So sánh nghi lễ lịch tiết và phong tục tiêu biểu hàng năm của người việt ở đồng bằng bắc bộ việt nam và của người hàn quốc

VI"CN KHOA HOC XA H(H VI~T NAM

BQ GIAO Dl)C VA DAO T A-0

VI~N NGHIEN CUu VAN HOA

..............

r-----·-·
l ¢ ·: ;'!C~i$~ Wv
D. ll~~! H~C A
-- .............

______.. __,

GU BONSEOG

,,

'

,..,,

~

,...

~

SO SANH NGHI LE L~CH TIET VA PHONG Tl)C TIEU BIEU
HANG NAM CUA NGUOI VIET 0 DONG BANG BAC BO

VI~T NAM VA CUA NGUOI HAN QUOC
:::::.

..,.

?

'

A

I

?

'

?

~

~

•

A

~

A'

'

•

'

A;

Chuyen nganh : Van h6a dan gian

Ma so: 62317005

LU~N AN TIEN SI VAN HOA HOC

NGU(H HUONG DAN KHOA HOC:
GS. TS. KIEU THU HO~CH

LAOCf

HANOI- 2005

A


MUCLUC
.
.
Trang ph'-:f bla
LOi cam doan

1\'fl;IC ll;IC
Madau

1
2
3
4

Chuong 1: Nghi I~ ljch tiet va phong t1;1c
1.1. Khai ni~m nghi le ljch tiet va phong t~IC........................................................

15
15

sv hlnh thanh va phat tri~n cua nghi h~ ljch tiet va m6i quan h~ v6'i ljch phap...

26

1.2.

1.3. y nghia tfnh chu ky va tfnh tuan ho~m cua nghi Je lich tiet............................ 43
Ti~u ket.......................................................................................................... 53

Chuong 2: Nghi I~ ljch tiet va phong tl;IC tieu bieu cua ngum Vi¢t
dong bang Bac Be)

a

55
2.1. Nghi le ljch tiet va phong tl,IC mua Xuan........................................................ 55

2.2. Nghi le l\ch tiet va phong tl,IC mua H~............................................................ 78
2.3. Nghi le ljch tiet va phong ll,IC rnua Thu.......................................................... 87
2.4. Nghi le ljch tiet va phong ll,IC rnua D6ng........................................................ 93
Tieu ket ............................................................................................... :.......... 95

Chuong 3: Nghi le ljch tiet va phong tl;fc tieu bieu cua nguoi Han
3.1. Nghi

~&

~

le ljch tiet va phong ll,IC rnua Xuan........................................................

97

3.2. Nghi le (ich tiet va phong tl,IC rnua H;:t ............................................................
3.3. Nghi le ljch tiet va phong tl,IC rnua Thu ......................................................... .
3.4. Nghi le ljch tiet
phong t1.,1c rnua Dong ........................................................
Ti~u ket......................................................................................................... .

va

Chuong 4: So sanh nghi le ljch tiet va phong tl;IC tieu bieu hang nam
cua ngum Vi¢t odong bang Bac Be) va cua ngum Han Quoc
4.1. M¢t s6 nhan t6 t~o nen Slf tuong d6ng va khac bi~t thong qua sv nhln
nh~n to~m b¢ cau true nghi le ljch tiet va phong tl,IC h~ng nam giC"ra nguai
Vi~t d6ng bAng B~c B¢ Vi~t Nam vai nguai Han Qu6c...........................
4.2. So sanh nghi le ljch tiet va phong t1;1c tieu bieu mua Xuan ct\a nguai Vi¢t o

dong bang Bac B¢ Vi~t Nam vacua nguai Han Qu6c...................................
4.3. So sanh nghi le ljch tiet va phong t~;~c tieu bieu rnua H~ cua nguai Vi¢t o
d6ng bang Bac B¢ Vi~t Nam vacua nguai H~m Qu6c...................................
4.4. So sanh nghi le ljch tiet va phong t1:1c tieu bi€u rnua Thu cua nguai Vi¢t
d6ng btmg BAG B¢ Vi~t Nam va cua nguai Han Qu6c...................................
4.5. So sanh nghi le Jich tiet va phong tl;IC tieu bieu rnua Dong dta nguai Vi~t 6
dong btmg Bac B¢ Vi~t Nam vacua nguai Han Qu6c...................................

o

o

130
137
147
148
150

150

162
182
185
190

Ti€u ket..........................................................................................................

192

Ket Iu~n.....................................................................................................................

Tai Ji¢u tham khao................................................................................................

194
197

Phl;lll;IC


4

?

""''

MODAU
1. LY DO CHON DE TAl
Nhfrng nam gan day, thu~t ngfr "nh6m bon nu6'c dong van" (Trung
Quoc, Nh~t Ban, Vi~t Nam va Han Quoc) da tra nen quen thu(>c trong gi6i
nghien Cllu khoa hQC xa h(>i. C6 th~ thay dng Slf lmh huang cua van h6a Trung
Hoa den Nh~t Ban, Vi~t Nam va Han Quoc hi~n van luu l~i nhfrng dau an d~m
net trong ngon ngfr cling nhu nhieu net phong we t~p quan cua nguai dan

a

eae quoe gia nay. So sanh va d6i ehieu - vile d6 - da va dang la m(>t huang
tiep c~n dung dtm d~ e6 m(>t eai nhln bi~n ehting va toan di~n khi tim hi~u ve
bon nu6e dong van Trung Qu6c, Nh~t Ban, Vi~t Nam, Korea. Lu~n an eua
chung t6i - So sanh nghi le l!ch tiet va phong

nguili Vi¢t

o· dong bang Bile Bl) Vi¢t Nam

kh6ng nam ngoai
Nam

XU

tl;lC

tieu bilu hang niim

CUa

va cua ngttili Han Qu6c - cung

huang nghien eUu chung ay.

a ngo~i bien Trung Quoe, tuy each xa ve d!a ly, song Vi~t

Nam va Han Qu6c tu lau da c6 m(>t SQ'i day ket n6i day y nghia. D6la vao the

ky thtr XITI, Ly Long Tuang, h~u du~ eua Ly Thai T6 (nha Ly Vi~t Nam) da
sang Han Qu6e va c6 e6ng Ian trong vi~e giup Han Qu6c chong gi~e ngof;li
xam (Mong C6), sau d6 d!nh eu tf;li Han Qu6c. Bon the ky sau (cu6i the

ky

XVII) hai su gia Vi~t Nam va Han Qu6c la Phung KhAc Khoan va Lee Su
K wang g~p nhau

aTrung Qu6e da giao luu qua but dam. Lich Slr sau nay con

ghi nh~n m<;>t s6 dip tiep xue va giao luu khck gifra hai dan t<;>e. Tuy nhien phai
den nam 1992 (6 nam sau khi ehinh phu Vi~t Nam thtfe thi chinh saeh d6i


5

m6'i) thi

Vi~t

Nam va Han Qu6c m6'i thiet

va st;r hqp tac toan

di~n

l~p

quan

h~ ngo~i

giao chinh thuc

trong CaC Iinh vt;rc kinh te, van h6a, giao dl;IC ... Cling

v6'i xu huang khu vt;rc h6a va toan cau h6a, tmh hinh thvc te doi hoi m6i giao

luu giua hai ntr6'c phai ngay cang

rna r¢ng va di vao chi~u sau. Nhu v~y, tiep

c~n m<?t each ban chat va toan di~n dang la m(>t huang di tat yeu d~ hai mroc

ngay cang xich

l~i

cac nghien CUu

v~ Vi~t

gan nhau hon.

Di~u

nay dang dan duqc

hi~n

thvc h6a qua

Nam, Han Qu6c cua cac h<;>c gia hai nu6'c

v1fc, trong d6 cac nghien cUu

v~

van h<;>c

ngh~ thu~t

anhi~u linh

va van h6a c6 m(>t v! trf

rat quan tr<;>ng. C6 th~ di~m ra m(>t so cong trinh nghien CUu nhu So sanh
truy¢n Kie'u va truy¢n Xudn Hz((mg (Bae Yang Soo, 2001), Lang Yen Slf tit

truye'n tho'ng den ddi m6i va so sanh v6i nhftng bien ddi
(Song Jeong Nam, 1996), M9t so' Phong l~J-c-nghi

unong thon Han Quo'c

ze /fch tiet hang niim cua

nguOi Vi¢t & do'ng bang Bac B9 Vi¢t Nam (Gu Bon Seog, 2001); Han Quo'c
ljch su viin hoa (Khoa Ngfr van va Khoa L~ch si'r D~i h<;>c Khoa h<;>c xa h(>i va

nhan van thu(>c D~i h<;>c qu6c gia Ha N(>i, 1996), Tie'p ctJ,n viin hoa Han Quoc
(D~ng Van Lung chu bien, 1998), Truy¢n c6 Han Quoc (D~g Van Lung chu

bien, 2002), Tu
(nhi~u

tac gia,

1996), ...v.v. Chung t6i ch<;>n de tai So sanh nghi li lfch tilt va phong l~J-C lieu
bilu hang niim cua nguiri Vi¢t & dong bling Bac Bq Vi¢t Nam vacua nguOi
Han Quo'c v6i hy v<;>ng se g6p them m(>t tieng n6i, m(>t each nhin trong

vi~c

tlm hi~u cac gia tri van h6a truyen thong cua nguai Vi~t dong btmg Bac B(>
Vi¢t Nam va cua nguai Han Quoc. La hai nu6c c6 nen van minh lua nu6c,
CUQC song cua nguai dan dong bang Bac B(>

Vi~t

Nam va nguai dan Han Qu6c

aban dao Korea tru6c day phl;l thu(>c rat nhieu (neu kh6ng muon n6i la hoan


6

toan) vao thai tiet Va mua \f\1. Thu ho(;lCh mua m~mg ch[(m dUt nhiing lo toan
cling l~i la thai di~m chuan b~ nhilng lo toan cho ~ mua ke tiep.
Cu¢c song lao d¢ng cua hQ, n6i lo toan b¢n b~ cua hQ htmg nam van
l~p di l~p l~i theo chu ky mua V\). Tuy v~y, song h~mh v6'i CUQC song dong ang

la m¢t doi song tinh than vo cung phong phu. Cac nghi 1~ l!ch tiet va phong
tl;IC la m<)t phan d?c bi~t quan tfQng khong th~ thieu dtrQ'C trong doi SOng tinh
than ay.
C6 th~ n6i rang cac nghi I~ lich tiet va phong tl;IC chua dl!Ilg khong
chi nhfrng ·t~p tl;IC th6i quen rna con th~ hi~n ca tin ngtr6ng cling nhtr nhfrng
quan ni~m v~ nh~n sinh, vi1 tr\} da t6n t~i, phat tri~n va luu gil! qua nhi~u the

h~. Nghi 1~ l!ch tiet va phong we cua ngtrOi Vi~t

a dong btmg Blic B¢ Vi~t

N am va cua nguoi Han Quoc c6 m¢t dai song b~n vfrng trong c<)ng dong cac
cu dan tr6ng Ilia ntr6'c. Nhln vao d6, ta c6 th~ thay duqc phan nao dau vet cua
l!ch Slr - thai gian va di~u d?c bi~t hem ca }a qua d6 CO th~ thay dUQ'C ban sac
dan t¢c (hay n6i b6ng bay hem la cam hi~u duqc m¢t phan hon dan H)c). Di~u
d6 cling c6 nghla la tim hieu nghi 1~ Itch tiet va phong we cua ngll'ai d~n dong
b~ng Blic B¢ V i~t N am va nguoi dan Han Quoc se c6 m¢t

y nghla thiet thl;fc

lam tang them S\f hi~u biet va giao ltru van h6a gifra hai dan t<)c, gop m<)t phtln
nho be d~ hai dan t¢c c6 th~ ngay cang xich l(;li gan nhau hem.

2. Ml)C TIEU NGHIEN CuU
Trtr6'c het, chung toi co gang chi ra l!ch Slr hlnh thanh va phat tri~n
nghi ~~ l!ch tiet va phong tl;IC h~ng nam cling nhtr moi quan h~ gifra chung v6'i
lich phap. Dl;ta tren

CC1

sa d6, tlm hi~u y nghia va d?c tfnh cua nghi ~~ lich tiet


7

hang nam cua nguai Vi~t 6 dong bang B~k B¢ Vi~t Nam va nguai Han Qu6c
m()t each c6

h~

th6ng. Trong

lu~n

an nay, chung tai hin luqt gioi

thi~u

va

nghien CUu m(>t s6 nghi ~~ !ich tiet Va phong tl;IC tieu bi~u htmg nam cua ngll'Oi
Vi~t

adong bang B~c B
chung t6i c6 g~ng so sanh d~ neu ra m(>t s6 di~m tuong dong va khac bi~t cua
nghi l~ lich tiet va phong tl;lc hang nam giua ngum Vi~t
Vi~t

adong bang Bac B¢

Nam va ngt.rai Han Qu6c.
Qua

Vi~c

nghien CUu

SO

sanh, chung t6i hy VQng

lu ~n

an nay gop

ph~n d~t n~n m6ng cho m(>t van d~ nghien ct!u, la co sod~ tiep tl;lc khao ct!u

sau han ve nghi 1~ Jich tiet va phong tl;lC hang nam cua nguai Vi~t
B~c

adong bang

B¢ Vi~t Nam cilng nhu cua nguai Han Qu6c.

3. TINH HINH NGIDEN c(J'u

6 Trung
Trieu Tien)

Qu6c, Nh~t Ban, Vi~t Nam va Korea (Han Qu6c va Bac

tu ngan xua, nghi 1~ l!ch tiet hang nam la m6i quan tam d~c bi~t

cua m9i t~ng 16'p xa h()i. T~i Vi~t Nam, lo~i s:ich chep rieng v~ nghi 1~ Jich tiet
va phong tvc hang nam xuat hi~n tu d~u the ky XIV tr6 di nhung thuang chi
thay chep lam m(>t illl;lC, ho~c g~p thl chep

nhi~u

a c:k sach bang chfr Han ph~n

la Du dia chi nhu : An Nam chi lu()'c (cua Le Tr~c, chep xong nam

1307), Df;li Nam phong hoa khdo lu()'c (chep khoang nam 1338), 6 chau clJ,n

lf!-c (do Duong Van An so~, chep nam Clmh L!ch At Mao- 1555).
Va b~t d~u tu the ky XVIII tro di c6 cac sach nhu: Hoan chau

phong thrl chi, Hdi DuO'ng chi lu()'c, Hdi DuO'ng phong t~c kj lu()'c, Tang


8

thlldltg ngau lf:lc, Vu trung tuy but, Df;li Vi¢t nhat thong dll d!a chi, L!ch
trilu hiln chuong lol;li chi, Dl;li Nam nhat tho'ng chi,v.v ... NhGng cuon sach
nay cling d~ c~p den mc;>t so phong n;~c c6 cua Vi~t Nam.
Sang the ky XX c6 sach chep rieng bang chfr Han, bang chfr V i~t va
bang chfr Phap. Bang chfr Phap c6 cuon Coutumes et institutions Annamites (cua
Nguyen Van Vinh, 1931, dang trong to L' Annam nouveau"-Journal BiHebdomadaire, Ha Nc;>i.) va cuon Moeurs et contumes du Vi¢t Nam (cua Vfi Ngqc
Lien, m6'i xuat bfm duqc quy~n m¢t, 1942, roi b! dlnh chi). Bang chu Han,
moi thay c6 sach An Nam phong lf:lc sach (cua Mai Vien Doan Tri~n, nam
Duy Tan hai/1908, thu vi~n Han Nom, ky hi~u A. 153). Bang chu Vi~t m6'i c6
t~p

Vi¢t Nam phong lf:lc (cua Phan Ke Bfnh), Gllong phong [f:lc (cua Doan

Duy B1nh, l~n luqt dang tren to Dong Duong t~p chi 1914-1915). Cu6n sach

cua Phan Ke Binh viet kha h~ thong va da d~ c~p t6'i nhi~u phong tt;Ic mang
tfnh ph6 bien nh11ng chua th~t d~y du va sau s~c v~ cac nghi le lich tiet va
phong We cua Vi~t Nam. Con cu6n sach cua Doan Duy Binh thl!c chat la mc;>t
b<) suu

t~p

ca dao,

t~c

ngfr, trong d6 c6 nhfi'ng bai, nhGng cau phan anh cac

phong We cua nguoi Vi~t.
Tir nhfi'ng nam 40 cua the ky XX cho den g~n day, nghi le lich tiet
va phong tl}c hang nam da duqc d~n da gop nh~t ghi chep va duqc nghien cliu
trong cac cuon sach va bai nghien CUu khoa hQC chuyen nganh nhu : N lp cu

tin nguifng Vi¢t Nam (quyln hf:l), Nlp cu lang x6m Vi¢t Nam, Tim hilu
phong lf:lC Vi¢t Nam qua tlt le h()i he (cua Toan Anh), Mua xuan va phong
tt;tc Vi¢t Nam (cua Tran Quae Vugng, Le Van Hao, Duong Tat Tu). Day la
nhfrng

CUOll

sach chuyen khao

Cllu V~

nghi le l!ch tiet va phong t~c cua ngUOi

9

Vi~t va m¢t so dan tQC thi~u so m¢t each h~ thong va sau sfic cave m~t thl;l'C
ti~n

va ly lu~n.
Ngoai d6, c:k cuon sach nhu Vi¢t Nam van hoa su Cltdllg (cua Dao

Duy Anh), Tim ve' ban sac viin hoa Vi¢t Nam, Cu sa viin hoa Vi¢t Nam (cua
Tran NgQc Them), Nghi li vong dOi ngztOi (cua L~ Trung Vli, Nguy~n Hong
Ducmg, Le Hong Ly, Ltru Kiem Thanh), Phong tl;lc t(ip qutin cac dan UJc Vi¢t

Nam (cua D~ng Van Lung,

Nguy~n

Song Thao, Hoang Van Tf\1), Dfa chi Ha

Bile (cua nhieu tac gia), Ml}t tram dilu nen hilt vlphong tl;lc Vi¢t Nam (cua
Tan Vi~t), Li t~:~c Vi¢t Nam xzta va nay (cua Ph~m Kim Hue), Li ll;lc vong

dot (cua PhC;lm Minh Thao), Nguon go'c ctic li tlt c6 truyln Vi¢t Nam (cua
Thanh Tinh), Nguyen uy cac tilt li Vi¢t Nam (cua Thai Van Ki~m), Nhftng

thanh tl;(U va cac van de' nghien Cltu li nghi va t(ip tl;lC theo mila if Lien Xo
(cua Ngo Dll'c Thinh),v.v ... N¢i dung cac cong trlnh neu 6 tren chu yeu gi6'i
thi~u

va m¢t so mo ta ho~c nghien cll'u van h6a chung, trong d6 d~mh m¢t

phan cho nhfrng hi~n tuqng nghi 1~ lich tiet va phong t1;1c cua nguai Vi~t va
dan t¢c thi~u so 6 Vi~t Nam theo cac binh di~n chung 6 nhfrng muc d¢ khac
nhau.
Con

aHan Quoc tru6'c the ky XVII cling xu~t hi~n m¢t so sach ghi

chep ve nghi 1~ lich tiet va phong 1t;1c cling chllam m¢t m\}c trong cac sach Dl!
dia chi ho~c Dia ly chi ch~ng h~n nhu Bat dt;~o d!a ly chi, Dong Quoc dl! d!a

thang liim, ... v.v. Cling v6'i Sl;l' xu~t hi~n tu tuong khai minh

a Han Quoc vao

the ky XVII, cac nha bac h9c bfit dau thoat khoi tu tubng Trung Hoa va quan
tam nhieu den van h6a cua minh, nh~t la-nghi

le l!ch tiet va phong tl;!C. Trong

boi canh d6 da xu~t hi~n nhfrng tac ph~m duqc viet btmg chfr Han nhu Chi


10

Phong lof!,i thuylt (Lee Su Kwang, 1614), Kinh Do lf:Zp chi (Yu Duk Gong,
1779), Li¢t Dudng tulthOi kj (Kim Mae Sun, 1819), Dong Quoc tutthOi kj
(Hong Seok Mo, 1849),v.v ... Tuy nhien nhfrng tac ph~m nay cling chi dung lC;ti

amuc d¢ mieu ta cac nghi 1~ Itch tiet va phong t~c va ft nhi~u b¢c 1¢ m¢t so
h(;ln che V~ m~t hlnh thUC nhU khong thoat khoi Sl;l' d~p khu6n ttr CclC CUOn Sach
Trung Hoa. Mai den gifra the ky XX m6'i xuat hi~n nhCing cong trlnh nghien
Cllu v~ nghi ~~ Itch tiet va phong t~c hang nam nhu Nien trung hanh Sf! cua

Trieu Tien (Oh Jung, 1946), Trieu Tien thuirng thitc van dap (Choi Nam Sun ,
1946), Tut thOi phong t~c Han Quo'c (Choi Sang Soo, 1960), d~c bi~t vao
nhfrng nam 70 cua the ky XX, cac c6ng trlnh nghien CUu nhu Nien trung

hanh

Sf!

cua tinh Kyung Buk, Quan tlj.p

su lang truye'n tho'ng Han Quo'c,

Nghien citu nong canh tut thOi Han Qu6c cua GS. Kim Taek Kyu da danh
dau bu6'c

ngo~t

cho

vi~c

di sau nghien cliu trong llnh vl;l'c dan fl)c h9c n6i

chung va nghi 1~ l~ch tiet va phong tl;IC hang nam n6i rieng. Ngoai ra cling c6
nhfrng cong trlnh nghien cliu dang chu

thOi phong

t~c

tinh ]eon Nam

y khac

nht.r Nghien c(ru die'u tra tue'

(nhi~u tac gia, 1970),

Nghien c(tu tul thOi

phong t~c Han Quoc (Lee Du Hyun, 1971), T~c xua du6i til ma trong cac
ngay te't truye'n thong (Im Dong Kwon, 1971), Tut thOi phong

t~c

viz tro

choi dan gian (Jang Soo Kun, 1974), Khdo sat ve' nong gia nguy¢t l¢nh ca
(Kim Ki Tak, 1975), Phong t~c viz nghi ll (Truong d<;ti h9c Jung Ang,
1979),v.v ...
Tir nhfrng nam 80, 90 cua the
nhi~U

ky XX tr6 l<;ti day da xuat hi~n kha

CUOn sach va c6ng trinh khao CUu CO XU huang IDO r(>ng ph<;tm Vi nghien

CUu va di sau vao nghi Ie l!ch tiet va phong t~c nhu: Khdo sat tue' thOi phong


11

l!JC

uYoung Dong (Kim Ki Man), Him QwJc dan l!JC lu~n khdo (Lee Du

Hyun), Tul thOi phong ll;lc Han Quoc (Jang Soo Kun), Tue' thOi phong fl;lc
(Kim Sung Won), Nghien citu tul !hOi phong ll:lc va dan ca cua hai nu6'c
Trung Quoc va Han Quo'c (Jang Jung Ryong), Han Quoc chi

my tut thOi

phong tl:lc (Choi Sang Soo), Nghien citu tul thOi phong ll:lc Han Quo'c (lm

Dong Kwon), Nghien citu dan fl:lc Han Quoc (Lee Du Hyun), Tu duy dan
gian CUO tul thiJi phong ll:lC.
D~c bi~t,

l!JC

trong nhfrng cong trlnh nghien cuu nhu Tut thOi phong

uSong Pha, Nghien citu tue' thOi phong i':lc Han Qu6c, Y nghia tudn

hoim tue' thOi phong ll:lc, GS. Kim Myung Ja da quan trun nhieu den tfnh chu

ky Va tinh tuan hoan CUa nghi le l!ch tiet tren C(J sa ly lu~n khoa hQC quoc te Va
thong qua vi~c dien da thvc tea m(>t so d!a phu0ng. Ngoai ra, ding phai k~ t6'i
nhieu cuon sach va cong trlnh nghien CUu khac nhu: Khai thuyet dan l!JC hlJC
Han Quoc (nhieu tac gia), Tul thOi phong ll:lc cua thanh ph6' Pusan (Kim

Sung Chan, 1999), Thlfc tr{lng nghi le don ndm mOi (Kim Tae Kon), Han
Quae tul thOi phong ll:lc kj (Kang Mu Hak), Khai lu~n dan fl:lc hlJc (nhieu

tac gia, 1999),v.v...
Nhln chung, ca hai nu6'c Vi~t Nam va Han Quoc deu c6 nhieu cong
trlnh va cac cuon sach chuyen khao CUu ve nghi le ljch tiet va phong ll;IC. Tuy
nhien, cho den nay van chUa CO m(>t COng trinh nghien

Cllu SO

sanh nao Ve

nghi le ljch tiet va phong we giua Vi~t Nam va Han Quoc m¢t each sau Sclc va
c6 h~ thong.


12

4. DOl Tl1QNG NGHIEN CUu VA PH~M VI NGHIEN CUu
Nhfrng ngay 1~ tr9ng trong nam, theo quan ni~m rieng cua chung toi,
phai Ut nhfrng 1~ tieVtet con luu l~i nhi~u d~u ~n v~ m~t phong tt;~c, t?p qwin trong
Itch si'r- xa h¢i- van h6a c6 truy~n. Nhu v?y,

aVi~t Nam cling nhu aHan Qu6c

c6 m~y tet quan tr9ng theo l!ch phap nong nghi~p truy~n th6ng, d6 la: tet
Nguyen Dan, tet Thuqn.g Nguyen, tet Han ThJ.!c, tet Doan Ng9 va tet Trung Tim,
ma trong d6, tet Nguyen DanIa l~ tiet/tet 16'n han ca, quan tr9ng han ca. Do tlnh
hlnh thJ.!c te nhu v~y, chung t6i cling chi t~p trung sJ.! chu y vao vi~c nghien cliu,
SO

sanh nhfrng le tiet/tet thJ.!c SJ.! da dien ra ffiQt each r~t trQng the trong lich Slr c6

truy~n ngay trU6c cua Vi~t Nam cling nhu cua Han Qu6c, rna chu yeu la cac dien

bien cua chung tc;ti dong bfulg Bac BQ Vi~t Nam va Han Qu6c. Con nhfrng le
tiet/tet khac, chung t6i chi xin di~m qua va so sanh d6i net rna th6i.
Cling can phai n6i r5 them m¢t chut v~ ly do khien chung toi ch<;m
m(lt s6 nghi le lich tiet va phong tt;~c tieu bi~u hang nam

adong bang Bac B9

Vi¢t N am d~ so sanh v6i m¢t s6 nghi le lich tiet va phong tt;~c tieu bi~u hang
nam aHan Qu6c. Korea (Han Qu6c va Bac Tri~u Tien) Ut m¢t d~t nu6c chi c6
m(lt dan t¢c duy nh~t va hi~n nay dang tc;tm thai bi chia cat lam hai mi~n Nam,
Bac. Neu nhln dtt6i g6c d¢ dia ly m¢t each may m6c thl cling c6 th~ n6i Han
Qu6c Ia m¢t b¢

ph~n

cua ban dao Korea. Nhung theo quan

ni~m

chung t6i,

tu

Han Qu6c trong lu~n an nay, vtra de chi m(lt vung van h6a thu¢c ban dao
Korea dong thai cling de chi m¢t vling van h6a c6 the d~i di~n cho n~n van
h6a Korea ca v~ m~t dia ly va van h6a.

Bai le oban dao Korea tnr6'c day, thai

gian thay d6i cck tri~u dc;ti phong kien tuong d6i dai (Tan La keo dai den gan
1000 nam va Tri~u Tien cling keo dai den gan 500 nam) nen cac gia tri van


13

h6a n6i chung va cac phong t1;1c nghi l~ 4ch tiet n6i rieng c6 di~u ki?n ph6
bien tren lanh th6 m¢t each d6ng d~u va dn djnh. Con khi n6i den van h6a
Vi?t Nam va ban siic van h6a dan t(>c Vi?t Nam, nguOi ta thuang nghi tai d6ng
bang Biic B¢. Day Ia vung van hoa - lich sir c6, Ia cai noi hlnh thanh dan tc;>c
Vi?t, la que huong nguon c(>i cua cac

n~n

van hoa

Vi~t.

Ltch sir van hoa

Vi~t

Nam ttr thai dC;li Hung Vuong t6i ngay nay Ia sv phat tri~n lien tl.;lc cua ba n~n
van hoa 16n: van hoa Dong Son, van hoa DC;li

Vi~t

va van h6a Vi?t Nam, rna

tieu bi~u cho cac n~n van hoa ay Ia cac trung tam BC;lch H£:lc, C6 Loa, Thang

adong b~mg Biic Be;>. Tren ca sa d6, tu
nguai Yi~t a dong bang Bac Bkhong chi dtrng d~ chi m¢t vimg van h6a aVi¢t Nam rna con m¢t y nghia nfra

Long- Dong Do-Ha Nc;>i d~u quy t1;1

la dC;li

di~n

cho dt

n~n

van h6a

Vi~t

Nam n6i chung. D6 Ia ly do chung toi so

sanh m(>t so nghi ~~ l!ch tiet va phong tl;lC hang nam cua nguai Vi~t dong bang
Bac B¢

Vi~t Nam

va nguai Han Quoc.

5. PHlfONG PHAP NGHIEN CUu
Vl c6

nhi~u

va nghi

1~

lich tiet va phong t1;1c cua nguai Vi~t va cua

nguai Han Quoc d~u c6 th~ tlm thay nguon goc tu Trung Quoc, nen bat bu<)c
nguai nghien CUu phai tlm hi~u so b¢ ca nhfrng nghi It l!ch tiet cling lo£;1i cua
phfa Trung Quoc d~ c6 ca sa so sanh, dong thai neu ra nhilng hi~n tuqng tiep
bien van h6a, nhfrng nghi

}~

bfm d!a h6a cua nguai Vi~t

adong bang Bac B¢ Vi¢t Nam va nguai Han Quoc.

va phong tl;lC trong cac ngay

~~

tiet/tet da dUQ'C

sa d6 rna nh?n biet nhii'ng net tuang dong va khac bi¢t cua m<)t s6
nghi 1~ ljch tiet va phong t1;1c hang nam cua nguOi Vi?t a dong bang Bac B¢
D!Ja tren co


14

Vi~t Nam va cua nguoi Han Qu6c. Vl v~y, d~ dC;lt duqc m\}c dich nay trong

Iu~n an chung t6i co gang v~n dl}ng phuong phap nghien CUu so sanh d6i

chieu. Phuang hu6ng chung cua chung t6i la qua nghien CUu so sanh d~ thay
duqc blm sac cua van h6a-phong tl}C Vi~t Nam cling nhu blm sac van h6aphong tl;IC cua Han Quoc. Ngoai ra, trong lu~n an chung toi con si'r dl;lng
phuang phap thong thub'ng khac, d6 la phuang phap phEm tfch va t6ng hgp.

,..,

"

?

A.

,

6. NGUON TlJ LI~U CUA LU~N AN
Tu li~u chu yeu d~ viet lu~n an la cac ngu6n tu li~u thanh van, cac
thanh ti.}U khao CUu V~ nghi le ljch tiet Va phong t\}C CUa ffiQt SO nha khoa hQC
Vi~t

Nam, Hfm Qu6c va qu6c te. Ben C(;lnh d6, chung t6i ciing si'r dl;lng m¢t so

tu li~u c6 duqc qua nhfing chuyen di di~n da.

""'

"""""

?

/\.

,

7. KET CAU CUA LU~N AN
Ngoai phan rna dau, ket lu~n, tai li~u tham khao va phl;l l~tc, phan
chinh van cua lu~n an duqc sap xep nhu sau:

Chuong 1 : Nghi le l!ch tiet va phong tl}c
Chu(fng 2 : Nghi le Jtch tiet va phong tt)c tieu bi~u cua nguai Vi~t

ad6ng bang

BacB¢

Chuang 3: Nghi le ljch tiet va phong tl}c tieu bi~u cua nguai Han Quoc
Chu(fng 4: So sanh nghi le ljch tiet va phong t\}c tieu bi~u cua nguai Vi~t
dong bang Bac B9 va cua nguai Han Qu6c

a


15

CHUONGJ
A

K

'

NGHI LE L~CH TIET VA PHONG Tl)C
1.1. KHAI NI~M NGHI LE L~CH TIET vAPHONG Tt}C
1.1.1. KHAI NI~M NGHI Lt L~CH TIET

0

cac mroc dong van Dong A (Trung Quoc, NhtJ_t Bdn, Korea), khi

khao Sat, nghien CUu cac nghi
thtrO'ng Slr

d~:Ing thu~t
thu~t

tuong t.lng v6'i
thu~t

ngu nghi

trung hanh Sl!

~~

l!ch tiet Va phong

ngfr "Tul thifi phong

t~:IC,

cac nha nghien c(ru

ll;lC (~~ ~ili )". Thu~t

ngfr nay

ngfr "nghi le [!ch tilt" cua Vi¢t Nam. Tuong duong v6'i

lelfch tiet con c6 nhieu thu~t ngfr khoa h9c khac nhu "nien
(if.'fr~r$)",

(~~)",

"tul thifi

l¢nh

(~~)" ,

thu~t

ngu ay deu chi cac hanh vi d(tc bi¢t

"tul sl;l(~$)", ho(tc la "thOi

"nguy¢t l¢nh (J'J ~)'' v.v .... Nhin chung, ham nghia cua cac
di~n

ra trong m
nhat d!nh mang tinh chu ky va tfnh nghi thuc. Danh tu "tul thOi

(~~)"

rna

cac nha nghien CUu 0 cac nuoc dong van Dong A da va dang Slr dl;lng ph6 bien,
truy tu nguon g6c tu nguyen cua n6 thl c6 nghla la thOi v~:~ ho(tc thu

ho~ch.

Khai ni¢m "nghi le Itch tilt" cling duqc cac h9c gia phuong Tay si'r
dl;lng khi hQ khao CUu cac hinh thUC
cua nguoi nong dan.

Thu~t

~~

nghi

di~n

ra trong hO?t dQng san XUa't

ngu tieng Anh rna hQ Slr dl;lng trong cac cong trlnh

khoa hQC cua minh, tuong duong voi

thu~t

ngu "nghi

te lfch tiet" cua Vi¢t

Nam la "Seasonal Festival - Fetes saisonnieres" (ho(tc Ia Calendar Custom,

Periodic Festival, Cyclical Rite). Do

v~y

6 phuong Tay, "Seasonal Festival

16

(le h
giai thfch Ul m¢t CO' hNh~n di~n b?m sac van h6a d¢c dao cua m¢t qu6c gia, m¢t khu vt;rc

nao d6 thl phai n6i t6'i cac nghi I~ lich tiet hang nam, tuc la n6i den d~c trung
moi truO'ng llf nhien va nhip di~u sinh ho~t, sfm xuat n6ng nghi~p cua qu6c gia,

Ie l~ch
tiet thuO'ng t~p trung nhieu vao mila Xuan va mua Thu. Cac nghi 1~ lich tiet a

khu vvc ay. T~i dong bang Bac B¢ Vi~t Nam va Han Qu6c, cac nghi

vao thai di~m mua gieo cay thl se dien ra cac nghi thuc c[u khAn than Iinh phu
giup mua

thu~n

gi6 hoa, mua mang phong dang va, tht;tc hanh cac tro choi

mang tfnh phon tht;rc theo quan ni~m am duong tuong hqp. Con cac nghi l~
Itch tiet 0 thai di~m mua Thu gao v6i thai Vlf thu ho~ch, cung t~ than linh(le
Cam M6i cua nguai Vi~t d6ng bang Bac B¢ Vi~t Nam va tet Trung Thu cua
nguai Han Qu6c) thi cac sinh ho~t van h6a dan gian in d~m dau an cua thai ky
nang nhan.
D~ lam ro nh~n dinh nay, m¢t quan ni~m duqc chung t6i khai quat

nhu sau: La nhfrng nguai lam nong nghi~p truyen dai, khuon thai V\1 theo mila

mua nang, nen tu lau da hlnh thanh

ah9(cac cu dan d6ng bang Bac B¢ Vi~t

Nam va Han Qu6c-theo chung toi) m¢t quan ni~m thai gian theo chu ky khef
kin cua nong }ich. Trong chu ky ay, khong phai chi c6 cay dat gieo cay, larr

co, tat nu6c, cham b6n, thu ho~ch... , tuc la nhiing ho~t d¢ng ky thu~t do lac
d(>ng

C(J

bap CUa nguai n6ng dan, rna trong chu ky ay, nhiJng ffiOC danh dat

cac thai do~n san xuat la nhilng I~ thuc, nghi 1~, h¢i he di~n ra khi xu6ng d6nl
gieo cay, IUc ru¢ng c~n cau mua, khi lua ng~m dong tro bong, IUc mila manl
thu ho~ch ... D6 la nhiing ho~t d¢ng tam linh cua con nguai cling v6'i nhfrn1


17

ky

hoC;tt d(>ng

thu~t trong chu trinh nong nghi~p. Dirng bao gia ngh'i rang h
he, nghi ~~ chi la Slf Chiem tUOng, la Slf nghl ngai giai tri cua nguai nong dan
sau nhli'ng ngay lao d¢ng m~t nh9c cua ho~t d¢ng thai Vlf, rna trong tam thuc
sau lang nhat cua h9, d6 la nhfrng ho(;lt d¢ng khong th~ thieu duqc cua chu

trlnh san xuat nhu cong vi¢c cay cuoc, gieo cay, cham b6n, g~t hai ... Cac nghi
thac, l~ h¢i di~n ra

athai di~m vao mua voi mong muon, thinh cau t6 tien, cac

h!c Iuqng sieu nhien trq giup cho mila mang ttrai tot, mua thu~n gi6 hoa, am
duong tuang hqp, nhfrng vui chai mang tinh phon thgc ... Con cac nghi I~, h¢i
he di~n ra sau mua thu hoC;tch la d~ t(;l mua mang phong dang, sau d6 la nhfrng vui chai, giao tiep t~n huang nhfrng
an due rna

u·m dat, than thanh mang IC;ti. N6i nhu v~y d~ thay, trong tam thuc

dan gian, nghi 1~ h¢i he chinh la m¢t cong vi¢c nhu bao cong vi¢c khac cua

nha n6ng, thieu n6 la pha va nhfrng mat khau

t~o nen chinh th~ cua dai song

\

n6ng nghi¢p, n6ng dan va nong thon. M9i thu h¢i he, nghi 1~ deu lien quan
m~t thiet vm thai gian, n~y sinh tren co so nhfrng quan ni¢m nhat d!nh cua con

nguai ve thai gian nhung thai gian

aday khong con la thai gian vii tfl;l "thuan

khiet" troi chay bat t~n tu qua khu qua hi¢n t~i ve tu"tam mlnh" trong ho(;lt d¢ng san xuat va xa h¢i cua nguai n6ng dan, thai gian

duqc cam moe va tuan ho~m theo chu

ky cua ho(;lt d¢ng sfm xuat, d6 da la thai

gian sinh V~t va thai gian l!ch Slr (28, tr.21-22].
V~y nghi h~ lich tiet

Ia gi? Theo quan ni¢m chung, nghi le IIch tiet

Ia cac hlnh thirc le nghi gan lien v6i ho~t d<)ng lao d<)ng san xuat nong
nghi¢p cua ngubi nong dan, dtrqc tien himh hang na.m, th~ m<)t trinh
nhat dtnh cua l~ch tiet, va c6 tinh chu ky.

tl;(


18

1.1.2. KHAI NI~M PHONG Tl)C
M¢t trong nhling yeu to quan trQng d~ kh~ng dinh m(>t dan t<)c
chfnh la van hoa rna ffiQt trong nhfrng bi~u hi¢n Ct_l th~ , t~p trung cua b~m S~C
van hoa dan tQC chinh la cac phong tt_Ic va nghi

1~.

D6 la nhling sang

t~o

van

hoa d(>c dao da duqc trao truyen tu the h¢ nay sang the h¢ khac. 0 d6, cac gia

td van hoa truyen thong ciia m<)t c<)ng dong, dan t(>c duqc luu gifr, phat huy va
phat tri~n . Do v~y, k~ ca trong thgc ti~n va ly lu~n, phong tt_Ic va nghi 1~ la va'n
de da dtrqc loai nguai quan tam tu ra't sam. Khong ft sach vo, tai li¢u c6, kim,
Dong, Tay da de

c~p

den khai ni¢m phong lf1-c. Ra"t nhieu dinh ngh!a khac

nhau ve phong lifC da dUQ'C dUa ra:
"Phong tt_Ic, chi nhfrng bi~u hi¢n nha't trf ve tinh than cua so dong
nguoi, td1i qua lau dai due

th~mh

khuon phep nha't dinh, dii rang bu<)c hanh vi

va chi phoi CUQC doi thlJC te cua ca nhan" (24). "Phong tt_IC la

thoi quen1 lau

doi cua m¢t d!a phuong" [6, tr.ll7]. "Phong tl;lc Ia cac phong thuqng,

t~p

tt_1c

duqc hlnh thanh, tich tt_I lau dai, noi tiep qua nhieu thai d~i"2 . "Phong tl;iC la loi
ling Xlr (hay ho~t d<)ng) do l~p di l~p l~i lau ngay tro thanh quen, kh6 thay d6i va
Ian truyen r<)ng rai trong xa htransmis socialement)" [16, tr.l42].
Ho~c:

"Phong tl;lc Ia nhfrng th6i quen an sau vao doi song xa h¢i,

duqc da so cha'p nh~n va lam theo, tro thanh thuan phong my

I

2

we. Phong tl:JC

Th6i quen: Loi, each song hay hol;lt d9ng_do l~p di l~p l~i lau ngay trcr thanh quen, kh6 thay d6i.
"Tu hili"- cuon tu di~n c6 tfnh bach khoa cua Trung Qu6c (xuat ban nam 1989) da d!nh nghia nhu v~y. Con
Sach "Hoa H(l dan tqc Me liim" (m¢t cu6n ttr di~n phong t~1c cua Trung Qu6c. xuat ban nam 1991) thllquan ni¢m" Phong ti,Jc.la dan tt,~c (folk custom) vai ham nghia phong ll;JC dan gian rat r(lng".


19

c6 m~t b mQi binh di¢n van h6a, tuy nhien n6 b(>c 1¢ r6 trong nic giai do(;ln
cua cu(>c doi con nguoi, d6 U1 phong t~c v~ hon nhan, sinh de - nuoi du6ng,
tang ma, va hai nh6m 1~ tet, le h¢i th~ hi¢n sinh ho<;~.t c¢ng dong r6 net nhat"
[18, tr.I31 -133].

Va khong th~ khong neu ra b day m¢t each hi~u rna theo chung toi

la kha thfch hgp va r6 rang v~ phong t~c: "Gtm li~n v6'i tfn ngucmg, tiep noi tfn
ngu6ng la phong t\}C. D6 la nhfrng th6i quen da an sau vao doi song xa h¢i tu
h1u doi, duqc d<;ti da so mQi nguoi thua nh~n va lam theo (phong: gi6, tl;Jc: th6i

quen, phong t\}C: th6i quen lan r¢ng). Phong t~c c6 trong mQi Iinh Vl!C cua xa
h¢i, ... " [21, tr.256].
Qua cac khai ni¢m va djnh nghia tren, chung t6i rut ra m¢t khai
ni~m chung v~ phong t~c nhu sau:

Phong t1;1c Ia cac thoi quen da an sau vao

dOi song xa hc)i tir lau dffi, dtrQ'C d;;ti da SO ogU'Oi thira nh:)n
theo(Phong:

n~ nep da lan truy~n r(>ng rai,

Va

lam

t1;1c: th6i quen c6 tu lau dai, duqc

mQi nguai cong nh~n va tuan thu). N¢i dung phong we bao ham mQi m~t
trong doi song va sinh

ho~t

xa h¢i. D6 la phong tl;JC lien quan t6'i quan h¢ xa

h¢i, t6'i Un.g xu v6'i thien nhien va v6'i sieu nhien, t6'i tu hfru, cua cai va lao

d¢ng, ... Phong t\}C cling lath~ che cua cac xu the song con cua xa h¢i, la cac
bi~u hi¢n nhat trf v~ tinh than cua so dong nguoi, duqc due thanh khuon phep

nhat d!nh, du rang bu¢c va chi phoi hanh vi cling nhu cu(>c doi thvc te cua
tirng ca nhan trong c(>ng dong. Nhu v~y' cac phong t\}C du xau hay d~p d~u
hinh th~mh tren cac quan h¢ cua con nguoi. Chung thay d6i khi chfnh tri, th~
che xa h¢i thay d6i. C6 le vi the, du lC;lC h~u hay van minh, moi phong 'n;~c d~u
th~ hi¢n m(>t SUC song ben trong, mt)t CU(>C V~ d(>ng tri h.fC va tai ll;J'C tlr ho(;lt


20

dqng san xua't, tlr truyen th6ng van h6a dan tQC va phat tri~n trong m6i truang
thien nhien va xa h¢i cua m(>t c¢ng dong nguai.

1.1.3. MOT s6 QUAN NI~M VE NGHI LE L~CH TnfT v A PHONG Tl)C
Phan Ke Bfnh cho ding: "M6i nu6'c c6 m¢t phong tl;}c rieng. Phong
tl:IC ay ky thuy ho~c bm ttJ m(>t vai nguai rna roi bat chUOC nhau rna thanh ra

aphong th6 va each chfnh tri, each giao dl;JC trong ntJ'OC
ma thanh ra; ho~c bai cai phong trao angoai tran vao roi dfu1 dan tiem nhiem

th6i quen; ho~C bai

thanh tl,lc. Nhung d~i d~ tl;}c gl cung v~y, phai trai Iau thang lau nam m6'i
thanh duqc, rna trong nhii'ng tvc ay cling c6 we hay' cung c6 tl;JC da .. Duy chi
bbi tai mat nguai da quen, long ngum da tin dung, thl d[u c6 nguai biet la da
rna ciing khong sao d6i ngay di duqc" [5, tr.9].
Ong da de c~p nhii'ng ngay tet

-

a ffi\)C "Ttl' thai tiet l~p" la m¢t trong

nhiing ffil;lC cua phfin "N6i ve phong tl;}C trong gia t¢c". Nhu v~y, Phan Ke
Binh da xep nhiing ngay tet vao phong tl;JC. N6i each khac, 6ng coi te tet la
ffiQt hi~n tuqng cua phong tl;lC.

Con Toan Anh da gQi ngay l!ch tiet la le tiet va giai thich nhu sau:
"Thai tiet d6i thay tu n6ng chuy~n sang l~nh qua mua mat, roi til' l~nh chuy~n
sang n6ng qua mua am, khi mua nhieu, khi ntmg gat, khi gi6 m~nh, khi sucmg
mu. D~ phan bi~t thai tiet
kia, nguai xua phan

bi~t

tu thang nay qua thang khac, tlr tucln OQ sang tufin

m¢t nam Htm hai muai b6n tiet, nhling tiet nay gQi la

nh! th~p tu khi. C6 nhii'ng tiet khi bih dfiu Ia co hdugc gQi h~n la ngay Tet nhu tiet Thanh Minh. Nhling ngay Ie va ngay Tet nay
deu nam trong le tiet cua ta, cling v6'i nhieu Ie, nhieu tet khac. M6i tet, m6i le


21

c6 m(>t nguon goc rieng, va tet
ho~c

1~ nao cling danh dttu m(>t cai gl trong nam,

ky ni~m m(>t vi~c gl cua dan t(>c. Trong ·nhfrng ngay tet 1~ nay, ta c6 cling

18, c6 khi 1a toan qu6c, c6 khi la rieng m<)t d!a phuong, c6 khi 1~ do Tri~u dlnh,
c6 khi 1~ do to~m dan cu h~mh". C6 le vl the ong da quan ni~m: "Nhfrng 1~ tiet
nay ph?m anh m<)t pharr nao phong llfC CUa dan ta Va n6i len m(>t khfa qmh nao
d6 v~ dan t(>c tfnh cua ta, dong thai chU'ng to trlnh dnhling we 1~ c6 truy~n do t6 tien ta d~ l~i, va nhfrng 1~ tiet da nam trong phan
tin nguang cua dan ta. Tim hi~u t.fn ngtr6ng Vi~t Nam, ta can tlm hi~u nhfrng
1~

tiet nay" [2, tr.265-266].
M~c _du Phan Ke Bfnh va Toan Anh cling b~m ve m(>t vttn d~ nhtrng

g6c d¢ nhln

nh~n c6 khac nhau. Phan Ke Binh xep nhfrng ngay 1~ tet vao

phong tl;lC, tUC la 6ng

COi

khai ni~m nghi 1~ !ich tiet 1a m<)t hi~n tm;mg cua

phong tl}c, con Toan Anh 1~i quan ni~m 1~ tiet nhu 1a nghi 1~ Itch tiet va la
m(>t trong nhfrng bi~u hi~n cua tfn nguong, ttrc Ht ong d~t nghi 1~ lich tiet vao
llnh vtJc tin ngu&ng. Song ta deu da biet, nghi 1~ 1ich tiet khong chi don thuan
c6 tinh phong we hay tfnh tfn nguong rna n6 luon luon bao ham ca hai tinh
chttt nay. Ban than n6 1a m(>t chinh th~ nguyen hgp, ttrc la trong nghi 1~ l!ch

tiet c6 yeu to phong We va trong phong We c6 yeu to nghi 1~ . Chfnh vl1e d6, ta
khong th~ tach bat Clr m(>t yeu to nao ra khoi nghi ~~ l!ch tiet rna giai thich day
1a phong l1fc, day latin nguang mc)t each thuyet ph1fc duqc.
Khai ni~m "nghi li l!ch tilt" con duqc mc)t

so hQC

gia ban toi.

Ch~ng h~n nhu: Tet theo y nghia r(>ng bao ham nhfrng d!nh ky l~ l~t trong nam,

quanh nam. Tet nhan van vlm mrong theo thai tiet ttJ nhien chuy~n van theo
mua V1f m(>t nam, ch&ng h~n tet Doan NgQ la khoang truoc sau ngay H~ chf,


22

tet Corn Moi

akhofmg tiet Dong chi, tet Trung Thu avao tiet Thu phan v. v

0

•• ' '

[29, tro87]. Ho?c cling theo quan ni~m tren, OS. Trftn Quoc Vuqng cho rang
"nhling tet c6 th~ duqc xep 1o~i vao H¢i mua (Fete Saisonniere) la m¢t le l~t,
sinh ho~t van h6a theo mua [29, tr.87].
Nha vao quan ni~m nay, ta c6 th€ n6i rtmg,

C(lc

nghi 1~ l!ch tiet la le

h¢i nang nghi~p (Fete agricole ), dong thai la sg bi€u hi~n cua nghi thuc nang
nghi~p(Rite

agraire ), tuc la nghi

1~

4ch tiet vira mang tinh chat phong tl)c va

vua mang tinh chat tin ngu5ng.

d Han Quoc, khai ni~m "tue' thOi phong t~J-c (~ffif,ijL%)" c6 th€ -xem
la tUOng dong VOi khai

ni~m

"nien trung hanh

Slf (i:f=.J:j:lff~, ~~

tet trong

nam)". Ca hai khai ni~m nay deu c6 ham ngh1a Ht m¢t h~ thong nhfrng sinh
ho~t cua m¢t c¢ng dong cu dan nang nghi~p trong chu ky m¢t nam Nhu ta da
0

biet, trong cac nuoc dong van, d€ chi h~ thong tren, m¢t khai ni~m c6 da duqc

su dl;lng chung la "thOi !¢nh (ffif~)" hay "nguy¢t l¢nh (JI q:;)". Thoi trong thai
l¢nh c6 nghia la nien

(~;

nam): m¢t nam duqc chia thanh bon mua, c6 tnremg

d¢ ngtm ho?c dai hon l!ch phong tl;IC cua phuong Tay. ThOi. hay chu

ky bon

mua trong xa h¢i nong nghi~p c6 truyen cua cac nuoc dong van Dong A lay
nguy~t (}j; m~t trang) lam chu~n, vl the

"nguy¢t l¢nh (JI ~)". Dl;l'a vao

Sl.)'

"thai l¢nh (ffif~)'' ci1ng chfnh la

bien d6i cua hlnh d~ng m~t trang, khuyet

roi tron, tron l~i khuyet, nguai ta da dua ra nhfrng khai ni~m nhu

v<;>ng, huyen (thuqng huyen,
cac nuoc dong van Dong

soc,

hoi,

h~ huyen) ... Chfnh vl v~y, cu dan nang nghi~p 6

A dga vao hlnh

d~ng bien d6i theo chu ky cua m?t

trang d~ t6 chuc nhfrng nghi l~ rna nguai ta thuang gQi la nhfrng nghi le theo
mua hay nghi I~ theo chu ky. Do vi~c chuy€n d6i thai gian theo chu ky nen


23

vi~c

t6 chuc cac nghi 1~ d6 lau dan da tn1 th~mh th6i quen trong c(mg dong, tuc

Ia trb th~mh phong t\).c.
Cung trong khu Vl!C nhfrng nu6'c dong van, quan

ni~m

ve tue thai

phong t\).C cua cac hQC gia Trung Qu6c cung ra't gan gili v6'i cac quan ni~m ve
I~

tue thai phong t\).c(nghi

Itch tiet) ciia ca.c hQC gia H~m Qu6c. Nhfrng hQC gia

Trung Qu6c ciing rat chu y toi t1nh phong t\}C, tfnh chu ky cua nghi ~~ Itch tiet;
d6ng thai cung quan
g~n

ni~m

VOi van minh n6ng

nghi

nghi~p

I~

l!ch tiet Ia m¢t lot;ti hlnh van h6a phong t\}c

Va cac

ho~t

d('ng san XUat theo mua V\} CUa

ngtrai nong dan. Khai ni~m "tut thOi tilt nhtheo mua)" chu yeu la chi nhfrng ngay c6 n¢i dung
d6, duqc hlnh thanh t\}c

1~

ho~t

Ie tet

d¢ng phong t\).c nao

c6 d!nh trong cu¢c s6ng xa h¢i cua con ngum, do

anh huang Va tac d('ng cua Sf! thay d6i thai tiet, khf h~u CO tfnh chu ky hang
nam. Nhfrng ngay

I~

tiet khac nhau bao gia cung c6 nhfrng

ho~t

d¢ng phong

t\}c khac nhau, lay thai gian m¢t nam lam chu ky, theo chu trlnh tuan

ho~m

qua lt;ti, het m¢t vong It;ti tro I~i tu dau. St;r hlnh thanh va phat tri~n cua cac
nghi Ie l!ch tiet la ca m¢t qua trlnh het sue lau dai. Tue thai tiet nh~t truyen
th6ng cua Trung Qu6c chlnh la
Trung Qu6c. Oic

m~t

v~t

ky

sinh cua nen van h6a nong

nghi~p

xkh van h6a phong t\}c Itch tiet(tiet t\}c van h6a) vo

cling phong phd, da d~ng, khong chi cho thay nguai xua da nh~n thuc va n~m
vfrn.g dtrQ'C cac quy

Iu~t V~n

d('ng CUa t\}' nhien, rna con cho thay trlnh d¢ phat

tri~n xa h¢i, kinh te, ki thu~t qua tll'ng giai do~n Jich sir. M~t khac, van h6a

phong t\}C l!ch tiet cfing phfm anh nh!p

di~U

sinh hot;tt t\}' nhien rat phu hQ'p,

thich ting v6'i thai tiet, mila V\} htmg nam cua nguoi nong dan. Tu nhfrng quan
ni~m

nhu the, hQ da

d~t

van de nghien CUu van h6a phong t\}C Itch tiet nhu la


24

cong vi¢e het sue thiet thlJc va c6

y nghia sau xa, de giup m<;>i nguO'i nh~n thuc

dung d~n v~ cac hi~n tuqng nghi 1~ Itch tiet c6 truy~n, tu d6 c6 th~ hu6ng dan
lo~i hinh sinh hot;tt van h6a d~c bi~t nay hot;tt dqng va phat trien m¢t each Hmh

mC;lnh, phu hqp v6'i thai d;;ti

hi~n

nay ... .

Caillois Roz da coi "nghi le l!ch tilt

va phong t1;tc" la m¢t lo;;ti k!ch

phat xa h¢i, trong d6 b
tr~t

11! nhat cua doi song

con nguO'i [69, tr.53]. Con Edmund Leach l;;ti ban v~ chu ky thai gian cua ngay
~~ tet va 1~ h¢i. 6ng cho dmg, "khong co 1~ tet va 1~ h
gian tmin, nam kh6ng ton t;;ti va m<;>i tr~t tl;l' xa hh¢i. Va thO'i gial! xa h
tr.48].
M~t

khac, cac hinh thuc nghi

1~

lich tiet cling v6'i nhfrng tro

di~n

va

nghi thrrc mua vui g~n li~n v6'i chung chiem msong cua ngu(ri n6ng dan. Chfnh cac nghi
trong nhfrng ngay

h~

tet,

I~

~~

l!ch tiet va phong t"L;IC

di~n

ra

h¢i theo mua (fetes saisonnieres) da t<;1o ra ben

C<;illh CUQC song hi¢n hii'u m(lt the gi6i th(r hai va CUQC song th(r hai rna tat cit
nhiing nguai nang dAn

d~U

ft

nhi~u

tham dl:f,

d~u

song theo quy

lu~t

CUa CUQC

song thu hai ay trong khofmg thai gian nhat d!nh trong nam. Tuy nhien ket

}u~n

bi!m chat cua hai 6ng van chot l;;ti 0 ch6 la cac phong t"L;Ie va nghi

~~

theo

mua lu6n luon lien quan ch~t che t6'i ho;;tt d¢ng san xuat cua nguai n6ng dan.
Nhfrng

th~p

ky

g~n

day, cac nha nghien CUu 0 Nga va cac nuoc c(lng

hoa thu(lc Lien Xo tnroc day da tiep tl._lC mo rqng pht;tm vi nghien CUu phong
tl;!C va nghi le theo mua. HQ khong chi xem xet cac phong t"L;IC va nghi
mua trung hqp v6'i n6ng

l~ch

cua cu dan, rna con do tim cac yeu

1~

theo

to bien d¢ng


25

cua thai tiet, cua moi tnrong tac d¢ng t6'i tam 1y xa h¢i cua cu dan d6. Dang
chu y nhat 1a cong trmh (4 t~p) ve Phong lf:lC va nghi
chau

u theo mila ucac nu6c

Au ngoai Lien Xo (xuat bantu 1975-1983) do S.A. Tokarep chu bien.

Nh6m tac gia cua c6ng trlnh do SQ nay con ban nhieu t6'i nhfrng yeu t6 cau
thanh phong we va nghi ~~ theo mua nhu nghi 1~ nong nghi~p. phong n;~c lien
quan t6'i chan nuoi, diem bao va b6i toan,

n;~c

tho

m~t

trm,

we tho li'ra, cac do

dang cung, ... Hau nhu cac nha nghien CUu deu cho rtmg, ngay

1~

tet va

1~

h¢i

Ia ngay trong, ngay khong lam vi¢c, va r6 rang d6 la khia qmh rat quan
tr9ng cua ngay

1~

va ngay tet. Khai thac y nghia nay cua ngay

l~

va ngay tet,

nhieu nha nghien crru da quan tam t6i tfnh kh6ng b'inh thuemg th€ hi~n
m6n an VI ban than cac phong l:\IC va nghi

1~

acac

dang cung cac m6n an lu6n la b¢

ph~n hihl CO kh6ng th€ tach roi va phan anh ffiQt phan n(>i dung cua phong tl;!C

va nghi

1~

theo mua; m¢t s6 nguoi khac

dien, tro choi va ghii trf;
m~c,

l~i

1~i

chu

y t6i tfnh chat vui-ve cua tro

c6 khong ft nguoi luon nhan

m~mh

den

vi~c

an

nhat la trong cac ngay h¢i h6a trang [22, tr. 48].
S.A. Tokarep coi "nghi l~ nhu 1a m¢t bien d~g cua phong tl;IC rna

ffil;IC dfch cua n6 la Sl;l' bi€u hi~n cua tlnh cam hay thay the ffiQt tac dqng trl;l'C
tiep vao d6i tuqng bang tac dqng tuang tuqng. Boi v~y, bat err m¢t nghi
cling Ia phong tl;lc, nhung khong phai m9i phong h)c deu la nghi

1~.

1~

nao

Phong tl;lc

Ia khai ni~m giong, con nghi 1~ Ia 1oai" [22, tr.49].
D~i

da so cac nha nghien CUu Nga va cac nu6c cqng hoa thu¢c Lien

X6 truoc day da phan

bi~t

lo~i

I~

phong tl;!C va nghi

khai

ni~m

phong

we va nghi 1~ theo mua v6i cac

khac nhu phong t1;1c, nghi

cte, tang rna, cung gio, ... ) va phong

1~

gia dlnh (cu6i xin, sinh

we va nghi I~ toan dan cua nh6m nghe


26

nghi¢p, nh6m xa h¢i, ... Tuy nhien, giua chung du c6

sv khac nhau,

nhung

kh6ng phai hie nao cling tach bc:tch r6 rang, vi nhu c6 cac phong we va nghi le
theo mua (nghi h~ lich tiet Va phong tl;!C) lc:ti dUQ'C t6 chUC thl;l'C hi¢n trong phc:tm
vi gia dlnh, hay 0 nhieu dan t¢c, m¢t s6 nghi le va phong we lt;li duqc t6 chuc

thl;l'C hi¢n trong nhli'n.g mua nhat d~nh (22, tr. 49].

0 day, tuong Un.g v6i cac mua cua thai tiet la cac hoc:tt d¢ng si'm xuat
cua ngtrai n6ng dan Va tren CO SO do da nay sinh cac phong tl;!C Va nghi le theo
mua (nghi le Itch tiet va phong tl;IC). Do v?y cac phong tl;!C va nghi le theo mua
(nghi Je Jich tiet Va phong tl:IC) dUQ'C phtm

th~mh

hai giai

do~

chfnh: 1/ Thai

ky chu~n b! gieo cay va cham soc cho mila mang tuoi t6t, 2/ Thai ky thu
hoc:tch.

'

'

'

,

~

?

.

A

1.2. Slf HINH THANH VA PHAT TRIEN CUA NGHI LE
L~CH TIET vA M6I QUAN Ht VOl L~CH PHAP
1.2.1. sVHiNH THANH vA PHAT TRIEN cuA NGID LE L~CH TIEr

Cac nu6c dong van Dong A n6i chung, Vi~t Nam va Han Qu6c n6i
rieng, tu thai c6 dc:ti cho den thai c?n d(;li deu c6 nen tang kinh te chu ch6t la
nong

nghi~p, d~c bi~t

la nong

nghi~p

lila nu6c. N6i m¢t each khac, ngnai dan

cac nu6c nay tir thai c6 d(;li, chu yeu deu s6ng dlJa vao nong nghi~p lila nn6c.
Chfnh vl the chu ky sinh ho(;lt cua nguai dan hai nu6c
Han Qu6c cling tuan theo Ghu ky nong
h~t, phat tri~n. thu hoc:tch) cua loa nu6c.

nghi~p.

Vi~t

Nam va

tuc chu ky sinh tnremg (gieo