phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự việt nam hiện hành

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA LUẬT

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP CỬ NHÂN LUẬT
NIÊN KHÓA: 2011-2015
ĐỀ TÀI

PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ TRONG
MỘT SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT
HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN HÀNH

Giảng viên hướng dẫn:

Sinh viên thực hiện:

Nguyễn Thu Hương

Nguyễn Thành Thêm

Bộ môn Luật Tư pháp

MSSV: 5115754
Lớp Luật Tư pháp 1, K37

Cần Thơ, tháng 12/2014


Nhận xét của giảng viên
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
.....................................................................................................................................

.....................................................................................................................................


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam
MỤC LỤC
LỜI NÓI ĐẦU ...................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài ....................................................................................... 1
3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài ......................................................................................... 2
4. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................. 2
5. Kết cấu của đề tài ............................................................................................................. 2
CHƯƠNG 1 .......................................................................................................................... 4
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ................... 4
1. 1 Khái quát về trách nhiệm hình sự ................................................................................ 4
1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự .................................................................................. 4
1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự ............................................................................. 7
1.2 Khái quát phân hóa trách nhiệm hình sự.................................................................... 12
1.2.1 Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự ................................................................ 12
1.2.2 Các đặc điểm cơ bản của phân hóa trách nhiệm hình sự ........................................ 15
1.2.2. 1 Phân hoá trách nhiệm hình sự là nguyên tắc của hoạt động xây dựng pháp luật (hình
sự) ....................................................................................................................................... 15
1.2.2.2 Phân hoá trách nhiệm hình sự có nội dung là việc quy định đường lối xử lí có phân
biệt đối với các loại trường hợp phạm tội khác nhau ............................................................ 16
1.4 Lược khảo về sự hình thành và áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào bộ luật
hình sự Việt Nam ............................................................................................................... 21
1.4.1 Giai đoàn trước khi có bộ luật hình sự 1985 ............................................................ 21
1.4.2 Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự năm 1985 đến trước khi ban hành Bộ
luật hình sự năm 1999 ........................................................................................................ 25
1.4.3 Giai đoạn ban hành Bộ luật hình sự năm 1999 đến nay .......................................... 26
1.5 Ý nghĩa của việc phân hóa trách nhiệm hình sự ......................................................... 28

CHƯƠNG 2 ........................................................................................................................ 30
SỰ THỂ HIỆN NGUYÊN TẮC PHÂN HÓA TRÁCH NHIÊM HÌNH SỰ TRONG MỘT
SỐ CHẾ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM................................ 30
2.1 Cơ sở của phân hóa trách nhiệm hình sự .................................................................... 30
2.2 Các căn cứ của việc phân hoá trách nhiệm hình sự .................................................... 30
2.2.1 Căn cứ tính chất mức độ nguy hiểm cho xã hội ....................................................... 31
2.2.2 Căn cứ về nhân thân người phạm tội ....................................................................... 34
2.3 Các mức độ phân hoá trách nhiệm hình sự ................................................................ 35
2.3.1 Phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội phạm ......................... 35
2.3.2 Phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự .. 40
2.3.3 Sự phân hoá trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm
hình sự ................................................................................................................................ 44
2.3.4 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định đồng phạm...................................... 47
2.3.5 Phân hóa trách nhiệm hính sự trong chế định xóa án tích ...................................... 51
CHƯƠNG 3 ........................................................................................................................ 54
ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN SỰ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM
HÌNH SỰ TRONG MỘT SỐ CHÊ ĐỊNH PHẦN CHUNG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT
NAM ................................................................................................................................... 54
3.1 Những bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự hiện hành 54
3.1.1 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định phân loại tội
phạm ................................................................................................................................... 54

GVHD: Nguyễn Thu Hương

i

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự Việt Nam

3.1.2 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định tuổi chịu trách
nhiệm hình sự ..................................................................................................................... 55
3.1.3 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định thời hiệu truy
cứu trách nhiệm hình sự .................................................................................................... 56
3.1.4 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định đồng phạm ..... 57
3.1.5 Những bất cập việc phân hóa trách nhiệm hình sự trong chế định xóa án tích...... 58
3.2 Định hướng hoàn thiện về phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định
trong phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam .................................................................... 59
3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong một số chế định trong phần chung Bộ luật
hình sự hiện hành ............................................................................................................... 61
3.3.1 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định phân loại tội phạm ................... 61
3.3.2 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự ........... 62
3.3.3 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm
hình sự ................................................................................................................................ 64
3.3.4 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định đồng phạm ............................... 65
3.3.5 Phương hướng hoàn thiện bất cập trong chế định xóa án tích ................................ 66
KẾT LUẬN ........................................................................................................................ 69
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

GVHD: Nguyễn Thu Hương

ii

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
LỜI NÓI ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

Trong tình hình đất nước ngày càng đổi mới hòa nhập theo xu hướng của toàn
cầu thì tình hình tội phạm cũng diễn ra một cách phức tạp ngày càng tăng cao, với
nhiều thủ đoạn với nhiều loại tội phạm mới đặc biệt là tình hình tội phạm ngày càng trẻ
hóa mà lại gây ra mức độ nguy hiểm cao cho xã hội trong khi đó Bộ luật hình sự hiện
hành vẫn còn một số hạn chế và thiếu sót nhất định chưa qui định một cách rõ ràng và
cụ thể trách nhiệm hình sự chưa phù hợp với những hành vi phạm tội đòi hỏi Bộ luật
hình sự cần phân hóa trách nhiệm hình sự một cách rõ ràng cụ thể hơn nữa để góp phần
đáp ứng những yêu cầu phòng chống và ngăn ngừa tội phạm bảo vệ chế độ xã hội chủ
nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân, quyền bình đẳng của các dân tộc, bảo vệ lợi ích của
Nhà nước, quyền và lợi ích của công dân…
Phân hoá trách nhiệm hình sự là một trong những khái niệm thu hút được sự
quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước. Xung quanh vấn đề
nội hàm này vẫn còn tồn tại một số hạn chế và thiếu sót nhất định như trong chế định
phân loại tội phạm luật hình sự hiện hành, về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự của
người chưa thành niên, những quy định về người chưa thành niên phạm tội còn nhiều
hạn chế thiếu sót, chế định thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự cho người chưa thành
niên đó là những vấn đề quan trọng cần tìm hiểu. Vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự
là một trong những vấn đề rất quan trọng nó là cơ sở quan trọng cho việc xác định tội
phạm cũng như cá thể hóa hình phạt vì những lý do trên người viết thấy phân hóa trách
nhiệm hình sự là vấn đề quan trọng cần nghiên cứu để tìm hiểu những mặt thuận lợi và
khó khăn của những hạn chế và thiếu sót trên thông qua đó người viết cũng muốn đóng
góp những ý kiến mang tính chất thiết thực và có ý nghĩa góp phần hoàn thiện pháp luật
hình sự của nước ta trong thời kỳ hội nhập hiện nay.
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài
Trọng tâm của đề tài mà người viết muốn nghiên cứu là tập trung nghiên cứu vào
phần cơ sở lý luận của phân hóa trách nhiệm hình sự trong các chế định trong phần
chung Bộ luật hình sự hiện hành, sự cần thiết của phân hóa trách nhiệm hình sự những
mặt thuận lợi cũng như khó khăn và hạn chế của nó. Chủ yếu chỉ ra cơ sở lý luận phân
hóa trách nhiệm hình sự trong các chế định. Từ đó đưa ra những ý kiến thiết thực của
người viết để phân hóa trách nhiệm hình sự đáp ứng được những yêu cầu đấu tranh

phòng chống tội phạm phù hợp với tình hình chung của đất nước.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

1

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
3. Phạm vi nghiên cứu của đề tài
Đề tài nghiên cứu của người viết tiếp cận dưới góc độ khoa học hình sự, bản
thân đề tài rất rộng nên người viết không thể bao quát hết các vấn đề. Trong khả năng
của mình người viết tập trung nghiên cứu một số vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự
trong một số chế định trong phần chung của Bộ luật hình sự hiện hành, cụ thể đó là
phân loại tội phạm, độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, thời hiệu truy cứu trách nhiệm
hình sự, đồng phạm, xóa án tích. Bên cạnh đó người viết đưa ra những quam điểm của
mình để hoàn thiện các chế định trong tương lai.
4. Phương pháp nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu này người viết dưa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lê nin tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của đảng và nhà nước trong việc xây dựng
phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định trong phần chung Bộ luật hình sự
hiện hành. Bên cạnh đó người viết đã kết hợp một vài phương pháp nghiên cứu khác
như:
+ Phương pháp nghiên cứu lý luận trên cơ sở các tài liệu có liên quan đến phân
hóa trách nhiệm hình sự;
+ Phương pháp phân tích và tổng hợp;
+ Phương pháp so sánh;
Sự kết hợp những phương pháp chung với những phương pháp riêng, giúp người
viết làm sáng tỏ vấn đề một cách nhanh chóng và mang lại hiệu quả tốt nhất, phương

pháp chung là cơ sở nhưng phương pháp riêng lại thể hiện đặc thù của khoa học hình sự
bổ trợ qua lại cho nhau.
5. Kết cấu của đề tài
Kết cấu của luận văn gồm: Lời cảm ơn, lời nói đầu, danh mục tài liệu tham khảo
và phần nội dung gồm ba chương:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận về phân hóa trách nhiệm hình sự.
Chương 2: Sự thể hiện nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số
chế định phần chung Bộ luật hình sự hiện hành.
Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện sự phân hóa trách nhiệm hình sự
trong một số chế đinh phần chung Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

2

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
Do quá trình nghiên cứu có phần hạn chế về kiến thức lẫn kinh nghiệm thực tiễn,
đề tài sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong được nhận những ý kiến đóng góp
tận tình của quý Thầy, Cô và các bạn để người viết bổ sung thêm kiến thức và làm bài
luận văn hoàn chỉnh hơn.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

3

SVTH: Nguyễn Thành Thêm

Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
CHƯƠNG 1
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ PHÂN HÓA TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ
Phân hóa trách nhiệm hình sự là một trong những nguyên tắc quan trọng trong
hệ thống lập pháp nói chung và pháp luật hình sự nói riêng. Cũng như những đề tài
khác thì muốn hiểu trách nhiệm hình sự là gì thì ta cần tìm hiểu những nội dung khái
quát như là khái niệm và đặc điểm của trách nhiệm hình sự, khái niệm, đặc điểm phân
hóa trách nhiệm hình sự, và so sánh với các nguyên tắc khác trong luật hình sự. Sau đây
người viết sẽ đi sâu vào tìm hiểu những nội dung đó.
1. 1 Khái quát về trách nhiệm hình sự
1.1.1 Khái niệm trách nhiệm hình sự
Từ trước đến nay trong khoa học luật hình sự khi nghiên cứu những vấn đề lý
luận có liên quan đến trách nhiệm hình sự thì vấn đề cơ bản cần được giải quyết là phải
đưa ra định nghĩa khoa học của khái niệm trách nhiệm hình sự. Để nhận thức cũng như
hiểu rõ về khái niệm phân hóa trách nhiệm hính sự thì đầu tiên cần hiểu rõ khái niệm
trách nhiệm hình sự là gì. Trong sách báo cũng như thực tiễn chính trị, pháp lý, thuật
ngữ "Trách nhiệm" thường được hiểu theo hai nghĩa. Thứ nhất, trách nhiệm là nghĩa vụ,
bổn phận của một người trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước. Ví dụ, trách
nhiệm của công dân trong việc bảo vệ môi trường sống; trách nhiệm của bố mẹ trong
việc chăm sóc, giáo dục con cái v.v... Thứ hai, trách nhiệm là hậu quả bất lợi mà một
người phải gánh chịu trước người khác, trước xã hội hoặc Nhà nước do đã có hành vi vi
phạm nghĩa vụ, bổn phận nào đó.1
Trách nhiệm hình sự được dùng theo nghĩa thứ hai. Trên thực tế thì vấn đề trách
nhiệm pháp lý vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau vì nó khá phức tạp và các quan điểm
đó như sau:
+Thứ nhất: Trách nhiệm hình sự là một loại quan hệ pháp luật giữa Nhà nước và
người phạm tội. Trách nhiệm hình sự là nghĩa vụ phải chịu các biện pháp cưỡng chế

nhà nước của người phạm tội do việc người đó thực hiện tội phạm. Thời điểm người
phạm tội thực hiện tội phạm là thời điểm bắt đầu trách nhiệm hình sự .2
+Thứ hai: Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, là tổng hợp các
quyền và nghĩa vụ của Nhà nước và người phạm tội, được thể hiện ở các biện pháp tác
1

Phạm Mạnh Hùng, Khái niệm trách nhiệm hình sự.
Kurlianđxki V. I, Trách nhiệm hình sự và các biện pháp tác động xã hội, Matxcova, 1965, tr.32 (tiếng
Nga).
2

GVHD: Nguyễn Thu Hương

4

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
động có tính chất pháp lý hình sự mà luật hình sự quy định, áp dụng đối với người thực
hiện tội phạm, bao gồm hình phạt và các biện pháp tác động có tính chất pháp lý hình
sự khác không phải hình phạt và được bắt đầu từ khi truy cứu trách nhiệm hình sự đối
với một người.3
+Thứ ba: Trách nhiệm hình sự là việc thực hiện chế tài pháp lý hình sự, phát
sinh từ khi áp dụng hình phạt đối với người phạm tội.4
+Thứ tư: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội, kết quả của
việc áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự và được thể hiện trước hết ở việc kết án
của Tòa án, nhân danh Nhà nước, đối với người phạm tội.5
Hiện nay khoa học luật hình sự Việt Nam quan niệm về trách nhiệm hình sự

cũng không hoàn toàn giống nhau nên việc định nghĩa khái niệm trách nhiệm hình sự
của mỗi cá nhân cũng khác nhau như:
+ Tiến sĩ Phạm Văn Beo viết “Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách nhiệm
pháp lý, buộc người phạm tội phải gánh chịu hậu quả bấc lợi về hành vi phạm tội của
mình, được thể hiện bằng việc Tòa án nhân danh nhà nước, tuân thủ theo một thủ tục tố
tụng, kế án người phạm tội”.
+ Phó giáo sư tiến sĩ khoa học Đào Trí Úc viết “Trách nhiệm hình sự là hậu quả
pháp lý của việc phạm tội, thể hiện ở chổ người đã gây ra tội phải chịu trách nhiệm
hình sự cảu mình trước Nhà nước”.
Có nhiều quan điểm cho rằng “ Trách nhiệm hình sự là một dạng của trách
nhiệm pháp lý bao gồm nghĩa vụ phải chịu sự tác động của hoạt động truy cứu trách
nhiệm hình sự, chịu bị kết tội, chịu biện pháp cưỡng chế của trách nhiệm hình sự (Hình
phạt và các biện pháp tư pháp) và chịu mang án tích”.
Khái niệm trách nhiệm hình sự là khái niệm khá rộng trong đó trách nhiệm hình
sự là hậu quả pháp lý của việc phạm tội được áp dụng đối với người thực hiện hành vi
phạm tội. Căn cứ theo luật hình sự Việt Nam, đã được phân ra thành hai loại: loại có
hình phạt và loại không có hình phạt (miễn hình phạt). Trong trường hợp có hình phạt,
3

Leeykina N. X, Nhân thân người phạm tội và trách nhiệm hình sự, Nxb. Trường ĐHTH Leeningad,
1968, tr.31 (tiếng Nga); bagri-Sakhamatov. L.V,Trách nhiệm hình sự và hình phạt, NXb. Đại học,
Minsk, 1976, tr.31 (tiếng Nga)..
4
Xamosenko I.X.Pharksin M.Kh, Trách nhiệm theo pháp luật Xô Viết, Matxcova, 1971, tr. 61 (tiếng
Nga).
5
Xem: Zagaroddnhikov N. I, Về giới hạn trách nhiệm hình sự, Tạp chí Nhà nước và pháp luật Xô viết,
1967, số 7, tr.39-40 (tiếng Nga); Tkatrevxki Iu. M, Trách nhiệm hình sự và cơ sở của trách nhiệm hình
sự – Trong sách: Luật hình sự Xô viết (Phần chung), Nxb. ĐHTH Maxcova, 1981, tr.29 (tiếng Nga).

GVHD: Nguyễn Thu Hương

5

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước hết thể hiện ở bản án kết tội
kèm theo việc quyết định hình phạt của Tòa án đối với người phạm tội. Người phạm tội
không chỉ bị kết tội, "bị coi là có tội" mà còn phải chịu hình phạt do Tòa án quyết định
trong bản án kết tội đó. Trong trường hợp miễn hình phạt, trách nhiệm hình sự được thể
hiện ở bản án kết tội của Tòa án mà không có quyết định hình phạt đối với người phạm
tội. Người phạm tội bị Tòa án kết án vì đã thực hiện hành vi phạm tội. Với bản án kết
tội có hiệu lực pháp luật, người phạm tội sẽ "bị coi là có tội" nhưng người đó không bị
Tòa án quyết định hình phạt mà được miễn hình phạt.
Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý. Bởi vì, hệ thống pháp luật
được chia thành các chế định pháp luật và các ngành luật khác nhau như luật hình sự,
luật hành chính và luật dân sự,…; trong đó mỗi ngành luật chứa đựng nhiều qui phạm
pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội ở một lĩnh vực đời sống xã hội nhất định. Qui
định dạng trách nhiệm pháp lý riêng biệt cho phù hợp với từng ngành luật cụ thể. Như
một người thực hiện một hành vi xâm phạm pháp luật hành chính thì bị xử lý vi phạm
hành chính, vi phạm pháp luật hình sự thì bị xử lý trách nhiệm hình sự,…Những gì mà
người viết đã phân tích ở trên cho thấy trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm
pháp lý; và để hiểu rõ hơn cũng như biết thêm về trách nhiêm hình sự thì cần hiểu về
thuật ngữ “trách nhiệm” trong lĩnh vực trách nhiệm hình sự thì có nghĩa là hậu quả bất
lợi mà những hậu quả bất lợi đó chính là hình phạt, các biện pháp tư pháp, án tích.
Trong đó hình phạt và các biện pháp tư pháp là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc của
nhà nước có thể tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội như: người

phạm tội có thể bị tước tính mạng, hạn chế quyền tự do thân thể, quyền về tài sản,…Vì
những lẽ đó, không thể coi trách nhiệm hình sự là việc thực hiện chế tài pháp lý hình
sự, phát sinh từ khi áp dụng hình phạt đối với người phạm tội.
Như vậy, căn cứ vào các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam có và Giáo
trình luật hình sự Việt Nam phần chung của Tiến sĩ Phạm Văn Beo thì khái niệm trách
nhiệm hình sự được hiểu: “Trách nhiệm hình sự là một dạng trách nhiệm pháp lý, buộc
người phạm tội phải gánh chịu những hậu quả bất lợi về hành vi phạm tội của mình,
được thể hiện bằng việc Toà án nhân danh nhà nước, tuân theo thủ tục tố tụng riêng,
kết án người phạm tội”6.
Khái niệm trách nhiệm hình sự trên là đầy đủ, thể hiện được bản chất trách
nhiệm hình sự. Tuy nhiên cũng cần hiểu rõ trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý hình
6

Phạm văn Beo, Luật hình sự phần chung ( quyển 1), Cần thơ, 2010, tr.316.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

6

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
sự bất lợi, nêu rõ vấn đề này sẽ thấy được sự khác biệt giữa trách nhiệm hình sự với các
dạng trách nhiệm pháp lý khác. Do vậy có thể hiểu trách nhiệm hình sự là: Trách nhiệm
của người phạm tội phải chịu hậu quả pháp lý hình sự đối với hành vi phạm tội của
mình.
1.1.2 Đặc điểm của trách nhiệm hình sự
Căn cứ vào khái niệm trách nhiệm hình sự và những gì đã nghiên cứu bên trên

có thể đưa ra các đặc điểm của trách nhiệm hình sự như sau:
+ Thứ nhất: Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi
bị luật hình sự coi là tội phạm.
Trách nhiệm hình sự là một loại trách nhiệm pháp lý chỉ có thể được áp dụng đối
với người thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm và hành vi đó phải thỏa mãn
các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được quy định trong luật hình sự. Không có việc
thực hiện hành vi bị luật hình sự coi là tội phạm thì không thể có trách nhiệm hình sự.
Trong quá trình áp dụng pháp luật hình sự, để xác định hành vi nào đó là tội
phạm và buộc người thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự, người áp dụng
pháp luật phải trên cơ sở đối chiếu hành vi đã thực hiện với các dấu hiệu của cấu thành
tội phạm được quy định trong Bộ luật hình sự, chứ không được áp đặt theo ý thức chủ
quan. Nếu trong quá trình áp dụng pháp luật, người áp dụng pháp luật xác định được
hành vi của một người thỏa mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được Bộ luật hình
sự quy định thì mới có thể kết luận hành vi đó là tội phạm và mới có thể buộc người
thực hiện hành vi phải chịu trách nhiệm hình sự.
+ Thứ hai: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm của cá nhân người phạm tội.
Căn cứ theo luật hình sự Việt Nam, trách nhiệm hình sự chỉ có thể là trách nhiệm
của cá nhân người đã thực hiện hành vi mà luật hình sự coi là tội phạm. Về nguyên tắc,
trách nhiệm hình sự phải tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của
tội phạm do người phạm tội thực hiện. Mác đã viết: “Nếu như khái niệm tội phạm giả
định phải có sự trừng phạt, thì tội phạm thực tế lại giả định phải có một mức độ trừng
phạt nhất định. Tội phạm thực tế là có giới hạn. Vì vậy, cả sự trừng phạt phải có giới
hạn, dầu chỉ là để cho nó có tính chất thực tế, - nó phải được hạn chế bởi nguyên tắc
của pháp luật để trở thành hợp pháp. Vấn đề là ở chỗ làm cho sự trừng phạt trở thành
hậu quả thực tế của việc phạm tội. Dưới con mắt của kẻ phạm tội, sự trừng phạt phải là

GVHD: Nguyễn Thu Hương

7

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
kết quả tất yếu của hành vi của chính người đó - do đó phải là hành vi của chính người
đó. Giới hạn của hành vi của y phải là giới hạn của sự trừng phạt”.7
Người phải chịu trách nhiệm hình sự chỉ có thể là người phạm tội, nghĩa là người
thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự coi là tội phạm khi đã đạt độ
tuổi chịu trách nhiệm hình sự, có năng lực trách nhiệm hình sự và có lỗi (cố ý hoặc vô
ý). Trong trường hợp tội phạm được thực hiện dưới hình thức đồng phạm thì từng
người đồng phạm cũng phải chịu trách nhiệm hình sự độc lập. Hình phạt quyết định đối
với từng người đồng phạm được quyết định căn cứ vào tính chất đồng phạm, tính chất
và mức độ tham gia phạm tội của từng người đồng phạm.
Bên cạnh đó trách nhiệm hình sự của cá nhân, pháp luật hình sự nhiều nước cũng
đã quy định cả trách nhiệm hình sự của pháp nhân. Ví dụ, Mỹ, Hà Lan, Bồ Đào Nha,
Pháp, Phần Lan, Bỉ, Trung Quốc... Việc quy định hay không quy định trách nhiệm hình
sự của pháp nhân trong pháp luật hình sự của các nước phụ thuộc vào điều kiện, hoàn
cảnh kinh tế, chính trị - xã hội và yêu cầu của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm
của từng nước trong từng giai đoạn nhất định.
Trong điều kiện Việt Nam hiện nay, pháp luật hình sự nước ta mới chỉ thừa nhận
trách nhiệm hình sự của cá nhân mà chưa coi pháp nhân là chủ thể của tội phạm và phải
chịu trách nhiệm hình sự. Trong trường hợp tội phạm do người đại diện pháp nhân thực
hiện không chỉ vì lợi ích của cá nhân người đó mà còn vì lợi ích của cả pháp nhân thì
trách nhiệm hình sự cũng chỉ có thể áp dụng đối với cá nhân người phạm tội.
+ Thứ ba: Trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội của Tòa án có hiệu
lực pháp luật, hình phạt và một số biện pháp cưỡng chế hình sự khác do luật hình sự
quy định.
Trách nhiệm hình sự là mối quan hệ giữa Nhà nước (thông qua các cơ quan nhà
nước có thẩm quyền) và người phạm tội. Trách nhiệm hình sự là hậu quả pháp lý của

việc phạm tội, thể hiện trước hết ở việc Tòa án, nhân danh Nhà nước, kết án người
phạm tội. Nếu không có bản án kết tội của Tòa án thì không thể có trách nhiệm hình sự
đối với một người. Điều 72 Hiến pháp hiện hành của nước ta đã khẳng định một trong
những nguyên tắc quan trọng nhằm bảo vệ các quyền của con người trong hoạt động tư
pháp hình sự - nguyên tắc suy đoán vô tội, với nội dung như sau: "Không ai bị coi là có
tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp

7

Tập luật lệ về tư pháp (1957), Bộ Tư pháp xuất bản, Hà Nội, tr. 104.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

8

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
luật". Nguyên tắc này cũng đã được ghi nhận tương tự tại Điều 9 Bộ luật tố tụng hình
sự.
Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật là cơ sở pháp lý xác nhận người
phạm tội chính thức "bị coi là có tội". Đó chính là hậu quả pháp lý thể hiện một trong
những nội dung quan trọng của trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu trước
Nhà nước.
Phần lớn các trường hợp bản án kết tội của Tòa án đối với người phạm tội đi
kèm với việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người đó. Trong trường hợp này,
trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội và hình phạt. Trong trường hợp
khác, bản án kết tội của Tòa án áp dụng đối với người phạm tội không gắn với việc Tòa

án quyết định hình phạt mà gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với
người đó.
Như vậy, trách nhiệm hình sự có thể có hình phạt và cũng có thể không có hình
phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định miễn hình
phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự của người phạm tội thể hiện ở việc
người phạm tội bị Tòa án kết án bằng bản án kết tội mà người đó không phải chịu hình
phạt. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo quyết định hình phạt thì
trách nhiệm hình sự được thể hiện ở bản án kết tội và thể hiện ở loại và mức hình phạt
cụ thể mà Tòa án quyết định đối với người phạm tội và dấu hiệu án tích của người đó.
Cơ sở phát sinh trách nhiệm hình sự bắt đầu từ thời điểm người phạm tội thực
hiện tội phạm. Thì các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng có
quyền và nghĩa vụ áp dụng các biện pháp do pháp luật tố tụng hình sự quy định để truy
cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội. Việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối
với người phạm tội trong tố tụng hình sự là do quyết định khởi tố bị can, kết luận điều
tra và đề nghị truy tố, quyết định truy tố bằng bản cáo trạng . Tuy nhiên, việc truy cứu
trách nhiệm hình sự không đồng nhất với việc thực hiện trách nhiệm hình sự. Việc truy
cứu trách nhiệm hình sự của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền trong tố tụng hình sự
chỉ là hoạt động tố tụng nhằm xác định các căn cứ để truy tố người phạm tội ra xét xử
tại Tòa án. Thực chất hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự là hoạt động công tố,
trong đó vai trò quyết định việc truy tố thuộc về Viện kiểm sát. Còn chức năng xét xử,
kết tội người bị truy tố lại thuộc về Tòa án. Trên cơ sở quyết định truy tố của Viện kiểm
sát, Tòa án sẽ ra quyết định kết tội hay không kết tội người bị truy tố. Một người không
bị Tòa án kết tội bằng bản án kết tội có hiệu lực pháp luật thì người đó không thể "bị
coi là có tội". Bên cạnh đó Tòa án xác định người bị truy tố đã thực hiện hành vi thỏa
GVHD: Nguyễn Thu Hương

9

SVTH: Nguyễn Thành Thêm

Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
mãn các dấu hiệu của cấu thành tội phạm được luật hình sự quy định nhưng lại có căn
cứ để miễn trách nhiệm hình sự cho người đó theo quy định của Bộ luật hình sự, thì Tòa
án sẽ không ra bản án kết tội mà tuyên miễn trách nhiệm hình sự đối với người phạm
tội. Trong trường hợp xét thấy có đủ căn cứ để buộc người phạm tội phải chịu sự lên án
của Nhà nước về hành vi phạm tội của mình, Tòa án sẽ ra bản án kết tội đối với người
đó. Bản án kết tội của Tòa án đối với một người là kết quả của cả quá trình điều tra,
truy tố, xét xử của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền tiến hành tố tụng tham gia giải
quyết vụ án hình sự.. Người phạm tội có thể bị Tòa án kết tội nhưng không phải chịu
hình phạt, nếu bản án kết tội gắn với việc Tòa án quyết định miễn hình phạt đối với
người bị kết án. Trong trường hợp này Tòa án không quyết định loại hình phạt nhất
định đối với người phạm tội.
Khác với miễn trách nhiệm hình sự, người được miễn hình phạt vẫn phải chịu
trách nhiệm hình sự, chịu sự lên án của Nhà nước, mà Tòa án là người đại diện, thông
qua bản án kết tội của Tòa án. Người được miễn hình phạt vẫn "bị coi là có tội", nhưng
không phải chịu hình phạt.
Trường hợp bản án kết tội của Tòa án có quyết định hình phạt đối với người
phạm tội thì trách nhiệm hình sự mà người phạm tội phải chịu không chỉ thể hiện ở việc
người đó bị kết án, bị coi là có tội mà còn thể hiện ở việc người đó bị áp dụng loại hình
phạt cụ thể và bị coi là có án tích từ thời điểm bản án kết tội của Tòa án đối với người
đó có hiệu lực pháp luật. Vậy nên trường hợp này, mức độ trách nhiệm hình sự mà
người phạm tội phải chịu đã được cá thể hóa bằng loại và mức hình phạt cụ thể mà Tòa
án quyết định đối với người đó.
Bên cạnh bản án kết tội, hình phạt thì án tích đối với người bị kết án cũng là một
trong những hình thức thể hiện nội dung của trách nhiệm hình sự. Trách nhiệm hình sự
và các dạng trách nhiệm pháp lý khác có thể có những điểm gần giống nhau về hình
thức thể hiện. Ví dụ, trách nhiệm hình sự và trách nhiệm hành chính đều có hình thức
xử lý là cảnh cáo, phạt tiền. Nhưng cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình

sự, khác với cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình thức xử phạt vi phạm hành chính ở
chỗ, người bị phạt cảnh cáo, phạt tiền với tính cách là hình phạt hình sự luôn gắn với
hậu quả pháp lý là người đó bị coi là có án tích. Và chỉ có thể được xóa khi đáp ứng
những điều kiện do luật định (từ Điều 63 đến Điều 67 Bộ luật hình sự). Án tích gắn liền
với bản án kết tội đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Một người bị coi là còn án tích
nghĩa là bản án kết tội đối với người đó vẫn còn hiệu lực pháp luật. Đúng như Iakôvlev
A. M. đã viết: "Án tích chưa được xóa có nghĩa là bản án vẫn còn hiệu lực cả khi một

GVHD: Nguyễn Thu Hương

10

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
người đã chấp hành xong hình phạt quyết định đối với người đó".8 Trong trường hợp
người bị kết án chưa được xóa án tích mà phạm tội mới thì dấu hiệu án tích có ý nghĩa
quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự của
người đó. Người chưa được xóa án tích lại phạm tội mới có thể bị coi là tái phạm hoặc
tái phạm nguy hiểm (Điều 49 Bộ luật hình sự) và gắn với việc bị coi là tái phạm, tái
phạm nguy hiểm, người phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự nặng hơn những người
không có án tích mà phạm tội khi các điều kiện khác giống nhau (người tái phạm hoặc
tái phạm nguy hiểm có thể bị áp dụng khung hình phạt tăng nặng của tội phạm đã thực
hiện hoặc bị áp dụng tình tiết tăng nặng quy định tại điểm g khoản 1 Điều 48 Bộ luật
hình sự).
Như vậy, theo ý kiến của người viết, bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp
luật là cơ sở pháp lý chính thức xác nhận người phạm tội bị coi là có tội. Qua đó Tòa án
có thể quyết định hình phạt hoặc quyết định miễn hình phạt đối với người phạm tội.

Bản án kết tội của Tòa án có hiệu lực pháp luật gắn liền với dấu hiệu án tích của người
bị kết án (trừ trường hợp người chưa thành niên phạm tội bị Tòa án áp dụng biện pháp
tư pháp thay thế hình phạt). Trách nhiệm hình sự luôn gắn liền với bản án kết tội của
Tòa án đối với người phạm tội. Trong trường hợp bản án kết tội của Tòa án có kèm theo
việc Tòa án quyết định hình phạt đối với người phạm tội thì trách nhiệm hình sự mà
một người phải chịu không chỉ thể hiện ở việc bị kết tội, bị coi là có tội, mà còn thể
hiện ở việc người đó bị coi là có án tích, án tích chỉ được xóa khi có những điều kiện do
luật định.
Các biện pháp cưỡng chế mà các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng đối với
người phạm tội trong quá trình giải quyết vụ án như các biện pháp ngăn chặn: tạm giữ,
tạm giam hoặc các biện pháp tư pháp: bắt buộc chữa bệnh, giáo dục tại xã, phường, thị
trấn…
+ Thứ tư: Trách nhiệm hình sự là trách nhiệm trước Nhà nước, kết quả của việc
áp dụng các quy phạm pháp luật hình sự, được xác định và thực hiện theo một trình tự,
thủ tục đặc biệt do pháp luật tố tụng hình sự quy định.
Việc xác định các căn cứ để có thể áp dụng trách nhiệm hình sự là kết quả của cả
một quá trình điều tra, truy tố, xét xử của các cơ quan có thẩm quyền trong tố tụng hình
sự. Song trách nhiệm hình sự chỉ có thể do Tòa án, nhân danh Nhà nước, áp dụng đối
với người phạm tội.
8

Nghị định số 60/2000/NĐ-CP ngày 30/10/2000 của Chính phủ quy định việc thi hành hình phạt cải
tạo không giam giữ

GVHD: Nguyễn Thu Hương

11

SVTH: Nguyễn Thành Thêm

Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
Theo Bộ luật tố tụng hình sự nước ta, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền khi
xác định có dấu hiệu tội phạm thì khởi tố vụ án, khi có đủ căn cứ để xác định một người
đã thực hiện tội phạm thì khởi tố bị can. Trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ quan
nhà nước có thẩm quyền có thể áp dụng các biện pháp ngăn chặn như bắt, tạm giữ, tạm
giam, cấm đi khỏi nơi cư trú, bảo lĩnh, đặt tiền hoặc tài sản có giá trị để bảo đảm. Các
biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự nhằm ngăn chặn việc bị can, bị cáo có thể
gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử; ngăn chặn việc bị can, bị cáo có thể
phạm tội mới hoặc ngăn chặn việc bị can, bị cáo bỏ trốn hoặc có hành vi khác gây cản
trở cho việc việc thi hành án. Người đã bị áp dụng biện pháp ngăn chặn vẫn có thể
không phải chịu trách nhiệm hình sự nếu sau đó Cơ quan điều tra quyết định đình chỉ
điều tra (Điều 164 Bộ luật tố tụng hình sự), Viện kiểm sát hoặc Tòa án đình chỉ vụ án
(Điều 169 và Điều 180 Bộ luật tố tụng hình sự) hoặc tại phiên tòa, Tòa án không kết tội
mà tuyên miễn trách nhiệm hình sự đối với bị cáo. Song quá trình giải quyết vụ án cùng
với việc áp dụng các biện pháp đó của các cơ quan tiến hành tố tụng không phải là quá
trình thực hiện trách nhiệm hình sự mà chỉ là quá trình xác định những điều kiện cần và
đủ để có thể truy tố người phạm tội và buộc tội họ trước Tòa án. Việc thực hiện trách
nhiệm hình sự từ phía Nhà nước và việc phải chịu trách nhiệm hình sự từ phía người
phạm tội chỉ bắt đầu khi bản án kết tội của Tòa án đối với bị cáo có hiệu lực pháp luật.
1.2 Khái quát phân hóa trách nhiệm hình sự
1.2.1 Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự
Trên cơ sở khái niệm trách nhiệm hình sự ở trên để hiểu thế nào là phân hóa
trách nhiệm hình sự là gì thì cần hiểu thuật ngữ “Phân hóa”. Phân hóa hiểu là “Chia
thành nhiều bộ phận khác hẳn nhau”9. Vậy phân hóa được hiểu là sự phân chia, phân
loại các đối tượng khác nhau thành từng nhóm khác biệt nhau dựa trên tiêu chí nhất
định.
Trong sách báo cũng như thực tiễn pháp luật, chính trị, thuật ngữ “ Phân hóa
trách nhiệm hình sự ”, là một trong những khái niệm thu hút sự quan tâm nghiên cứu

của nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước. Từ xưa đến nay xung quanh vấn đề nội
hàm của khái niệm này những nhà khoa học hình sự và các nhà luật học trong và ngoài
nước vẫn còn quan điểm khác nhau về khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự. Theo
những nhà khoa học Luật hình sự hàng đầu và có tên tuổi của nước ta Phó giáo sư tiến
sĩ khoa học Lê Cảm, Nguyễn Hùng Việt, Nguyễn Ngọc Hòa cũng đã nêu ra một số

9

Từ điển Hán – Việt, NXB khoa học xã hội, 1996, tr.771.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

12

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
quan điểm khác nhau về phân hóa trách nhiệm hình sự mà điển hình là hai quan điểm
sau:
Nhóm thứ nhất, các tác giả cho rằng không có sự phân biệt giữa nguyên tắc phân
hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa trách nhiệm hình sự mà cho rằng
chúng là những nguyên tắc tồn tại suốt trong hoạt động xây dựng pháp luật (mà kết quả
là các quy phạm pháp luật hình sự) đến hoạt động áp dụng pháp luật hình sự (kết quả là
bản án, quyết định của tòa án). Theo quan điểm này có thể sử dụng các tên gọi khác
nhau như nguyên tắc cá thể hóa hình phạt, nguyên tắc phân hóa và cá thể hóa trách
nhiệm hình sự nhưng chúng điều được hiểu là những khái niệm thể hiện thái độ xử lí có
phân biệt giữa các trường hợp phạm tội khác nhau, chúng được thể hiện trong các quy
phạm pháp luật hình sự, trong các văn bản giải thích, hướng dẫn áp dụng pháp luật hình

sự, cũng như trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự. Giữa quan điểm thuộc nhóm
này chỉ tồn tại sự khác biệt ở phần nội hàm của khái niệm có liên quan đến phần thể
hiện trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự (chỉ bao gồm hoạt động quyết định hình
phạt hay bao gồm cả điều tra, truy tố và chấp hành hình phạt) nhưng điều khẳng định
nguyên tắc này vừa được thể hiện trong luật vừa được thể hiện trong hoạt động áp dụng
pháp luật.10
Nhóm thứ hai, các tác giả có sự phân biệt rõ ràng khái niệm phân hóa trách
nhiệm hình sự với các khái niệm cá thể hóa trách nhiệm hình sự và xác định phân hóa
trách nhiệm hình sự là nguyên tắc được thể hiện trong luật còn cá thể hóa trách nhiệm
hình sự là nguyên tắc được thể hiện trong hoạt động áp dụng pháp luật. Phó giáo sư tiến
sĩ Nguyễn Ngọc Hòa đã thể hiện rõ quan điểm này khi khẳng định: “Vấn đề phân hóa
và cá thể hóa trách nhiệm hình sự được đặt ra và được coi là một nguyên tắc của luật
hình sự Việt Nam. Nguyên tắc này không chỉ có nhiều nghĩa khi áp dụng luật hình sự
mà đòi hỏi trước hết phải có sự phân hóa trách nhiệm hình sự ngay trong luật và đó là
cơ sở để cá thể hóa trách nhiệm hình sự trong thực tiễn áp dụng luật”11. Theo từ điển
thuật ngữ luật học thì phân hóa trách nhiệm hình sự và cá thể hóa hình phạt được xác
định là một nguyên tắc độc lập với quan điểm “Để cá thể hóa hình phạt trong hoạt
động áp dụng pháp luật đòi hỏi phải có sự phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật học
và giải thích luật. Trách nhiệm hình sự càng được phân hóa trong luật và trong giải
thích luật thì càng có cơ sở cho việc cá thể hóa hình phạt trong ap dụng”.12
10

Phạm Hùng Việt, Nguyên tắc phân hóa và cá thể hóa TNHS trong luật hình sự Việt Nam, luận văn
thạc sĩ luật học, Hà Nội, 1998, tr. 9-24.
11
Nguyển Ngọc Hòa, Tội phạm và cấu thành tội phạm, Nxb. Công an nhân dân ,Hà Nội. 2005, tr. 24.
12
Từ điển giải thích thuật ngữ luật học, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội, 1999, tr. 22.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

13

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
Theo những nghiên cứu trên cho thấy hiện nay các nhà khoa học pháp lý hình sự
chưa có quan điểm thống nhất trong việc xác định khái niệm phân hóa trách nhiệm hình
sự. Sự không thống nhất này có thể là một trong những nguyên nhân hạn chế nghiên
cứu sâu ở mức độ cần thiết nguyên tắc quan trọng này về mặt pháp lý nhằm tạo cơ sở
để chúng phát huy hết giá trị trong thực tiễn lập pháp và áp dụng pháp luật.
Từ việc phân tích các quan điểm trên người viết cho rằng việc tách riêng hai khái
niệm phân hóa trách nhiêm hình sự và cá thể hóa trách nhiệm hình sự (cá thể hóa hình
phạt) với các nội hàm khác nhau sẽ làm cho cách hiểu về mỗi khái niệm phù hợp và
chính xác hơn với tên gọi của mỗi khái niệm đó.
Khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự được biểu hiện trong luật với nội dung
và đường lối xử lý có phân biệt đối với từng loại trường hợp phạm tội nhất định còn
trường hợp cá thể hóa trách nhiệm hình sự được thể hiện trong hoạt động áp dụng luật
với nội dung vận dụng đường lối xử lý theo nguyên tắc phân hóa trách nhiệm hình sự
để giải quyết vấn đề phân hóa trách nhiệm hình sự cho từng trường hợp phạm tội riêng
biệt.
Chỉ trong thực tiễn áp dụng pháp luật, gắn với từng trường hợp phạm tội cụ thể
mới có thể sử dụng khái niệm cá thể hóa trách nhiệm hình sự. Ngược lại, khi xây dựng
các quy phạm pháp luật hình sự, nhà làm luật chỉ có thể dự liệu và phân định ra các loại
trường hợp phạm tội có thể xảy ra trong thực tiễn khác nhau về tính chất, mức độ nguy
hiểm cho xã hội hoặc do những nhóm đối tượng khác nhau thực hiện. Trong trường hợp
này sử dụng khái niệm phân hóa trách nhiệm hình sự lại là phù hợp.
Như vậy, căn cứ vào các quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam và thực tiễn áp

dụng pháp luật cũng như các đặc điểm vốn có của nó có thể khẳng định khái niệm
nguyên tắc phân hoá trách nhiệm hình sự là một nguyên tắc cơ bản quan trọng xuyên
suốt trong pháp luật hình sự Việt Nam thể hiện qua việc quy định đường lối xử lý có
phân biệt các trường hợp phạm tội khác nhau về tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã
hội của tội phạm được thể hiện và những đặc điểm nhân thân của người phạm tội.
Vậy phân hóa trách nhiệm hình sự trong Luật hình sự được hiểu là việc phân
chia, phân loại các trường hợp phạm tội dựa trên tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã
hội của tội phạm. đồng thời phân chia và quy định mức trách nhiệm hình sự phù hợp và
tương xứng với mức độ nguy hiểm cho xã hội mà tội phạm gây ra. Từ khái niệm trên
cho thấy rằng kết quả phân hóa trách nhiệm hình sự góp phần không nhỏ trong việc
đảm bảo thực hiện mục đích của trách nhiệm hình sự đặt ra với người phạm tội là cải

GVHD: Nguyễn Thu Hương

14

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
tạo, giáo dục người phạm tội trở thành người có ít cho xã hội, có ý thức tuân theo pháp
luật, các quy tắt của cuộc sống và ngăn ngừa họ tiếp tục quy phạm pháp luật. Đồng thời
còn răn đe, phòng ngừa, giáo dục người khác không vi phạm pháp luật nói chung và
pháp luật hình sự nói riêng. Vì các hoạt động phân hóa Trách nhiệm hình sự là dựa trên
tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm để phân chia, phân loại các trường hợp gây
nguy hiểm cho xã hội là khác nhau thông qua tính đa dạng, phong phú của các yếu tố
gây nguy hiểm cho xã hội như: loại hành vi phạm tội, loại quan hệ xã hội bị xâm phạm,
đặc điểm nhân thân của tội phạm, hậu quả phạm tội gây ra sau khi đã phân nhóm các
trường hợp phạm tội theo mức độ nguy hiểm cho xã hội thì tiếp theo là phân chia mức

trách nhiệm hình sự tương xứng với những hành vi mà tội phạm đã gây ra và phù hợp
với từng trường hợp tội phạm đã phân loại. Và từ khái niệm phân hóa trách nhiệm hình
sự trên cho thấy sự khác biệt, sự tác động giữa phân hóa trách nhiệm hình sự với cá thể
hóa hình phạt. Trong đó phân hóa trách nhiệm hình sự là hoạt động lập pháp còn cá thể
hóa hình phạt là hoạt động áp dụng pháp luật hình sự.
Với vai trò quan trọng của phân hóa trách nhiệm hình sự, người viết sẽ đi sâu và
tìm hiểu nghiên cứu một cách toàn diện sâu sắc, từ đó vận dụng những hiểu biết tương
ứng vào luật hình sự Việt Nam.
1.2.2 Các đặc điểm cơ bản của phân hóa trách nhiệm hình sự
Chúng ta có thể xác định các đặc điểm của nguyên tắc phân hóa trách nhiệm
hình sự như sau :
1.2.2. 1 Phân hoá trách nhiệm hình sự là nguyên tắc của hoạt động
xây dựng pháp luật (hình sự)
Phân hoá trách nhiệm hình sự với nội dung tạo ra các quy phạm pháp luật hình
sự thể hiện đường lối xử lí có phân biệt của Nhà nước đối với những loại trường hợp
phạm tội có sự khác biệt nhất định đ ̣òi hỏi phải được nhà làm luật sử dụng như là một
nguyên tắc cơ bản khi thực hiện hoạt động xây dựng pháp luật. Tinh thần của nguyên
tắc này cần phải được thể hiện xuyên suốt trong pháp luật hình sự, cả trong các quy
định thuộc phần chung và các quy định thuộc phần các tội phạm một cách thống nhất
nhằm tạo ra đường lối xử lí có phân hoá rõ nét mà cơ quan áp dụng pháp luật có thể vận
dụng dễ dàng để giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự đối với từng trường hợp phạm
tội cụ thể trong thực tiễn.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

15

SVTH: Nguyễn Thành Thêm

Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
1.2.2.2 Phân hoá trách nhiệm hình sự có nội dung là việc quy định
đường lối xử lí có phân biệt đối với các loại trường hợp phạm tội khác nhau
Trong đời sống thực tiễn, các hành vi phạm tội được thực hiện rất phong phú, đa
dạng và có thể đòi hỏi phải có những cách thức xử lí khác nhau nhằm đạt được mục
đích bảo vệ các quan hệ xă hội, giáo dục người phạm tội. Thực trạng đó đòi hỏi nhà làm
luật phải dự liệu được một cách cơ bản về sự khác biệt giữa các trường hợp phạm tội có
thể xảy ra trong thực tiễn và quy định cho chúng một “liều lượng” trách nhiệm hình sự
cần thiết, hợp lí. Mức độ phân hoá trong đường lối xử lí mà nhà làm luật quy định đòi
hỏi phải tương ứng với sự đa dạng, phức tạp của các hành vi phạm tội được thực hiện
trong thực tiễn sao cho các quy phạm pháp luật có thể là cơ sở pháp lí để xác định đúng
trách nhiệm hình sự phù hợp cho mỗi trường hợp phạm tội riêng biệt.
1.3 Mối quan hệ giữa phân hóa trách nhiệm hình sự với các nguyên tắc khác của
luật hình sự
Trong hệ thống pháp luật nói chung, mỗi ngành luật nói riêng đều tuân thủ các
nguyên tắc của pháp luật nhất định trong xây dựng và áp dụng pháp luật; Các nguyên
tắc này bao gồm những nguyên tắc chung mang tính chất chính trị-xã hội của pháp luật
và các nguyên tắc pháp lý đặc thù. Nguyên tắc của pháp luật là những nguyên lý, những
tư tưởng chỉ đạo cơ bản, có tính chất xuất phát điểm, thể hiện tính toàn diện, linh hoạt
và có ý nghĩa bao quát, quyết định nội dung và hiệu lực của pháp luật. Mỗi ngành luật
có thể ghi nhận các nguyên tắc của pháp luật vào trong các văn bản hoặc không ghi
nhận trong văn bản luật ngành luật đó. Dù ghi nhận hay không ghi nhận vào trong các
văn bản luật của một ngành luật cụ thể nhưng mỗi ngành luật đều phải tuân thủ các
nguyên tắc của pháp luật (gồm cả những nguyên tắc chung và nguyên tắc đặc thù) trong
xây dựng luật và áp dụng pháp luật. Trong xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự cũng
vậy đều phải quán triệt, tuân thủ các nguyên tắc chung của pháp luật và những nguyên
tắc đặc thù của pháp luật hình sự. Như phân tích ở phần trước về cơ sở lí luận và cơ sở
thực tiễn của phân hóa trách nhiệm hình sự nên có thể xem phân hóa trách nhiệm hình
sự là những quan điểm, tư tưởng chỉ đạo trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự.

Trách nhiệm pháp lí trong pháp luật hình sự là trách nhiệm hình sự gồm các dạng như:
hình phạt, các biện pháp tư pháp hình sự và án tích; các dạng trách nhiệm hình sự này
chỉ tồn tại trong lĩnh vực pháp luật hình sự. Như vậy, phân hóa trách nhiệm là nguyên
tắc đặc thù trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự. Pháp luật hình sự cũng như các
ngành luật khác thì phải tuân thủ nhiều nguyên tắc của pháp luật – Hệ nguyên tắc của
pháp luật trong hoạt động lập pháp và áp dụng pháp luật. Mà trong quá trình vận dụng

GVHD: Nguyễn Thu Hương

16

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
các nguyên tắc của pháp luật nói chung, pháp luật hình sự nói riêng thì giữa các nguyên
tắc đó luôn nằm trong mối quan hệ mật thiết với nhau, tác động và ảnh hưởng qua lại
với nhau. Do vậy, quan điểm, tư tưởng chỉ đạo phân hóa trách nhiệm hình sự cũng có
mối quan hệ mật thiết, tác động qua lại với các nguyên tắc khác của Luật hình sự. Cụ
thể là phân hóa trách nhiệm hình sự có mối quan hệ tác động qua lại với các nguyên tắc
khác của Luật hình sự sau:
+ Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc pháp chế:
Nguyên tắc pháp chế là nguyên tắc quan trọng và cơ bản của quá trình xây dựng
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Trong pháp luật hình sự thì pháp chế là quan điểm, tư
tưởng chỉ đạo xuyên suốt trong lập pháp và áp dụng pháp luật hình sự. Nguyên tắc pháp
chế trong luật hình sự có nội dung cơ bản là việc tuân thủ pháp luật hình sự một cách
nghiêm chỉnh và triệt để từ phía các cơ quan nhà nước, tổ chức, công dân.
Nguyên tắc pháp chế và tư tưởng phân hóa trách nhiệm hình sự có mối quan hệ
mật thiết và tác động lẫn nhau. Cụ thể là theo yêu cầu của nguyên tắc pháp chế thì vấn

đề về tội phạm và mức trách nhiệm hình sự đối với tội phạm phải được qui định trong
luật hình sự. Với yêu cầu này thì các nội dung phân hóa trách nhiệm hình sự sẽ được
qui định tập trung trong luật hình sự. Yêu cầu khác của nguyên tắc pháp chế là việc xử
lý tội phạm, quyết định mức trách nhiệm hình sự đối với tội phạm phải tuân thủ theo
đúng qui định pháp luật hình sự. Do vậy, các quy định pháp luật hình sự mang tính
phân hóa sẽ được chuyển tải và áp dụng trong thực tiễn. Theo yêu cầu của nguyên tắc
pháp chế thì kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự trong luật hình sự sẽ là cơ sở
pháp lí cho quyết định hình phạt trong áp dụng pháp luật hình sự. Ngược lại, phân hóa
trách nhiệm hình sự càng sâu sắc, hợp lý và toàn diện thi sẽ đảm bảo các mức trách
nhiệm hình sự tương ứng với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của tội phạm;
tạo ra các khung pháp lý rõ ràng về mức trách hình sự áp dụng đối với trường hợp phạm
tội cụ thể buộc các chủ thể áp dụng pháp luật hình sự phải tuân theo. Với kết quả nêu
trên của phân hóa trách nhiệm hình sự đã tránh được sự tùy tiện trong áp dụng pháp luật
hình sự; và cùng với mức trách nhiệm hình sự tương xứng với mức độ nguy hiểm cho
xã hội của tội phạm thì trách nhiệm hình sự áp dụng cho người phạm đạt được mục đích
là đủ sức răn đe, cải tạo, giáo dục người phạm tội và có tác dụng phòng ngừa tội phạm.
Mức trách nhiệm hình sự đặt ra tương xứng, hợp lý với mức độ nguy hiểm cho xã hội
của tội phạm và khung pháp lý về mức trách nhiệm hình sự sẽ tạo ra cơ sở pháp lí cho
việc quyết định hình phạt công bằng trong khuôn khổ pháp luật nên quần chúng nhân

GVHD: Nguyễn Thu Hương

17

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
dân tin tưởng vào pháp luật, tự nguyện sống và làm việc theo pháp luật và tự đây

nguyên tắc pháp chế trong luật hình sự đảm bảo được thực hiện.
Như vậy, nguyên tắc pháp chế bảo đảm các tư tưởng, quan điểmn về phân hóa
trách nhiệm hình sự được tuân thủ thực hiện trong thực tiễn và tránh tùy tiện trong áp
dụng pháp luật hình sự; còn phân hóa trách nhiệm hình sự là cách thức để tăng cường
pháp chế trong luật hình sự.
+ Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc cá thể hóa hình phạt trong Luật
hình sự:
Phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc cá thể hóa hình phạt có mối quan hệ chặt
chẽ, ảnh hưởng lẫn nhau. Phân hóa trách nhiệm hình sự được xem là cơ sở cho cá thể
hóa hình phạt. Vì kết quả của cá thể hóa hình phạt là việc đưa ra một mức trách nhiệm
hình sự cụ thể đối với một người phạm tội. Việc đưa ra một mức trách nhiệm hình sự cụ
thể đối với một người phạm tội là do Tòa án quyết định mà trước hết là dựa trên sự
phân tích, đánh gía toàn diện các tình tiết của vụ án hình sự như tính chất và mức độ
nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội đã thực hiện, đặc điểm nhân thân người
phạm tội, các tình tiết tăng nặng giảm nhẹ trách nhiệm hình sự,… Trên kết quả phân
tích, đánh giá toàn diện các tình tiết của vụ án thì Tòa án căn cứ vào các qui định của
pháp luật hình sự để quyết định một mức hình phạt cụ thể đối với người phạm tội. Các
qui định pháp luật hình sự được Tòa án áp dụng để quyết định một mức hình phạt cụ
thể đối với người phạm tội là kết quả của phân hóa trách nhiệm hình sự. Vì tính nguy
hiểm cho xã hội của tội phạm được tạo nên từ nhiều yếu tố khác nhau và thông qua
phân hóa trách nhiệm hình sự thì nhà làm luật đã tiên liệu tất cả các yếu tố tạo nên tính
nguy hiểm cho xã hội của tội phạm và căn cứ vào tính nguy hiểm cho xã hội của mỗi
yếu tố đó để qui định mức trách nhiệm hình sự tương xứng và phù hợp. Phân hóa trách
nhiệm hình sự càng sâu sắc và toàn diện thì từng yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã
hội của tội phạm được đều được phân hóa để qui định mức trách nhiệm hình sự phù hợp
và sâu sắc tối đa với tính nguy hiểm cho xã hội của từng yếu tố đó. Tất cả các yếu tố tạo
nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm đã phân hóa và qui định mức trách nhiệm
hình sự phù hợp thì đến hoạt động cá thể hóa hình phạt chỉ là việc vận dụng các kết quả
phân hóa này để quyết định mức trách nhiệm hình sự cụ thể đối với người phạm tội.
Trong thực tiễn thì các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm như:

hành vi phạm tội đã thực hiện, đặc điểm nhân thân người phạm tội, hậu quả do tội phạm
gây ra,… rất đa dạng, phong phú nên chúng cần phải phân hóa trách nhiệm hình sự một
cách đầy đủ , toàn diện và hợp lý. Các yếu tố tạo nên tính nguy hiểm cho xã hội của tội

GVHD: Nguyễn Thu Hương

18

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
phạm càng được phân hóa trách nhiệm hình sự sâu sắc, toàn diện thì cá thể hóa hình
phạt trong áp dụng pháp luật hình sự sẽ dẽ dàng thuận lợi. Bởi lẽ, các trường hợp phạm
tội trong thực tiễn rát đa dạng, mỗi trường hợp phạn tội hàm chứa nhiều yếu tố tạo nên
tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm rất khác nhau nhưng thông qua phân hóa trách
nhiệm hình sự thì các yếu tố này đã được liều lượng một mức trách nhiệm hình sự phù
hợp nên việc quyết định một hình phạt cụ thể cho người phạm tội được dễ dàng và họp
lý. Có thể nói, phân hóa trách nhiệm hình sự càng sâu sắc bao nhiêu thì khả năng cá thể
hóa hình phạt càng mở rộng bấy nhiêu. Ngược lại, trong áp dụng pháp luật mà cá thể
hóa hình phạt được thực hiện một cách dễ dàng, thuận lợi,mức hình phạt đặt ra đạt được
mục đích trong công tác phòng chống tội phạm và cải tạo giáo dục người phạm tội thì
chứng tỏ phân hóa trách nhiệm hình sự đã có tính tương xứng, sâu sắc và hợp lý. Nếu
cá thể hóa hình phạt gặp khó khăn, chẳng hạn như có thêm yếu tố mới thể hiện tính
nguy hiểm cho xã hội của tội phạm nhưng chưa được phân hóa và qui định mức trách
nhiệm hình sự thì đây là biểu hiện của phân hóa trách nhiệm hình sự chưa được toàn
diện và sâu sắc. Với hạn chế, khó khăn trong cá thể hóa hình phạt khi áp dụng pháp luật
hình sự sẽ là điều kiện để phân hóa trách nhiệm hình sự càng hoàn thiện và phát triển
hơn. Cá thể hóa hình phạt có mối quan hệ với phân hóa trách nhiệm hình sự còn thể

hiện là thông qua hoạt động cá thể hóa hình phạt thì các qui định mang tính phân hóa
trách nhiệm hình sự sẽ được chuyển tải vào thực tiễn. Ngoài ra, mối quan hệ mật thiết
của phân hóa trách nhiệm với cá thể hóa hình phạt còn thể hiện ở mục đích chung của
chúng là nhằm đưa ra mức trách nhiệm hình sự tương xứng và hợp lí với mức độ nguy
hiểm cho xã hội của tội phạm nhằm cải tạo, giáo dục người phạm tội có hiệu quả, có tác
dụng tích cực trong công tác đấu tranh và phòng ngừa tội phạm.
+ Phân hóa trách nhiệm hình sự với nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự
Nhân đạo là đối xử nhân từ, độ lượng khoan dung đối với con người, chăm lo
cho con người, coi con người là vốn quí nhất của xã hội. Nhân đạo xuất phát từ việc coi
giá trị nhân bản của con người, tin tưởng vào bản chất hướng thiện, tính nhân ái, yêu
thương đồng loại của con người. Tính nhân đạo phù hợp với bản chất tiến bộ của nhà
nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước của dân, do dân, vì dân. Trong
pháp luật hình sự Việt Nam thì tính nhân đạo là một trong những tư tưởng, quan điểm
chỉ đạo trong xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự.

GVHD: Nguyễn Thu Hương

19

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
Trong Luật hình sự, yêu cầu của tính nhân đạo thể hiện là:
Xử lí hình sự đúng người, đúng tội, đúng qui định pháp luật; không xử lí hình sự
oan, sai. Mức trách nhiệm hình sự phải tương xứng với tính nguy hiểm cho xã hội của
tội phạm.
Hình phạt đặt ra không nhằm gây đau đớn. hạ thấp phẩm giá của con người mà
chủ yếu nhằm giáo dục, cải tạo người phạm tội trở thành người có ích cho xã hội.

Từ yêu cầu nêu trên thì nguyên tắc nhân đạo trong Luật hình sự có mối quan hệ tác
động với phân hóa trách nhiệm hình sự. Nguyên tắc nhân đạo là những quan điểm, tư
tưởng chỉ đạo, định hướng cho phân hóa trách nhiệm hình sự theo hướng nhân đạo.
Như theo tư tưởng nhân đạo thì đối với người chưa thành niên phạm tội phải được áp
dụng mức trách nhiệm hình sự thấp hơn so với người đã thành niên phạm tội; trên tinh
thần mang tính nhân đạo này thì phân hóa trách nhiệm hình sự sẽ tiến hành phân hóa và
qui định mức trách nhiệm hình sự khác biệt đối với từng nhóm tuổi của người chưa
thành niên phạm tội và thấp hơn so với mức trách nhiệm hình sự của người đã thành
niên phạm tội.
Ngược lại, phân hóa trách nhiệm hình sự có tác động trở lại với nguyên tắc nhân
đạo là: Thứ nhất, phân hóa trách nhiệm hình sự là biện pháp để thực hiện tính nhân đạo
trong luậy hình sự, tức tư tưởng nhân đạo muốn chuyển tải vào trong thực tiễn thì phải
được qui định trong Luật hình sự thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự. Thứ hai,
phân hóa trách nhiệm hình sự sâu sắc đảm bảo mức trách nhiệm hình sự phù họp tối đa
với tính nguy hiểm cho xã hội của tội phạm thì cũng thể hiện được tính nhân đạo đối
với người phạm tội, đối với người khác trong xã hội. Vì phân hóa trách nhiệm hình sự
tạo ra cơ sở pháp lý để quyết định mức trách nhiệm hình sự tương xứng và hợp lý với
mức độ nguy hiểm cho xã hội của người phạm tội thì đảm bảo việc xử lý tội phạm
không gây thiệt hại đến các quyền và lợi ích chính đáng của người phạm tội; đảm bảo
việc phòng ngừa tội phạm, tức các quyền và lợi ích chính đáng của người khác không bị
tội phạm xâm hại. Và phân hóa trách nhiệm hình sự đã tạo ra các khung pháp lý hình
sự áp dụng trong xử lý tội phạm được dễ dàng, thống nhất và tránh tùy tiện nên đảm
bảo việc xét xử đúng người, đúng tội; tránh oan, sai đối với người phạm tội. Như vậy,
phân hóa trách nhiệm hình sự đã đảm bảo yêu cầu cuả nguyên tắc nhân đạo trong Luật
hình sự. Thứ ba, thông qua phân hóa trách nhiệm hình sự đã phân định được phạm vi
những hành vi bị coi là tội phạm với những hành vi không phải là tội phạm vì lý do
nhân đạo. Như qua hoạt động phân hóa trách nhiệm hình sự đối với độ tuổi chịu trách
nhiệm hình sự thì tại khoản 2 điều 12 Bộ luật hình sự hiện hành qui định phạm vi hành
GVHD: Nguyễn Thu Hương

20

SVTH: Nguyễn Thành Thêm


Phân hóa trách nhiệm hình sự trong một số chế định phần chung bộ luật hình sự
Việt Nam
vi của người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải chịu trách nhiệm hình
sự đối với tội phạm rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng. Như vậy,
vì lý do nhân đạo nên người từ đủ 14 tuổi trở lên, nhưng chưa đủ 16 tuổi chỉ phải trách
nhiệm hình sự với phạm vi hành vi bị coi là tội phạm hẹp hơn so với người từ đủ 16
tuổi trở lên. Cụ thể, người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội
phạm gồm: tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng, tội phạm rất nghiêm trọng
và tội đặc biệt nghiêm trọng. Ngoài ra, phân hóa trách nhiệm hình sự và nguyên tắc
nhân đạo còn thể hiện ở mục đích chung là nhằm cải tạo, giáo dục người phạm tội trở
thành người lương thiện, có ích cho xã hội.
Nói tóm lại, phân hóa trách nhiệm hình sự với các nguyên tắc khác trong Luật
hình sự có mối liên hệ mật thiết, đan xen, biện chứng với nhau. Nếu một nguyên tắc nào
đó không được tuân thủ thì sẽ gây hạn chế các nguyên tắc khác; ngược lại, việc thực
hiện tốt mỗi nguyên tắc sẽ góp phần tạo điều kiện thuận lợi cho việc quán triệt các
nguyên tắc khác. Tất cả các nguyên tắc trong luật hình sự đều có tính độc lập nhưng
chúng hợp thành một thể thống nhất, chi phối và ảnh hưởng lẫn nhau. Do vậy, trong áp
dụng thì chúng ta không thể trọng nguyên tắc này hay nguyên tắc khác mà phải vận
dụng đồng bộ, phát huy hết những ưu điểm của từng nguyên tắc trong Luật hình sự.
1.4 Lược khảo về sự hình thành và áp dụng phân hóa trách nhiệm hình sự vào bộ
luật hình sự Việt Nam
1.4.1 Giai đoàn trước khi có bộ luật hình sự 1985
Pháp luật hình sự Việt Nam ra đời sớm cùng sự ra đời của nhà nước, ở giai đoạn
đầu ở các triều đại phong kiến cho đến nay đất nước ta đã trải qua hàng nghìn năm
dựng nước và giữ nước song song quá trình đó dân tộc ta đã để lại cho thế hệ sau này

nhiều di sản quý báu. Đó là những thành tựu và kinh nghiệm lập pháp hình sự. Trong
quá trình xây dựng và bảo vệ đất nước đã không ngừng ban hành các văn bản pháp luật
hình sự nhằm duy trì bảo vệ chế độ độc lập tự chủ và chống phá các thế lực thù địch.
Trước khi ban hành Bộ luật hình sự 1985 thì trong các triều đại phong kiến vẫn chưa có
luật thành văn cho đến khi bộ luật “ Hình Thư “ năm 1042 đã đánh dấu sự ra đời của
pháp luật thành văn góp phần thúc đẩy sự phát triển về kinh tế, xã hội, văn hóa nước ta
thời bấy giờ.
Pháp luật hình sự trong thời nhà Lý đã có sự phân hóa trách nhiệm hình sự theo
đặc điểm nhân thân chủ thể thực hiện tội phạm, theo mức độ nguy hiểm của hành vi
phạm tội. Hành vi càng nguy hiểm có nguy cơ càng xâm hại lớn đến xã hội được qui

GVHD: Nguyễn Thu Hương

21

SVTH: Nguyễn Thành Thêm