phú bài giảng vừa giúp học sinh khắc sâu kiến thức. Để

tiết học đạt hiệu quả và nâng cao được hiệu quả học tập, giáo viên cần làm
những việc sau đây:
• Yêu cầu học sinh chuẩn bị bài học, đọc và trả lời các câu hỏi sách giáo
khoa.
• Hướng dẫn học sinh tìm tư liệu và hình ảnh liên quan đến bài học và tự
khai thác kênh hình (quan sát, mô tả, nhận xét).
• Trong tiết học, giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác kênh hình SGK
và tư liệu cùng những hình ảnh HS tự tìm và hình ảnh do giáo viên cung
cấp để HS chủ động tiếp nhận kiến thức bài học và mở rộng thêm những
nội dung có liên quan.
2/ Đối với học sinh:
Trước tiên học sinh cần có thái độ học tập nghiêm túc, có cái nhìn đúng
đắn đối với môn học, có sự chuẩn bị cho bộ môn trước khi bài học bắt đầu
như trả lời trước câu hỏi trong sách giáo khoa, trong bài có những kênh hình
nào, có nhắc đến những địa danh nào thì học sinh tự tìm tư liệu tham khảo để
khai thác kênh hình đó, chủ động tiếp nhận tri thức.
II/ NỘI DUNG GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN HỌC SINH KHAI THÁC
KÊNH HÌNH VÀ TƯ LIỆU HỌC TẬP (Phần Lịch sử trung đại Việt Nam
trong Sách giáo khoa Lịch sử lớp 10 cơ bản từ bài 17 đến bài 28):
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 3
1/ Bài 17: Quá trình hình thành và phát triển của nhà nước phong kiến
dân tộc (từ thế kỉ X đến thế kỉ XV):
-Không có kênh hình trong SGK.
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Các hình ảnh và tư liệu về thành Thăng Long, thành nhà Hồ.
+Tư liệu về các triều đại phong kiến Việt Nam, các nhân vật lịch sử từ thế kỷ
X-XV.
+Tư liệu về các bộ luật phong kiến Việt Nam thời Lý, Trần, Lê sơ, đặc biệt là
bộ luật Hồng Đức thời Lê sơ.
2/ Bài 18: Công cuộc xây dựng và phát triển kinh tế trong các thế kỉ X-XV:

-GV và học sinh khai thác hình 36 SGK trang 93: Hình rồng và hoa dây (chùa
Phật Tích – Bắc Ninh). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong
sách giáo khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Các làng nghề thủ công và hình ảnh về các sản phẩm thủ công.
+Liên hệ các làng nghề thủ công ở Trà Vinh.
+Các hoạt động thương nghiệp thời phong kiến thế kỷ X-XV và so sánh, liên
hệ, tìm kiếm hình ảnh về hoạt động buôn bán, thương mại hiện nay.
3/ Bài 19: Những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm ở các thế kỉ X-XV:
-GV và học sinh khai thác hình 37 SGK trang 100: Lược đồ các địa danh diễn
ra trận đánh lớn (thế kỉ X-XV). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh
hình trong sách giáo khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Lược đồ và mô tả diễn biến các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm thế kỉ X-
XV.
+Tư liệu về các nhân vật lịch sử đấu tranh vì độc lập dân tộc và xây dựng đất
nước.
+Tìm hiểu thêm tư liệu về văn học sử: Nam quốc sơn hà, Bạch Đằng giang
phú, Bình Ngô đại cáo
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 4
4/ Bài 20: Xây dựng và phát triển văn hóa dân tộc trong các thế kỉ X-XV:
-GV và học sinh khai thác hình 38 Bia Tiến sĩ trong Văn Miếu – Hà Nội SGK
trang 102, Hình 39 Chùa Một Cột (Hà Nội), Hình 40 Tháp chùa Phổ Minh
(Nam Định), Hình 41 Lan can đá chạm rồng tại thềm điện Kính Thiên (Hà
Nội) trang 104. (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách
giáo khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Sự ra đời và phát triển của giáo dục Việt Nam.
+Sự du nhập và phát triển của Phật giáo ở Việt Nam.
+Kiến trúc và điêu khắc thời phong kiến.

5/ Bài 21: Những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỷ XVI-
XVIII:
-GV và học sinh khai thác hình 42 SGK trang 107: Di tích thành nhà Mạc
(Lạng Sơn). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo
khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Thành nhà Mạc ở các tỉnh biên giới phía Bắc nước ta.
+Các cuộc chiến tranh phong kiến làm cho đất nước bị chia cắt. Liên hệ tình
hình đất nước bị chia cắt giai đoạn 1954-1975.
+Liên hệ văn học sử: tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí đoạn trích “Vào phủ
chúa Trịnh”.
+Sự mở rộng và khai phá đất đai ở Đàng Trong từ Thuận Hóa đến các vùng
đất phía Nam.
6/ Bài 22: Tình hình kinh tế ở các thế kỉ XVI-XVIII:
-GV và học sinh khai thác hình 44 SGK trang 112: Cặp chân đèn gốm hoa
lam đầu thế kỉ XVII, hình 45 SGK trang 113 Thương cảng Hội An (tranh vẽ
cuối thế kỉ XVIII). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách
giáo khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 5
+Hoạt động buôn bán ở các đô thị lớn, đặc biệt là thương cảng Hội An.
+Tìm hiểu hình ảnh và hoạt động buôn bán ở phố cổ Hội An, giá trị lịch sử -
văn hóa của phố cổ Hội An.
7/ Bài 23: Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ
Tổ quốc cuối thế kỷ XVIII:
-GV và học sinh khai thác hình 46 SGK trang 118: Lược đồ trận Ngọc Hồi –
Đống Đa và hình 47 SGK trang 120 Tượng Quang Trung (Quy Nhơn – Bình
Định). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo khoa
Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:

+Lược đồ 2 cuộc kháng chiến chống Xiêm và chống Thanh. Các nhân vật lịch
sử trong cuộc kháng chiến.
+Bảo tàng Quang Trung và Điện thờ Tây Sơn tam kiệt ở Bình Định.
+Tư liệu về các chính sách nội trị và ngoại giao của vua Quang Trung, sự
đóng góp của phong trào Tây Sơn đối với sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo
vệ Tổ quốc cuối thế kỉ XVIII.
8/ Bài 24: Tình hình văn hóa ở các thế kỉ XVI-XVIII:
-GV và học sinh khai thác hình 48 SGK trang 123: Tượng La Hán chùa Tây
Phương (Hà Tây). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách
giáo khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Tư liệu về các tín ngưỡng, tôn giáo ở nước ta thế kỉ XVI-XVIII, tư liệu về
Alexandre de Rhodes và sự du nhập, truyền bá của chữ Quốc ngữ theo mẫu tự
Latinh vào nước ta.
+Nội dung văn học chữ Hán, văn học chữ Nôm và văn học dân gian thế kỉ
XVI-XVIII.
+Tìm hiểu thêm về các thành tựu KHKT thế kỷ XVI-XVIII.
9/ Bài 25: Tình hình chính trị, kinh tế, văn hóa dưới triều Nguyễn (nửa
đầu thế kỉ XIX):
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 6
-GV và học sinh khai thác hình 49 SGK trang 126: Lược đồ các đơn vị hành
chính Việt Nam thời Minh Mạng và hình 50 SGK trang 128 Đánh vật (tranh
Đông Hồ). (GV tham khảo “Hướng dẫn sử dụng kênh hình trong sách giáo
khoa Lịch sử 10”).
-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Hình ảnh và tư liệu về Huế và triều đại nhà Nguyễn, bộ luật Gia Long.
+Văn học, sử học, kiến trúc thời nhà Nguyễn.
10/ Bài 26: Tình hình xã hội ở nửa đầu thế kỉ XIX và phong trào đấu tranh
của nhân dân:
-Không có kênh hình trong SGK.

-GV hướng dẫn HS tìm hiểu thêm:
+Các cuộc khởi nghĩa diễn ra dưới triều Nguyễn, các nhân vật lịch sử.
+HS rút ra nguyên nhân thất bại của các cuộc khởi nghĩa.
11/ Bài 27: Quá trình dựng nước và giữ nước và bài 28: Truyền thống yêu
nước của dân tộc Việt Nam thời phong kiến:
-Không có kênh hình trong SGK.
-GV hướng dẫn HS khái quát kiến thức từ bài 17 đến bài 26:
+Chế độ chính trị, kinh tế, văn hóa – giáo dục, xã hội.
+Tư tưởng bao trùm của thời phong kiến là xây dựng đất nước và chiến đấu
giữ nước, trong đó nổi bật nhất là lòng yêu nước kháng chiến chống ngoại
xâm bảo vệ độc lập dân tộc.
+Một số bài học kinh nghiệm trong xây dựng và bảo vệ đất nước, đặc biệt là
bài học ngoại giao.
II/ KẾT QUẢ:
Với việc khai thác triệt để kênh hình kết hợp với hướng dẫn HS tìm
hiểu tư liệu và hình ảnh có liên quan đến bài học lịch sử sẽ giúp học sinh khắc
sâu hơn kiến thức lịch sử và kiến thức ngày càng sâu rộng, đồng thời học sinh
yêu thích lịch sử và tự tìm tòi kiến thức, rèn luyện kỹ năng cho học sinh. Tôi
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 7
đã vận dụng phương pháp này vào dạy học lịch sử và có kiểm tra thực nghiệm
kết quả học tập của học sinh cho thấy phương pháp này góp phần nâng cao
hiệu quả dạy học lịch sử của học sinh. Tuy nhiên, mỗi phương pháp dạy học
đều có những ưu khuyết điểm riêng của nó mà giáo viên có thể vận dụng tùy
vào đối tượng học sinh và khả năng tiếp thu của học sinh. Có như vậy thì mới
nâng cao được hiệu quả và chất lượng bộ môn.
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 8
C. PHẦN KẾT LUẬN
Để đạt được hiệu quả cao trong học tập môn lịch sử trước hết học sinh
phải yêu thích môn lịch sử. Điều này cần sự tác động rất lớn từ phía giáo viên,
và vai trò cùa người giáo viên rất quan trọng trong việc hình thành tri thức và

nhân cách học sinh. Do đó, giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn cho học
sinh tích cực, chủ động và linh hoạt tìm tòi tri thức.
Sử dụng, khai thác nội dung kênh hình đòi hỏi phải đổi mới phương
pháp dạy học lịch sử mà đồ dùng trực quan là phương tiện cần thiết. Trước
hết giáo viên cần phải nắm vững nội dung lịch sử được phản ánh trong tranh,
ảnh, bản đồ và các loại đồ dùng trực quan khác. Sau đó hướng dẫn học sinh
khai thác tranh ảnh, tìm thêm tư liệu, hình ảnh để làm phong phú thêm bài học
và kiến thức bản thân. Từ đó các em có ý thức rõ hơn việc học tập và rèn
luyện của mình. Đây cũng chính là mục tiêu của giáo dục: vừa học tập kiến
thức, vừa rèn luyện kỹ năng và giáo dục tư tưởng tình cảm.
Nhận xét của Tổ Trưởng Trà Vinh ngày 15/02/2012
Người viết SKKN
Nguyễn Thị Trúc Linh
Nhận xét và ký duyệt
của Ban Giám Hiệu
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 9
SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRÀ VINH
TRƯỜNG THPT PHẠM THÁI BƯỜNG

Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh
Tổ Sử-GDCD
Năm học: 2011-2012
Giáo viên: Nguyễn Thị Trúc Linh Trang 10