các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự việt nam

Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT
______

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
KHÓA 38 (2012 – 2015)
ĐỀ TÀI:

CÁC HÌNH PHẠT KHÔNG TƯỚC TỰ DO
TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

Sinh viên thực hiện:
PHAN THỊ HỒNG PHA
MSSV: S120061
Lớp: Luật VB2 Đồng Tháp

Giảng viên hướng dẫn:
NGUYỄN THU HƯƠNG
Bộ môn: Luật Tư pháp

Cần Thơ, tháng 12 / 2014

GVHD: Nguyễn Thu Hương

1

SVTH: Phan Thị Hồng Pha

Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

NHẬN XÉT CỦA GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN

 
 ..........................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

GVHD: Nguyễn Thu Hương

2

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

NHẬN XÉT CỦA HỘI ĐỒNG PHẢN BIỆN

 
 ..........................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................
..............................................................................................................................

GVHD: Nguyễn Thu Hương

3

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

BẢNG VIẾT TẮT

 

BLHS:
BLTTHS:
THAHS:
HTHP:
KTTD:
CTKGG:

GVHD: Nguyễn Thu Hương

Bộ luật hình sự
Bộ luật tố tụng hình sự
Thi hành án hình sự
Hệ thống hình phạt
Không tước tự do
Cải tạo không giam giữ

4

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

MỤC LỤC
 
Trang
LỜI MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HÌNH PHẠT KHÔNG TƯỚC TỰ DO

TRONG HỆ THỐNG HÌNH PHẠT ........................................................................... 4
1.1. Khái quát chung về hình phạt và hệ thống hình phạt ......................................... 4
1.1.1. Khái niệm hình phạt ........................................................................................ 4
1.1.2. Đặc điểm của hình phạt................................................................................... 7
1.1.3. Mục đích và bản chất của hình phạt ................................................................ 10
1.1.2. Hệ thống hình phạt .......................................................................................... 12
1.2. Khái quát về hình phạt không tước tự do ............................................................ 14
1.2. Khái niệm về hình phạt không tước tự do .......................................................... 14
1.2.2. Các đặc điểm cơ bản của hình phạt không tước tự do ..................................... 15
1.2.3. Vai trò của hình phạt không tước tự do ........................................................... 17
1.2.4. Ý nghĩa của hình phạt không tước tự do .......................................................... 19
1.3. Sơ lược về sự phát triển của hình phạt không tước tự do trong Luật hình sự
Việt Nam qua các thời kì ............................................................................................. 20
1.3.1. Các hình phạt không tước tự do trong pháp luật hình sự Việt Nam thời phong
kiến ................................................................................................................................ 20
1.3.2. Các hình phạt không tước tự do trong pháp luật hình sự Việt Nam từ năm
1945-1985 ..................................................................................................................... 22
1.3.3. Các hình phạt không tước tự do trong Bộ luật hình sự Việt Nam từ
1985 đến 1999 ............................................................................................................... 22
CHƯƠNG 2. CÁC QUY ĐỊNH VỀ HÌNH PHẠT KHÔNG TƯỚC TỰ DO
TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ .................................................................................... 25
2.1. Hình phạt cảnh cáo ............................................................................................... 25
2.1.1. Khái niệm về hình phạt cảnh cáo..................................................................... 25
GVHD: Nguyễn Thu Hương

5

SVTH: Phan Thị Hồng Pha

Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
2.1.2. Nội dung của hình phạt cảnh cáo .................................................................... 26
2.1.3. Điều kiện áp dụng đối với hình phạt cảnh cáo ................................................. 27
2.1.4. Cách thức thi hành hình phạt cảnh cáo ........................................................... 29
2.2. Hình phạt tiền ....................................................................................................... 29
2.2.1. Khái niệm về hình phạt tiền ............................................................................. 29
2.2.2. Nội dung của hình phạt tiền ............................................................................ 30
2.2.3. Điều kiện áp dụng hình phạt tiền ..................................................................... 32
2.2.4. Cách thức thi hành hình phạt tiền.................................................................... 34
2.3. Hình phạt cải tạo không giam giữ ........................................................................ 35
2.3.1. Khái niệm về hình phạt cải tạo không giam giữ ............................................... 35
2.3.2. Nội dung của hình phạt cải tạo không giam giữ .............................................. 36
2.3.3. Điều kiện áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ ....................................... 37
2.3.4. Cách thức thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ...................................... 38
CHƯƠNG 3. THỰC TIỄN ÁP DỤNG VÀ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO
HIỆU QUẢ THI HÀNH CÁC HÌNH PHẠT KHÔNG TƯỚC TỰ DO .................... 42
3.1 Thực tiễn áp dụng các hình phạt không tước tự do theo pháp luật hình sự Việt
Nam .............................................................................................................................. 42
3.1.1 Đánh giá chung cho việc áp dụng các hình phạt không tước tự do ................... 42
3.1.2. Thực tiễn áp dụng trong từng hình phạt cụ thể của các hình phạt không tước
tự do ............................................................................................................................. 43
3.2. Những vướng mắc, bất cập đối với các hình phạt không tước tự do .................. 46
3.2.1. Những vướng mắc, bất cập chung đối với các hình phạt không tước tự do ..... 46
3.2.2. Những vướng mắc, bất cập đối với các hình phạt cụ thể không tước tự do ...... 47
3.3. Các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả thi hành các hình phạt không
tước tự do trên thực tế ................................................................................................. 50
3.3.1. Các giải pháp chung nhằm nâng cao hiệu quả thi hành các hình phạt không
tước tự do ...................................................................................................................... 50
3.3.2. Các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả thi hành các từng hình phạt
không tước tự do ............................................................................................................ 52

GVHD: Nguyễn Thu Hương

6

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
3.3.2.1. Dưới góc độ pháp luật hình sự ................................................................ 52
3.3.2.2. Dưới góc độ văn bản hướng dẫn thi hành ................................................ 55
KẾT LUẬN .................................................................................................................. 58
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

GVHD: Nguyễn Thu Hương

7

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trong xã hội, tội phạm phát sinh không chỉ khác nhau về hình thức thể hiện mà
còn có sự khác nhau về tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội. Chính vì vậy để giữ
vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, Nhà nước tất yếu phải qui định các chế
tài hình sự khác nhau để xử lý tội phạm trong đó chủ yếu là hình phạt. Theo qui định
tại Điều 26 BLHS năm 1999: "Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất

của nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm tội”. Với ý
nghĩa như thế, Nhà nước đặt ra hình phạt là để “… không chỉ nhằm trừng trị người
phạm tội mà còn giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo
pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới.
Hình phạt còn nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh phòng ngừa
và chống tội phạm” (Điều 27 BLHS năm 1999). Mức độ nghiêm trọng của tội phạm
cũng như tính chất nguy hiểm của hành vi như thế nào thì hình phạt được áp dụng
cũng sẽ tương xứng như vậy. Bởi thế mà theo pháp luật hình sự Việt Nam, HTHP
được sắp xếp theo trật tự từ nhẹ đến nặng tùy theo tính chất và mức độ nguy hiểm cho
xã hội của hành vi phạm tội. Bên cạnh các hình phạt tước tự do như tù có thời hạn, tù
chung thân, tử hình, sự có mặt của các hình phạt KTTD trong HTHP đã làm cho
HTHP trở nên cân đối hơn, hoàn thiện hơn và tương xứng hơn, đáp ứng được yêu cầu
của công tác đấu tranh phòng chống tội phạm. Một mặt nó thể hiện được bản chất
nhân đạo của pháp luật hình sự nước ta, mặt khác vừa phù hợp với xu hướng phát triển
chung của HTHP ở các nước trên thế giới: xu hướng tăng cường hình phạt KTTD,
giảm dần các hình phạt tước tự do. Với bản chất là không buộc người kết án phải cách
ly khỏi đời sống xã hội bình thường mà vẫn tạo điều kiện thuận lợi cho họ sinh sống
và làm việc cũng như cải tạo, giáo dục ngay tại môi trường trước khi họ bị kết án nên
việc áp dụng các hình phạt KTTD đối với một số tội phạm vừa có thể đem lại lợi ích
kinh tế cho xã hội, vừa giảm đi gánh nặng chi phí cho Nhà nước. Nhưng quan trọng
hơn cả là việc áp dụng hình phạt KTTD sẽ tạo ra một môi trường thuận lợi cho quá
trình tự cải tạo, giáo dục để trở thành người có ích cho xã hội. Bởi lẽ các hình phạt này
không buộc người bị kết án phải chấp hành án trong các trại cải tạo mà ngược lại họ
vẫn sống trong tình yêu thương giúp đỡ của gia đình, bạn bè, các cơ quan, tổ chức
chính quyền… xóa bỏ mặc cảm, tự ti, chính vì lẽ đó nên con đường hoàn lương của họ
diễn ra nhanh chống, dễ dàng, thuận lợi hơn.
Mặc dù các hình phạt KTTD mang bản chất nhân đạo sâu sắc, khả năng cải tạo
và giáo dục người phạm tội cao và có thể động viên các lực lượng xã hội khác nhau
GVHD: Nguyễn Thu Hương

8

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
trong phòng chống tội phạm. Tuy nhiên hình phạt KTTD chưa được áp dụng đúng như
khả năng của nó. Đó là những hạn chế về quy định của pháp luật, về thực tiễn áp dụng
và nhận thức xã hội đã làm cho các hình phạt KTTD chưa thực sự phát huy được hiệu
quả. Xuất phát từ lý do trên người viết chọn đề tài “Các hình phạt không tước tự do
trong luật hình sự Việt Nam” để làm khóa luận của mình với mong muốn nghiên cứu ở
chiều sâu nội dung chính của các hình phạt KTTD cũng như hiệu quả của các hình
phạt đó trên thực tế. Trên cơ sở nghiên cứu các hình phạt KTTD cả về mặt lý luận lẫn
thực tiễn áp dụng người viết mong muốn đóng góp phần nào vào việc hoàn thiện pháp
luật hình sự nói chung theo hướng tăng cường vai trò của các hình phạt này cả về mặt
lập pháp cũng như thực tiễn áp dụng. Qua đó, đề xuất một số giải pháp cụ thể để góp
phần nâng cao hiệu quả của các hình phạt KTTD trên thực tế để các hình phạt KTTD
thực sự phát huy hiệu quả trong công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm của Đảng
và Nhà nước ta.
2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu đề tài là trên cơ sở nghiên cứu các vấn đề lý luận, phân
tích các quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng các hình phạt KTTD. Qua đó tìm
ra những nguyên nhân ảnh hưởng đến hiệu quả thi hành các hình phạt, đồng thời có đề
xuất một số giải pháp nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự nước ta theo
hướng: tăng cường vai trò của các hình phạt KTTD cả về mặt lập pháp cũng như thực
tiễn áp dụng, qua đó nhằm nâng cao hiệu quả các hình phạt KTTD trên thực tế.
3. Phạm vi nghiên cứu
Nghiên cứu về hình phạt KTTD, trước hết người viết đề cập đến những vấn đề
lý luận chung về hình phạt và HTHP: khái niệm, đặc điểm, bản chất, mục đích… qua
đó cũng tập trung giải quyết các vấn đề lý luận chung về hình phạt KTTD: khái niệm,

vị trí, vai trò… của chúng. Tuy nhiên do đề tài rộng, với mục đích đi sâu làm nổi bât
hiệu quả của hình phạt KTTD cũng như chỉ ra những vướng mắc, bất cập căn bản nhất
trong việc áp dụng và thi hành các hình phạt, qua đó đưa ra kiến nghị, giải pháp phù
hợp để có thể nâng cao hiệu quả thi hành của các hình phạt trên thực tế nên trong
phạm vi của khóa luận, người viết đi sâu vào nghiên cứu ba hình phạt chính KTTD
được quy định tại Điều 28 BLHS năm 1999: cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG ở các khía
cạnh: khái niệm, nội dung, điều kiện, phạm vi áp dung cũng như cách thức thi hành
các hình phạt. Đồng thời làm nổi bật lên hiệu quả của các hình phạt KTTD trên thực
tế. Mặc dù chỉ nghiên cứu ba hình phạt chính KTTD, không nghiên cứu về các hình
phạt bổ sung nhưng thiết nghĩ nó vẫn có thể giải quyết được yêu cầu cả về lý luận và
thực tiễn của đề tài “Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam”.
GVHD: Nguyễn Thu Hương

9

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
4. Phương pháp nghiên cứu
Đây là một đề tài vừa mang tính lý luận, lại vừa mang tính thực tiễn do đó
người viết nghiên cứu và trình bày khóa luận này dựa trên quan điểm và nhận thức của
chủ nghĩa duy vật biện chứng, cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin về nhà nước
và pháp luật. Đồng thời có sử dụng kết hợp phương pháp: so sánh, phân tích, đối
chiếu, quy nạp, logic để hổ trợ xem xét và giải quyết vấn đề cũng như yêu cầu mà đề
tài đặt ra.
5. Bố cục của đề tài
Để thuận tiện cho việc nghiên cứu được cụ thể tập trung giải quyết tốt yêu cầu
đặt ra người viết chia luận văn thành ba phần: Lời mở đầu, phần nội dung và phần kết
luận. Trong đó, phần nội dung chính sẽ bao gồm 3 chương:

Chương 1: Cơ sở lý luận về hình phạt không tước tự do trong hệ thống hình
phạt.
Chương 2: Các quy định về hình phạt không tước tự do trong Bộ luật hình sự.
Chương 3: Thực tiễn áp dụng và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả thi hành các
hình phạt không tước tự do.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

10

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam

CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HÌNH PHẠT KHÔNG TƯỚC TỰ DO
TRONG HỆ THỐNG HÌNH PHẠT
Khi nhà nước xuất hiện, để đảm bảo cho quyền lợi của giai cấp thống trị đã xây
dựng nên một hệ thống các quy tắc xử sự chung bắt buộc mọi người tuân theo, đó là
pháp luật. Đồng thời để đảm bảo người dân tuân theo đúng pháp luật nhà nước cũng
đưa ra biện pháp cưỡng chế thi hành, hình phạt cũng là một trong những biện pháp
cưỡng chế đó. Các hình phạt do nhà nước quy định trong BLHS năm 1999 được liên
kết với nhau theo một trật tự nhất định tạo thành HTHP. Trình tự sắp xếp các loại hình
phạt trong HTHP của BLHS được thực hiện theo một trật tự từ nhẹ đến nặng, tức là
tăng dần tính nguyên tắc. Tính hệ thống này thể hiện đường lối của nhà nước ta là kết
hợp hài hòa giữa phương pháp giáo dục, thuyết phục với phương pháp cưỡng chế.
1.1. Khái quát chung về hình phạt và hệ thống hình phạt
1.1.1. Khái niệm hình phạt
Trước khi được chính thức quy định trong BLHS năm 1999, có nhiều quan

điểm khác nhau của các nhà khoa học pháp lý về khái niệm hình phạt. Nhìn từ góc độ
lý luận chung phạt về pháp luật thì hình phạt là một trong những yếu tố cấu thành của
quy phạm pháp luật hình sự (giả định, quy định và chế tài). Trong đó chế tài (hình sự)
là một bộ phận của quy phạm pháp luật hình sự nêu lên những biện pháp tác động mà
nhà nước dự kiến sẽ áp dụng đối với chủ thể nào không thực hiện đúng mệnh lệnh của
nhà nước đã nêu ở phần quy định của quy phạm pháp luật hình sự. Nói cách khác hình
phạt là hậu quả pháp lý bất lợi mà người phạm tội phải gánh chịu khi thực hiện hành vi
phạm tội1.
Mặc dù hình phạt luôn được con người biết đến như là một trong những công
cụ chủ yếu nhất về đấu tranh phòng và chống tội phạm, tuy nhiên việc nhận thức về
những vấn đề liên quan đến hình phạt trong khoa học luật hình sự cho đến bây giờ vẫn
chưa được xem là đầy đủ và hoàn thiện. Vì vậy, rất khó xác định khi nào hình phạt
được nhận thức đúng với bản chất của nó, hoặc hình phạt khi nào được xem là đúng
nghĩa của hình phạt.
Để hiểu rõ hơn về hình phạt trước tiên chúng ta cần làm rõ cơ sở của quyền trừng
phạt (áp dụng hình phạt). Sở dĩ xã hội có quyền trừng trị kẻ phạm tội bởi vì kẻ phạm
1

Trần Minh Hưởng, Tìm hiểu hình phạt và các biện pháp tư pháp trong luật hình sự Viêt Nam, Hà Nội 2007,
Tr. 12.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

11

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
tội chính là nhân tố cản trở và phá hoại sự phát triển bình thường và sự tồn tại của xã

hội. Phương tiện để thực hiện quyền trừng phạt đối với kẻ phạm tội là hình phạt. Về cơ
sở của việc tồn tại hình phạt cũng là vấn đề tranh cãi trong khoa học pháp lý hình sự
theo hai quan điểm truyền thống của hai học thuyết trừng trị và phòng ngừa hay còn
gọi là học thuyết vị lợi2
+ Những người theo thuyết trừng trị có các khái niệm như sau:
E. Ferri, học giả người Italia đã quan niệm về hình phạt là “Sự tổn hại về thể
chất hoặc tinh thần trừng trị xâm phạm trật tự của một xã hội nhất định”
Giáo sư Rossi, một học giả người Bỉ, đã coi hình phạt “Đúng nghĩa, là một sự
đau đớn mà quyền lực xã hội buộc chủ thể của tội phạm do luật quy định phải chịu…
Hình phạt cần phải là sự đau đớn, nặng, nhẹ, ít quan trọng”.
+ Những người theo học thuyết vị lợi có các khái niệm như sau:
Trong khoa học Luật hình sự Liên Xô và Liêng Bang Nga ngày nay có các quan
điểm coi hình phạt hoặc là biện pháp cưỡng chế của nhà nước do Tòa án nhân danh
nhà nước áp dụng đối với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm nhằm mục đích
ngăn ngừa chung và ngăn ngừa riêng.
Trong khoa học luật hình sự Việt Nam vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác
nhau khi nghiên cứu về khái niệm hình phạt như sau3:
+ Hình phạt là biện pháp cưỡng chế rất nghiêm khắc của Nhà Nước được quy
định trong luật hình sự do Tòa án áp dụng đối với người phạm tội nhằm tước bỏ hoặc
hạn chế những quyền và mục đích nhất định với mục đích là cải tạo giáo dục người
phạm tội và ngăn ngừa tội phạm, bảo vệ lợi ích của Nhà Nước và xã hội, quyền và lợi
ích hợp pháp của công dân (GS. TS Đỗ Ngọc Quang)
+ Hình phạt là biện pháp cưỡng chế do Tòa án quyết định trong bản án đối với
người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và được thể hiện ở việc tước đoạt hoặc hạn
chế các quyền lợi ích do luật quy định đối với người bị kết án ( PGS. TS Võ Khánh
Vinh)

2

Tạp chí Khoa học đại học Quốc gia, Luật học 25 (2009), tr. 49 – 61.

Lê Cảm, Hình phạt và hệ thống hình phạt, Tạp chí Tòa án nhân dân số 14 tháng 7/2007,
[truy cập ngày 20/8/2014].
3

GVHD: Nguyễn Thu Hương

12

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
+ Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nhà nước được luật hình sự quy định và do
tòa án áp dụng có nội dung tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội
nhằm trừng trị, giáo dục họ, cũng như nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật,
đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm (PGS.TS Nguyễn Ngọc Hòa và TS. Lê Thị
Sơn).
Trong giáo trình luật hình sự của Trường Đại học Luật Hà Nội năm 1994, Tiến
sĩ Nguyễn Đức Tuấn định nghĩa hình phạt như sau: “Hình phạt là biện pháp cưỡng
chế của nhà nước do Tòa án áp dụng đối với người thực hiện tội phạm theo quy định
của luật hình sự, tước bỏ hoặc hạn chế những quyền lợi và lợi ích nhất định của người
bị kết án, nhằm mục đích cải tạo, giáo dục người phạm tội và ngăn ngừa tội phạm”.
Khái niệm này đã phản ánh tương đối đầy đủ bản chất pháp lý của hình phạt, xác định
rõ nội hàm và ngoại diện của khái niệm, tuy nhiên vẫn còn những điểm chưa phản ánh
đầy đủ thuộc tính của hình phạt. Trong nhiều văn bản pháp luật hình sự cũng có đề cập
đến hình phạt và hướng dẫn áp dụng hình phạt nhưng không có văn bản nào đưa ra
định nghĩa chính thức về hình phạt, kể cả trong BLHS sự năm 1985 cũng không quy
định thế nào là hình phạt.
Để khắc phục những hạn chế nêu trên, đảm bảo nhận thức thống nhất về nhận
thức và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, Bộ luật hình sự năm 1999 đã quy định rõ

khái niệm hình phạt tại Điều 26 BLHS “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm
khắc nhất của Nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm
tội”. Lần đầu tiên khái niệm hình phạt đã được quy định trong BLHS năm 1999, đây là
một điểm mới so với BLHS năm 1985. Việc quy định khái niệm hình phạt trong luật
hình sự có ý nghĩa đảm bảo nhận thức thống nhất về hình phạt trong pháp luật hình sự.
Khi nói đến tội phạm chúng ta không thể không nói đến hình phạt. Tội phạm và hình
phạt là hai nội dung cơ bản trong luật hình sự của mọi quốc gia. Tội phạm và hình phạt
luôn luôn đi liền với nhau, có nghĩa là giữa tội phạm và hình phạt luôn có mối quan hệ
chặt chẽ với nhau và không tách rời nhau. Về nguyên tắc khi thực hiện tội phạm thì
phải chịu hình phạt và ngược lại hình phạt không thể được áp dụng khi không có tội
phạm xảy ra.
Như vậy, lần đầu tiên BLHS năm 1999 nước ta có riêng một điều luật nêu lên
khái niệm về hình phạt tại Điều 26 “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc
nhất của Nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội”.
Trước khi được chính thức quy định trong BLHS thì nó chỉ mới được nghiên cứu như
là một khái niệm có tính chất khoa học. Việc BLHS năm 1999 quy định hẳn một điều
luật về hình phạt là một bước tiến mới, cơ bản trong công tác lập pháp, bên cạnh đó nó
GVHD: Nguyễn Thu Hương

13

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
còn phản ánh đầy đủ nội dung, bản chất pháp lý của hình phạt, khắc phục nhược điểm
của các quan điểm trước về hình phạt.
1.1.2. Đặc điểm của hình phạt
Qua khái niệm hình phạt nêu trên có thể rút ra những đặc điểm cơ bản của hình
phạt:

+ Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước: Khi
nói đến hình phạt chúng ta không thể không nói đến tính cưỡng chế của nó. Có thể nói
cưỡng chế là thuộc tính của pháp luật nói chung. Trong đấu tranh và phòng ngừa tội
phạm thì hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất, được áp dụng phổ biến
trong lịch sử lâu đời nhất. Các biện pháp cưỡng chế của ngành luật khác như: Luật
hành chính, luật Lao đông, luật dân sự…thì chủ yếu là các biện pháp như: Cảnh cáo,
phạt tiền, chuyển làm việc khác, buộc bồi thường vật chất, buộc thôi việc… nếu so
sánh các biện pháp cưỡng chế này với hình phạt của luật hình sự thì hình phạt của luật
hình sự là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất.
Nhưng pháp luật là những quy tắc do con người đặt ra trong quá trình phát triển
của con người được Nhà nước đảm bảo thực hiện bằng các biện pháp cưỡng chế mọi
người phải tuân theo. Người phạm pháp luật sẽ bị cưỡng chế bởi Nhà nước. Lênin viết
“Nếu không có bộ máy Nhà nước đủ sức cưỡng bức người ta tuân theo những quy
định của pháp luật thì pháp quyền có cũng như không”4. Theo nguyên tắc hậu quả
pháp lý biện pháp cưỡng chế phải tương xứng với hành vi nguy hiểm.
Hình phạt được sử dụng rất lâu đời để bảo vệ lợi ích của nhà nước và xã hội,
duy trì trật tự xã hội, đấu tranh phòng chống tội phạm. C.Mác nói “Hình phạt không
phải là một cái gì khác ngoài phương tiện để bảo vệ mình của xã hội chống lại sự vi
phạm của các điều kiện tồn tại của nó”5
Tính nghiêm khắc của hình phạt này được thể hiện ở chỗ người bị kết án có thể
bị tước bỏ hoặc hạn chế các quyền và lợi ích thiết thân nhất của người bị kết án đó có
thể là quyền về tài sản, quyền tự do lựa chọn nơi cư trú, quyền tự do thân thể thậm chí
là cả quyền sống của người bị kết án. Trong hệ thống hình phạt có những biện pháp
cưỡng chế đặc biệt nghiêm khắc mà các nghành luật khác không có ví dụ như: tù có
thời hạn, tù chung thân, tử hình… Hình phạt khi được áp dụng thì luôn để lại án tích
cho người bị kết án mà án tích là hậu quả pháp lý bất lợi cho người bị kết án (Điều 48
4
5

Xem V.I Lênin toàn tập, tập 33.

Xem C.Mac, Ăng ghen toàn tập, tập 8, tr. 513.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

14

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
BLHS án tích có liên quan đến tính tăng nặng). Về mặt áp dụng hình phạt, nếu vi
phạm về mặt xã hội thì: án tích là cơ sở để xác định một người phạm tội là tái phạm
hay tái phạm nguy hiểm (Điều 49 BLHS). Vậy, kèm theo hình phạt thì người bị kết án
sẽ mang án tích trong một thời hạn luật định và đây có thể là tình tiết định tội trong
một số tội phạm hoặc tình tiết định khung tăng nặng khi được cấu thành tội phạm quy
định.
+ Hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự: Hình phạt là một trong
những chế định quan trọng nhất của luật hình sự và được quy định trong BLHS. Hình
phạt được áp dụng nghĩa là tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm
tội, ảnh hưởng rất lớn đến số phận của họ. Để tạo cơ sở pháp lý vững chắc, tránh tùy
tiện trong áp dụng.
Hình phạt cũng như tội phạm cần phải được BLHS, có giá trị pháp lý chỉ sau
Hiến pháp quy định. Hình phạt khi được áp dụng nghĩa là tước bỏ hoặc hạn chế quyền
và lợi ích của người phạm tội, ảnh hưởng rất lớn đến số phận của họ. Để tạo cơ sở
pháp lý vững chắc tránh tùy tiện trong áp dụng, hình phạt cũng như tội phạm cần phải
được BLHS có giá trị sau Hiến pháp. Quy định này biểu hiện sinh động sự quán triệt
tinh thần chính sách hình sự nước ta trong việc quy định và áp dụng hình phạt. Tinh
thần đó thể hiện ở chỗ ngoài những hình phạt được quy định trong BLHS, không một
biện pháp cưỡng chế nào áp dụng với tính cách là hình phạt.
Hình phạt được luật hình sự quy định ở cả phần chung và phần các tội phạm cụ

thể. Phần chung quy định khái niệm, mục đích, hệ thống hình phạt và các vấn đề liên
quan đến việc quyết định hình phạt. Phần các tội phạm cụ thể quy định các loại và
mức phạt cụ thể cho từng hành vi phạm tội.
+ Hình phạt do Tòa án nhân danh Nhà nước áp dụng: Hình phạt được quy
định trong BLHS (Điều 26) nhưng hình phạt phải do Tòa án quyết định. Theo quy
định tại khoản 1 Điều 31 Hiến Pháp 2013: “Người bị buộc tội được coi là không có tội
cho đến khi được chứng minh theo trình tự luật định và có bản án kết tội của Tòa án
đã có hiệu lực pháp luật”.
Tòa án là cơ quan duy nhất có quyền áp dụng loại và mức hình phạt đối với
người phạm tội. Tòa án nhân danh Nhà nước xét xử và quyết định một người có tội
hay không có tội, quyết định mức hình phạt cụ thể đối với người phạm tội. Ngoài cơ
quan Tòa án ra không có một cơ quan hay tổ chức nào có quyền áp dụng hình phạt đối
với người thực hiện hành vi gây nguy hiểm cho xã hội. Tòa án là cơ quan nhân danh
Nhà nước thông qua việc xét xử để thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình là bảo vệ
GVHD: Nguyễn Thu Hương

15

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, đảm bảo tôn trọng, tự do,
tính mạng, tài sản, danh dự, nhân phẩm của công dân… góp phần giáo dục công dân
tôn trọng và chấp hành pháp luật trong công cuộc đấu tranh chống và phòng ngừa tội
phạm.
Khi quyết định hình phạt Tòa án phải tuân thủ các quy định của Hiến pháp và
pháp luật mà không thể quyết định một cách tùy tiện. Những quy định về xét xử đảm
bảo cho việc quyết định hình phạt đúng đắn như: khi xét xử Tòa án có quyền xét xử
độc lập chỉ tuân theo quy định của pháp luật để áp dụng và quyết định hình phạt, xét

xử phải có hội thẩm nhân dân, đảm bảo quyền bào chữa cho bị cáo…
Qua những phân tích trên có thể khẳng định: Tội phạm và hình phạt có mối
quan hệ biện chứng với nhau, thực hiện tội phạm mới phải chịu hình phạt và ngược lại
hình phạt chỉ áp dụng với người thực hiện tội phạm. Hình phạt chỉ áp dụng đối với
người thực hiện hành vi phạm tội, hình phạt được quy định trong BLHS và do Tòa án
quyết định.
+ Hình phạt chỉ áp dụng đối với cá nhân người có hành vi phạm tội: Hình
phạt chỉ áp dụng đối với cá nhân người có hành vi phạm tội là nguyên tắc được áp
dụng khi quyết định hình phạt. Điều 2 BLHS năm 1999 quy định về cơ sở của trách
nhiệm hình sự nêu rõ: “Chỉ người nào phạm một tội đã được BLHS quy định mới phải
chịu trách nhiệm hình sự”.
Luật hình sự chỉ thừa nhận trách nhiệm hình sự của người phạm tội, người đã
thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, hành vi đó đầy đủ các dấu hiệu để cấu thành
tội phạm. Không thừa nhận trách nhiệm của người khác hay tập thể nào đó. Điều đó có
ý nghĩa là chỉ người nào phạm tội mới chịu hình phạt mà thôi. Hình phạt không thể áp
dụng nhằm chống lại các thành viên trong gia đình cũng như người thân khác của
người phạm tội, ngay cả trong trường hợp người phạm tội lẫn tránh hình phạt. Bởi vì,
bản thân người phạm tội là người đã thực hiện hành vi có tính chất nguy hiểm cho xã
hội, hành vi xâm hại đến lợi ích nhất định được luật hình sự bảo vệ và như vậy hình
phạt thể hiện sự trừng phạt xứng đáng với hành vi nguy hiểm đó, cho nên hình phạt
phải được áp dụng đối với cá nhân người phạm tội, nhằm cho người phạm tội nhận ra
những sai lầm của mình, từ đó tạo cơ sở để họ cải tạo tốt để trở thành công dân có ích
cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội ngăn
ngừa phạm tội mới. Quy định này thể hiện nguyên tắc cá thể hóa trách nhiệm của luật
hình sự.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

16

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
1.1.3. Mục đích và bản chất của hình phạt
+ Mục đích của hình phạt
Mục đích của hình phạt là vấn đề rất quan trọng của luật hình sự, nó là cái đích
cuối cùng mà nhà nước mong muốn khi quy định và áp dụng đối với cá nhân người
phạm tội. Hầu như khi được hỏi thì nhiều người cho rằng hình phạt là để trừng trị
người phạm tội. Trong luật hình sự Việt Nam, mục đích của hình phạt được quy định
tại Điều 27 BLHS hiện hành: “Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội
mà còn giáo dục họ trở thành người có ích cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp luật
và các quy tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Hình phạt
còn nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống
tội phạm”.
Hình phạt, trước hết là nhằm trừng trị người phạm tội. Nếu hình phạt không có
mục đích trừng trị, thì cũng không còn là hình phạt nữa. Tuy nhiên, nội dung của việc
trừng trị không phải luật hình sự nước nào cũng quy định như nhau mà tùy thuộc vào
điều kiện kinh tế xã hội của mỗi nước mà các biện pháp trừng trị có thể khác nhau.
Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị mà còn giáo dục người phạm tội trở thành
người có ích cho xã hội, có ý thức tuân thủ pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã
hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Đây là mục đích chính và là nội dung cơ
bản của bản chất hình phạt trong luật hình sự nước ta. Mục đích này không chỉ được
thể hiện ngay trong nội dung các loại hình phạt mà nó còn được thể hiện ở nhiều chế
định khác trong BLHS, đặc biệt là các chế định về quyết định hình phạt, các chế định
về miễn, giảm thời hạn chấp hành hình phạt, về đặc xá, về xóa án tích và các quy
định về thi hành án phạt tù trong các trại cải tạo… Tất cả các quy định cũng chỉ nhằm
mục đích là cải tạo, giáo dục người phạm tội trở thành người có ích cho xã hội.
Mục đích của hình phạt còn nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu
tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Nội dung của mục đích này không nhằm vào

người phạm tội mà nhằm vào cộng đồng xã hội, có tính chất răng đe phòng ngừa. Mọi
người nhìn vào hình phạt để có những xử sự đúng đắn, tôn trọng pháp luật, nếu không
họ cũng có thể bị xử phạt như người phạm tội. Nhà nước đặt ra hình phạt để áp dụng
đối với người phạm tội, đồng thời nhắc nhở mọi người trong cộng đồng xã hội chớ có
phạm tội, nếu đã có ý định phạm tội thì phải dừng lại, nếu không dừng lại ắt phải chịu
hậu quả. Đặt ra mục đích này vừa có tính chất răn đe, vừa có tính chất giáo dục để mọi
người tránh xa nó.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

17

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
Qua phân tích trên đây có thể thấy trừng trị và cải tạo, giáo dục là hai mặt của
một mục đích, khi áp dụng một hình phạt cụ thể không thể thiếu một trong hai mặt
này. Trừng trị là cơ sở tạo điều kiện cho cải tạo giáo dục, và ngược lại không thể nói
đến cải tạo giáo dục người phạm tội nếu như hình phạt họ không tương xứng (hình
phạt quá nhẹ hoặc hình phạt quá nặng) với tội phạm đã xảy ra. Chính vì vậy, để đạt
được mục đích này của hình phạt, trong quá trình xét xử Tòa án cần có sự cân nhắc
tính toán cả hai mặc trừng trị và giáo dục, cần trừng trị như thế nào cho đúng với tính
chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, có ý nghĩa là đạt được yêu cầu của
việc trừng trị và song song với nó cũng đạt được yêu cầu của cải tạo giáo dục.
+ Bản chất của hình phạt
Pháp luật ra đời khi có sự xuất hiện của nhà nước, nhà nước xử dụng pháp luật
như một công cụ sắc bén để quản lý, duy trì trật tự và ổn định xã hội. Hình phạt thể
hiện nội dung của cuộc đấu tranh giai cấp và trở thành phương tiện để thể hiện sự
thống trị của giai cấp cầm quyền, tính chất, mục đích của hình phạt như thế nào là

hoàn toàn phụ thuộc vào bản chất của nhà nước.
Trước hết nói về bản chất giai cấp của hình phạt. Pháp luật nói chung và luật
hình sự nói riêng luôn mang tính gai cấp sâu sắc. Chúng xuất hiện cùng với nhà nước
và là sản phẩm của xã hội đã phát triển đến một giai đoạn nhất định. Ngay từ khi mới
ra đời luật hình sự đã là vũ khí sắc bén của giai cấp thống trị trong cuộc đấu tranh duy
trì quyền lực nhà nước và trật tự xã hội do giai cấp thống trị đặt ra.
Pháp luật nói chung và luật hình sự nói riêng là công cụ để thực hiện sự thống
trị giai cấp, duy trì quyền lực chính trị của giai cấp cầm quyền. Luật hình sự thông qua
việc quy định tội phạm và hình phạt, bảo đảm việc thực hiện lợi ích của giai cấp. Luật
hình sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là công cụ sắc bén của nhân
dân Việt Nam trong quá trình xây dựng một nước Việt Nam độc lập giàu mạnh và có
chủ quyền. Đồng thời luật hình sự Việt Nam cũng là vũ khí sắc bén trong công cuộc
đấu tranh chống phong kiến, chống thực dân, chống đế quốc, bảo vệ chế độ xã hội chủ
nghĩa. Đó là ngành luật mang bản chất của giai cấp công nhân và nhân dân lao động
Việt Nam.
Thứ hai là bản chất xã hội của hình phạt. Pháp luật do nhà nước ban hành nên
ngoài bản chất giai cấp còn mang bản chất xã hội. Hình phạt là một bộ phận của pháp
luật, vậy nên hình phạt ít nhiều cũng mang tính xã hội. Bên cạnh chống lại những hành
vi nguy hiểm, bảo vệ quyền lợi của giai cấp thống trị thì đồng thời cũng bảo vệ cho
quyền lợi của những tầng lớp khác, cho toàn xã hội. Hình phạt được nhà nước xử dụng
GVHD: Nguyễn Thu Hương

18

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
đối với hành vi vi phạm luật, bất kể vi phạm đó xâm hại tới quyền lợi của giai cấp,
tầng lớp nào. Như vậy hình phạt cũng giống như pháp luật vừa mang tính giai cấp vừa

mang tính xã hội.
1.1.2. Hệ thống hình phạt
Hệ thống hình phạt nước ta có 7 hình phạt chính, từ hình phạt nhẹ nhất là cảnh
cáo đến hình phạt nghiêm khắc nhất là tử hình. Bên cạnh đó có các hình phạt bổ sung
để áp dụng hỗ trợ cho hình phạt chính theo quy định của BLHS.
Theo Điều 28 BLHS năm 1999 phân chia hệ thống hình phạt thành hai nhóm:
hình phạt chính và hình phạt bổ sung.
- Hình phạt chính là hình phạt cơ bản được áp dụng cho một tội phạm và được
tuyên độc lập, với mỗi tội phạm Toà án chỉ có thể áp dụng một hình phạt chính.
Các hình phạt chính gồm có: Cảnh cáo, phạt tiền, cải tạo không giam giữ, trục
xuất, tù có thời hạn, tù chung thân, tử hình.
- Hình phạt bổ sung là hình phạt không được tuyên độc lập mà chỉ có thể tuyên
kèm theo hình phạt chính. Đối với mỗi tội phạm Toà án có thể tuyên một hoặc nhiều
hình phạt bổ sung nếu điều luật về tội phạm có quy định các hình phạt này. Các hình
phạt bổ sung gồm có: cấm đảm nhiệm những chức vụ, làm những nghề hoặc công việc
nhất định, cấm cư trú, quản chế, tước một số quyền công dân, tịch thu tài sản, phạt tiền
(khi không áp dụng hình phạt chính), trục xuất (khi không áp dụng hình phạt chính).
Vậy, hệ thống hình phạt trong luật hình sự bao gồm những hình thức hình phạt
cụ thể với nội dung và điều kiện áp dụng được quy định trong luật. Nội dung và điều
kiện áp dụng của mỗi hình phạt do sự chuyển biến của hoàn cảnh và điều kiện xã hội,
do yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm cũng có thể thay đổi. Hình phạt
cũ được bỏ đi, hình phạt mới được thêm vào hoặc có sự thay đổi về nội dung hoặc điều
kiện áp dụng hình phạt nhất định đều đưa đến hệ quả là tạo ra hệ thống hình phạt mới.
Hay nói một cách khác thì phương thức liên kết giữa các loại sẽ phụ thuộc vào trật tự
sắp xếp các loại hình phạt đó; những thay đổi về yếu tố cấu thành và phương thức liên
kết trong hệ thống hình phạt sẽ tạo ra một hệ thống hình phạt mới. Hệ thống hình phạt
luôn thể hiện chính sách hình sự của Nhà nước, do đó nó phụ thuộc vào điều kiện,
hoàn cảnh xã hội, yêu cầu của việc phòng chống tội phạm cũng như kinh nghiệm lập
pháp hình sự trong nước và quốc tế. Hiệu quả của hình phạt phụ thuộc vào nhiều yếu
tố trong đó có tính hệ thống của các hình thức hình phạt và mối quan hệ trực tiếp của

nó với các biện pháp tư pháp được quy định trong luật hình sự. Do đó, hệ thống hình
phạt là tổng hợp các biện pháp cưỡng chế về hình sự nghiêm khắc nhất của Nhà nước
GVHD: Nguyễn Thu Hương

19

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
được quy định trong pháp luật hình sự, căn cứ vào mức độ nghiêm khắc của mỗi loại
được sắp xếp thành một danh mục cụ thể theo trình tự nhất định từ nhẹ đến nặng (hay
ngược lại) và chỉ do Tòa án quyết định trong bản kết tội đối với bị cáo vì đã thực hiện
tội phạm.6
Hệ thống hình phạt là một chỉnh thể bao gồm những hình phạt được quy định
trong Luật hình sự, có phương thức liên kết với nhau theo một trật tự nhất định do tính
nghiêm khắc của từng loại hình phạt quy định7. Do đó, trật tự sắp xếp này tùy thuộc
vào quan điểm của nhà làm luật của mỗi quốc gia có thể là từ nhẹ đến nặng hoặc từ
nặng đến nhẹ trên cơ sở tính nghiêm khắc của hình phạt và qua đó nó hàm chứa những
ý nghĩa nhất định. Trước hết, nó thể hiện sự đánh giá chính thức của Nhà nước về tính
nghiêm khắc của mỗi loại hình phạt. Mặt khác, nó cũng là cơ sở pháp lý quan trọng để
Tòa án dựa vào đó lựa chọn một hình phạt phù hợp, thỏa đáng với người phạm tội.
Trong hệ thống hình phạt, hình phạt KTTD với mức độ nghiêm khắc thấp hơn
hẳn những hình phạt tước tự do, tuy nhiên chúng vẫn chiếm một vị trí vô cùng quan
trọng. Những hình phạt liên kết với nhau bằng một trật tự thống nhất sắp xếp từng bậc
tùy vào mức nghiêm khắc của chúng. Hành vi phạm tội hiện nay cũng rất đa dạng và
phức tạp với nhiều mức độ nặng nhẹ khác nhau cũng như sự nguy hiểm khác nhau.
Hành vi phạm tội chỉ bị xử lý và xử lý đúng đắn khi chúng được áp dụng những hình
phạt thích hợp, để đảm bảo cho điều này, hình phạt KTTD chính là một phần quan
trọng cùng với hình phạt tước tự do thực thi pháp luật nghiêm minh. Hình phạt phù

hợp với hành vi tội phạm cũng chính là biểu hiện cho nguyên tắc nhân đạo của Nhà
nước xử lý đúng người đúng tội. Thêm nữa việc những hình phạt KTTD được sắp xếp
theo thứ tự tăng dần và xếp trước những hình phạt tước tự do chứng minh cho quan
điểm của nhà làm luật, mục đích cao nhất của hình phạt chính là giáo dục tội phạm, chỉ
khi không thể giáo dục bằng những hình phạt ít nghiêm khắc hơn là hình phạt KTTD
thì mới tính đến hình phạt nghiêm khắc hơn là tước tự do của người phạm tội.
Như vậy trong hệ thống hình phạt phải quy định một cách cụ thể rõ ràng và
chính xác trình tự, căn cứ và những điều kiện áp dụng của từng loại hình phạt nói
chung, cũng như giới hạn tối thiểu và tối đa của các loại hình phạt có thời hạn nói
riêng. Để giúp cho Tòa án có nhiều khả năng áp dụng triệt để những biện pháp cưỡng
chế một cách tương xứng với tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm nhằm đạt hiệu
quả cao nhất trong việc áp dụng hình phạt.
6

Lê Văn Cảm, Về các mục đích của hình phạt và hệ thống hình phạt, tạp chí Tòa án nhân dân, số 14 năm 2007,
tr.28.
7
Phạm Văn Beo, Luật hình sự Việt Nam phần chung, Nxb chính trị quốc gia, Hà Nội 2010, Tr. 349.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

20

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
1.2. Khái quát về hình phạt không tước tự do
1.2.1. Khái niệm về hình phạt không tước tự do
Mỗi một hành vi phạm tội sẽ cấu thành hình phạt khác nhau, mức độ khác nhau,

sự nguy hại cho xã hội vì thế mà cũng khác nhau. Bởi thế để có thể dễ dàng trong việc
giải quyết các vấn đề của vụ án cũng như phân hóa rõ nét mức độ hành vi của mỗi
người, pháp luật đã đưa ra nhiều hình phạt để xử lý vụ án. Pháp luật hình sự có nhiều
hình phạt khác nhau tạo thành một hệ thống đa dạng cách thức xử lý tội phạm hình sự.
Hệ thống với nhiều hình phạt khác nhau nên người ta tùy theo mục đích của mình để
chia hình phạt thành nhiều nhóm khác nhau. Tùy vào mục đích sử dụng và cách thức
phân chia cũng khác nhau, người ta có thể chia thành hình phạt chính và hình phạt bổ
sung trong khi quyết định hình phạt, hay cũng có thể dựa vào nội dung, tính chất của
hình phạt để phân chia thành hình phạt tước tự do và hình phạt KTTD.
Các hình phạt KTTD nằm trong HTHP nước ta, được quy định trong BLHS
năm 1999. HTHP được sắp xếp theo một trật tự nhất định (từ nhẹ đến nặng) tùy vào
mức nghiêm khắc của hình phạt. Các hình phạt KTTD bao gồm cả hình phạt chính và
hình phạt bổ sung nhưng luận văn người viết chỉ đề cập đến hình phạt chính KTTD
gồm 3 hình phạt: Cảnh cáo, phạt tiền, CTKGG.
Dưới góc nhìn của Phó chánh án Tòa án nhân dân tối cao Trần Văn Độ thì
“Hình phạt không tước tự do nói chung là các hình phạt không phải phạt tù; tức là
không cách ly người bị kết án, không tước quyền tự do đi lại, quyền tự do cư trú của
họ”8.Từ khái niệm về hình phạt trong BLHS và những đặc điểm hay ý nghĩa của hình
phạt nói chung người viết có thể đưa ra khái niệm về hình phạt KTTD như sau: “Hình
phạt không tước tự do là hình phạt thuộc HTHP được quy định trong BLHS do Tòa
án áp dụng đối với người bị kết án nhằm tước bỏ hoặc hạn chế một số quyền và lợi ích
nhất định của họ nhưng không buộc họ phải cách ly ra khỏi cuộc sống xã hội mà vẫn
có thể tác động tới người phạm tội và qua đó cũng có thể đạt được mục đích phòng
ngừa chung và phòng ngừa riêng của hình phạt”. Bởi vậy, việc tăng cường các hình
phạt KTTD là một trong những phương hướng để hoàn thiện quy định của BLHS về
hệ thống hình phạt .

8

Quỳnh Nga, Hoàn thiện quy định của Bộ luật Hình sự về hệ thống hình phạt không tước tự do - Không khốc liệt

hóa hệ thống hình phạt là giá trị nhân đạo của chế độ dân chủ.
[Truy cập ngày 15/9/2014]

GVHD: Nguyễn Thu Hương

21

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
1.2.2. Các đặc điểm cơ bản của hình phạt không tước tự do
Các hình phạt KTTD về bản chất vẫn là hình phạt nên cũng mang đầy đủ bản
chất của hình phạt: Là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước; được
quy định trong BLHS và do Tòa án áp dụng; hình phạt áp dụng đối với cá nhân người
phạm tội. Ngoài ra các hình phạt KTTD cũng có một số đặc điểm riêng đặt trong mối
tương quan với các hình phạt tước tự do.
 Các hình phạt không tước tự do thể hiện tính nghiêm khắc thấp hơn
các hình phạt tước tự do
Theo Điều 28 BLHS năm 1999 cho thấy HTHP nước ta có sự phân chia thang
bậc theo mức độ nghiêm khắc đối với hành vi phạm tội, có nghĩa là nó sắp xếp theo
trình tự từ nhẹ đến nặng: Các hình phạt KTTD được sắp xếp trước các hình phạt tước
tự do. Trong đó cảnh cáo là loại hình phạt có mức độ nghiêm khắc nhẹ nhất nên đứng
ở vị trí đầu tiên trong HTHP chính. Kế đó là hình phạt tiền rồi đến hình phạt CTKGG.
Xét về bản chất, CTKGG có mức độ nghiêm khắc nhẹ hơn hình phạt tù nhưng lại
nặng hơn hình phạt tiền và cảnh cáo. Tiếp đó là hình phạt tù có thời hạn, tù chung
thân, tử hình ứng với mức độ nghiêm khắc của hành vi phạm tội. Mặt khác các hình
phạt KTTD lại chỉ được quy định là chế tài lựa chọn với các hình phạt tù chứ không
được quy định độc lập. Đó là về hình thức, còn về mặt nội dung mức độ nghiêm khắc
của hình phạt KTTD thấp hơn các hình phạt tước tự do thể hiện ở tính chất của các

quyền mà các hình phạt này tước bỏ hoặc hạn chế của người bị kết án. Theo đó, những
quyền và những lợi ích có tính chất không đặc biệt như các quyền và lợi ích mà các
hình phạt tước tự do tước bỏ. Các hình phạt KTTD chỉ tước bỏ hoặc hạn chế một số
quyền và lợi ích của người bị kết án như: các lợi ích vật chất, hạn chế quyền tự do cư
trú đi lại… Trong khi đó các hình phạt tước tự do lại cách ly người bị kết án ra khỏi
đời sống xã hội, buộc họ phải chấp hành án trong các trại cải tạo, thậm chí còn tước bỏ
cả mạng sống của họ. Do đó, xuất phát từ bản chất nhân đạo xã hội chủ nghĩa, hiện
nay Nhà nước ta đã và đang sửa đổi HTHP theo hướng: tăng cường quy định các hình
phạt KTTD, và giảm dần các hình phạt tước tự do.
 Các hình phạt không tước tự do không buộc người kết án phải cách
ly khỏi xã hội
Để đạt được mục đích của hình phạt, không nhất thiết phải tước đi quyền tự do
của người phạm tội. Bởi lẽ có người sau khi chấp hành án vẫn quay trở lại con đường
tái phạm, tái phạm nguy hiểm do nhiều nguyên nhân: gặp khó khăn trong công tác tái
hòa nhập cộng đồng, con đường quay trở lại phạm tội chỉ là vấn đề thời gian. Do đó,
đối với một số tội phạm mà mức độ và hành vi nguy hiểm ấy là ít nghiêm trọng, phạm
GVHD: Nguyễn Thu Hương

22

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
tội lần đầu, trong quá trình điều tra xét xử thành khẩn khai báo, ăn năn hối lỗi thì
không cần thiết phải áp dụng các hình phạt tước tự do, thay vào đó là áp dụng các hình
phạt KTTD mà vẫn đạt được mục đích của hình phạt.
Bên cạnh đó, trên con đường hoàn lương thì việc họ chấp hành án trong một
môi trường bình thường, dưới sự giám sát giúp đỡ của gia đình, bạn bè các cơ quan
chính quyền đóng vai trò rất quan trọng. Bởi việc kết nối bằng sợi dây tình cảm cùng

với sự tin tưởng vào người phạm tội sẽ là cầu nói cho họ trở về với cộng đồng và xã
hội. Đó cũng là sự thể hiện nguyên tắc nhân đạo trong luật hình sự Việt Nam.
 Điều kiện áp dụng các hình phạt không tước tự do được quy định
khá chặt chẽ
Việc áp dụng các hình phạt KTTD thường chỉ là đối với những tội phạm ít
nghiêm trọng, cá nhân người đó phạm tội lần đầu, nhân thân tốt… Đó là những tình
tiết giảm nhẹ được quy định tại Điều 46 BLHS năm 1999. Những người này đáng
được hưởng chính sách khoan hồng của pháp luật nhưng chưa đến mức được miễn
hình phạt theo Điều 54 BLHS năm 1999. Theo đó, chỉ có những trường hợp phạm tội
mà người thực hiện tội phạm có các điều kiện nêu trên thì mới được áp dụng các hình
phạt KTTD. Do đó, luật quy định các điều kiện áp dụng các hình phạt KTTD khá chặt
chẽ để cá thể hóa trách nhiệm hình sự cũng như để đạt được mục đích của hình phạt.
 Các hình phạt không tước tự do cũng có nhiều nét khác biệt so với
các hình phạt tước tự do
+ Về điều kiện áp dụng, phạm vi áp dụng
Đối với các hình phạt tước tự do, điều kiện và phạm vi áp dụng hình phạt tù là
rất rộng, nó có thể được áp dụng cho tất cả các loại tội có trong BLHS. Còn các hình
phạt KTTD đòi hỏi những điều kiện áp dụng và phạm vi áp dụng hạn chế hơn chỉ áp
dụng với các loại tội phạm ít nghiêm trọng và nghiêm trọng trong BLHS quy định.
+ Về tính chất cưỡng chế
Ở hình phạt tước tự do, người bị kết án bị tước quyền tự do về thân thể, không
được tự do lựa chọn nơi cư trú mà phải sống cách ly khỏi xã hội và môi trường sinh
hoạt quen thuộc; buộc người bị kết án chấp hành hình phạt tại trại tạm giam trong thời
hạn nhất định được quy định trong bản án. Đối với hình phạt KTTD không buộc
người bị kết án cách ly khỏi xã hội mà được sinh hoạt trong môi trường cộng đồng xã
hội và gia đình như bình thường.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

23

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
+ Về cơ cấu hình phạt
Hình phạt tước tự do chỉ áp dụng ở các hình phạt chính cụ thể là hình phạt tù có
thời hạn, tù chung thân. Còn hình phạt KTTD có thể ở dạng bao gồm cả hình phạt
chính và hình phạt bổ sung như hình phạt tiền.
+ Về cơ quan thi hành hình phạt
Trong khi thi hành các hình phạt tù được pháp luật quy định do cơ quan Công
an thi hành bằng hệ thống các trại cải tạo trên cả nước mà ở đó người phạm tội sẽ sinh
hoạt, cải tạo, lao động trong một khuôn khổ chung… thì việc thi hành các hình phạt
KTTD lại được giao cho nhiều cơ quan, tổ chức khác nhau nơi người bị kết án cư trú,
làm việc để theo dõi, giám sát và phối hợp với nhau cùng giúp đỡ người phạm tội cải
tạo, giáo dục. Điều 27 BLTTHS quy định cụ thể về cơ quan, tổ chức có nhiệm vụ thi
hành bản án và các quyết định của Tòa án. Mặt khác luật THAHS năm 2010 mới đây
còn quy định về trách nhiệm giám sát, giáo dục của gia đình đối với người bị kết án.
Quy định này thể hiện xu hướng xã hội hóa hoạt đông THAHS, tăng cường sự tham
gia của quần chúng nhân dân trong hoạt động THAHS nói chung và thi hành các hình
phạt KTTD nói riêng. Bên cạnh đó sự phối hợp của cơ quan, chính quyền địa phương
và quần chúng nhân dân đóng vai trò rất lớn trong công cuộc giúp người phạm tội
chấp hành tốt bản án cũng như trên con đường tái hòa nhập cộng đồng, lại vừa có thể
đảm bảo nguyên tắc nhà nước xã hội chủ nghĩa là nhà nước của dân, do dân và vì dân.
Nhìn chung các hình phạt KTTD và tước tự do được quy định trong BLHS
nước ta với nhiều loại hình phạt với nội dung phong phú, đa dạng tạo nên khả năng
linh hoạt trong việc lựa chọn hình phạt áp dụng, tương xứng với sự phức tạp, đa dạng
của các hành vi phạm tội. Điều đó góp phần nâng cao hiệu quả của công tác đấu tranh
phòng chống tội phạm ở nước ta hiện nay cũng như trong tương lai.
1.2.3. Vai trò của hình phạt không tước tự do

Thứ nhất, việc áp dụng các hình phạt KTTD đối với người bị kết án sẽ giúp cho
nhà làm luật và nhà áp dụng pháp luật không còn phải quan tâm tới công tác tái hòa
nhập của người phạm tội sau khi người đó chấp hành xong hình phạt. Xuất phát từ bản
chất của hình phạt KTTD là giáo dục và cải tạo người bị kết án mà không cần phải
cách ly họ ra khỏi xã hội, họ được tạo điều kiện để thi hành án trong một môi trường
hoàn toàn bình thường, nơi người đó sinh sống và làm việc trước khi phạm tội, dưới sự
giám sát của cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương, gia đình… Chính vì lẽ đó nên
sau khi chấp hành xong, họ sẽ tránh được những vật cản trên con đường hoàn lương:
sự xa lánh, khinh miệt, sợ hãi, kì thị… của xã hội, đồng thời có thể tránh được tình
GVHD: Nguyễn Thu Hương

24

SVTH: Phan Thị Hồng Pha


Luận văn tốt nghiệp: Các hình phạt không tước tự do trong luật hình sự Việt Nam
trạng không có việc làm, không có nơi sinh sống nếu họ bị tuyên áp dụng các hình
phạt tước tự do. Mặt khác, vì không buộc phải cách ly khỏi đời sống xã hội nên họ dễ
dàng và thuận lợi hơn trên con đường tái hòa nhập với cuộc sống, với cộng đồng. Điều
này cũng góp phần hạn chế đáng kể tỉ lệ tái phạm, tái phạm nguy hiểm của người bị
kết án sau khi thụ án.
Thứ hai, việc áp dụng hình phạt KTTD đối với người phạm tội sẽ góp phần hạn
chế những tác động gián tiếp đến gia đình người đó nói riêng và đến xã hội nói chung.
Nếu việc tuyên các hình phạt tước tự do: tù có thời han, tù chung thân hay tử hình sẽ
gây ra bi kịch gia đình đối với người bị kết án: gia đình ly tán, mất đi người lao động
chính, trụ cột chính trong gia đình… Không những thế con cái trong gia đình người bị
kết án bằng các hình phạt tước tự do ấy, do vắng người cha, người mẹ… nên sẽ không
có ai bảo ban, dạy dỗ, mặt khác gặp phải sự kì thị, xa lánh, khinh miệt của các bạn bè
cùng trang lứa, của xã hội, khi đó con đường sa ngã, rơi vào vòng xoáy của pháp luật

là vô cùng ngắn ngủi. Qua đó, có thể thấy việc tuyên áp dụng các hình phạt tước tự do
với người bị kết án vô hình chung lại gián tiếp gây ra hậu quả xấu cho gia đình người
bị kết án nói riêng và cho xã hội nói chung. Trong khi đó việc áp dụng các hình phạt
KTTD đối với trường hợp mà người đó phạm tội ít nghiêm trọng, nhân thân tốt… sẽ
khắc phục được những nhược điểm trên. Bởi lẻ họ không bị buộc phải cách ly khỏi
môi trường sống bình thường, họ vẫn sinh sống và làm việc ngay tại môi trường trước
khi họ phạm tội, cho nên cuộc sống của họ không bị gián đoạn, ngoài việc họ có điều
kiện để tự cải tạo giáo dục, sửa chữa lỗi lầm, họ còn có điều kiện, thời gian để chăm
sóc dạy dỗ con cái, giúp chúng vượt qua được sự mặc cảm, đồng thời hướng chúng
vào sự đúng đắn, đúng pháp luật.
Thứ ba, các hình phạt KTTD còn giúp mang lại nhiều hiệu quả, lợi ích về kinh
tế cho xã hội. Nó giúp hạn chế ở mức tối đa các chi phí của Nhà nước đối với công tác
giáo dục và cải tạo người bị kết án. Đó là các chi phí mà nhà nước bỏ ra cho việc quản
lý, đảm bảo các điều kiện sinh hoạt cho các phạm nhân trong các trại cải tạo, chi phí
cho việc xây dựng cơ sở vật chất phục vụ cho việc thụ án cũng như chi phí cho việc
đảm bảo cuộc sống của đội ngũ cán bộ làm công tác quản lý, giáo dục phạm nhân.
Điều này rất phù hợp với chủ trương chính sách “ tiết kiệm” của nhà nước ta hiện nay.
Không những thế, vì không bị cách ly ra khỏi đời sống xã hội nên thông qua quá trình
mà họ lao động, cải tạo tại xã hội, họ còn có thể tạo ra lượng của cải, vật chất lớn, từ
đó có những đóng góp lớn cho việc xây dựng và phát triển đất nước.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

25

SVTH: Phan Thị Hồng Pha